Betoniek114|24 Betoniek juni 2009B A N D U I T G AV E14 24juni 2009 V a k b l a d V o o r b o u w e n m e t b e t o nHoera, mijn beton klust zelf!Beton waarin bacteri?n verwerkt zitten, en dat ook nog eens met opzet: wiedoet zoiets en waarom? Wetenschappers van de Technische Universiteit Delftontwikkelen beton met bacteri?n die als een soort mini-metselaars scheurenrepareren. Dit resulteert in zogenoemd zelfherstellend beton. Handig, danhoef je het zelf niet meer te doen. Zeker als de bacteri?n al in het beton zitten.Dan heb je er helemaal geen omkijken meer naar! Klinkt leuk, maar ook weleen beetje raar: bacteri?n zijn toch gevaarlijke beestjes? Worden we er nietziek van? Ontsnappen ze niet uit het beton? Hoogste tijd om uit te zoeken hoedit zit.2 14|24 Betoniek juni 2009Zelfherstellend betonSelf-TighteningAfdichting van watervoerende scheurenCrack-Healing in jong betonHerstel van sterkte bij dichtdrukken van scheurTe ontwikkelen nieuwe vormen van zelfherstellendbeton zoals BacteriebetonPassiefActiefZelfs in het beste soort beton ontstaan op den duurscheuren. De wapening kan namelijk pas zijn werkdoen nadat het beton is gescheurd. Door trekbelas-ting ontstaan bijvoorbeeld microscheuren die methet blote oog niet zijn te zien. Voor de sterkte vande constructie is dit niet erg. Maar een nadeel vandergelijke scheuren is dat het beton waterdoorla-tend kan worden waardoor de duurzaamheid kanworden aangetast. Lekkages kunnen optreden en dewapening kan gaan roesten. Het zou dus mooi zijnals zo snel mogelijk na het ontstaan van dezescheuren een mechanisme in werking treedt datervoor zorgt dat ze weer dichtgaan.Zelfherstellend betonOnder bepaalde omstandigheden kunnen kleinescheurtjes in het beton zichzelf hestellen. We heb-ben het dan over zelfherstellend beton. In Betoniek13/28 hebben we hier al over gelezen. Er bestondtoen alleen nog passief zelfherstellend beton, deactieve vorm moest nog worden uitgevonden. Wat isook al weer het verschil tussen deze twee vormen?Passief zelfherstellend betonVrijwel alle bestaande typen beton beschikken inmeer of mindere mate over een passieve vorm vanscheurherstel. Kleine watervoerende scheuren gaanvaak vanzelf weer dicht door het proces dat `Self-Tightening' wordt genoemd. Dit gebeurt voorname-lijk door een combinatie van vier verschillendeprocessen: kalkvorming, dichtslibben, voortgaandehydratatie van aanwezige cementkorrels en zwellenvan het cementsteen. De maximale scheurwijdtevoor zelfherstel bij `Self-Tightening' ligt slechtsrond de 0,1 mm omdat er aan het scheuroppervlaknog maar weinig niet volledig gehydrateerde ce-mentkorrels zitten. Anders is dit bij `Crack-Hea-ling', het andere passieve proces van zelfherstel,1 Hoofdkantoor van Daimler Chrysler in Utrecht2 Passief en actief zelfherstellend betonMarcelvanKerckhoven314|24 Betoniek juni 2009waarbij ook grotere scheuren kunnen worden ge-dicht. Dit laatste proces kan echter alleen in zeerjong (slechts enkele dagen oud) beton plaatsvindenals de scheur fysiek wordt dichtgedrukt. De velenog in het jonge beton voorkomende ongehydra-teerde cementkorrels zorgen er dan voor dat doorverdergaande hydratatie de beide scheuroppervlak-tes aan elkaar vastgroeien.Actief zelfherstellend betonHoewel deze beide passieve vormen al in bestaandbeton voorkomen, is dit niet genoeg voor echt seri-eus zelfherstel omdat alleen zeer kleine scheuren,of scheuren in alleen zeer jong beton vanzelf kun-nen worden gerepareerd. Het zoeken is dus naareen manier van zelfherstel dat ook grotere scheu-ren in zelfs oud beton kan repareren. Hiervoor ishet nodig een speciaal daarvoor ontwikkeld mecha-nisme vooraf in het beton in te bouwen. Dit noe-men we `actief' zelfherstellend beton.VulmiddelDe uitdaging van het ontwikkelen van actief zelf-herstellend beton is het vinden van een mecha-nisme dat voor een vulmiddel voor scheuren zorgt,en alleen dan wanneer het nodig is. Dus niet altijdens het mengen en storten van beton, maar paslater, als er door wat voor oorzaak dan ook scheu-ren in het beton ontstaan.Voor actief zelfherstellend beton is het nodig hetmechanisme, ofwel de grondstoffen die het vulmid-del moeten maken, al van te voren, en liefst in grotehoeveelheden in het beton aan te brengen. Hoemeer vulmiddel beschikbaar, hoe meer scheurenuiteindelijk kunnen worden gerepareerd en hoegroter deze zijn. Mooi bedacht natuurlijk, maar watvoor vulmiddel is geschikt en vooral, waar in betonstop je dat? De oplossing voor dit probleem is nietzo heel eenvoudig. Simpelweg omdat het vulmiddel,of eigenlijk de grondstoffen voor het vulmiddel, aaneen flink aantal voorwaarden moet voldoen.Voorwaarden vulmiddelZoals al eerder genoemd mag het benodigde zelf-reparatiemechanisme pas actief worden op hetmoment dat het nodig is. En dat kan best pas naeen aantal jaren zijn. De grondstoffen voor het be-nodigde vulmiddel waarmee ontstane scheurenmoeten worden gerepareerd, moeten dus langhoudbaar en vooral werkzaam blijven. Dit kan hetbeste wanneer de grondstoffen - net als in twee-componentenlijm - uit twee delen bestaan, die pasworden vermengd vlak voordat het echt nodig is.De afzonderlijke delen zijn immers veel langerhoudbaar dan het mengsel zelf. Erg belangrijk isdat de beide delen goed worden verdeeld over hetbeton omdat, wanneer een scheur ergens in hetbeton ontstaat, beide delen ter plaatse aanwezigmoeten zijn. Belangrijk is ook dat de in het betonaanwezige vulmiddelcomponenten de andere nood-zakelijke eigenschappen van beton niet negatiefbe?nvloeden. Dat is best lastig omdat er bij voor-keur veel van aanwezig moeten zijn. Uitdagingengenoeg dus. Wat zijn nu mogelijke oplossingen?mogelijke geschikte vulmiddelenDe eenvoudigste oplossing is gewoon heel veel ex-tra cement aan het betonmengsel toevoegen.Slechts een deel van het cement zal hydrateren, hetoverige deel kan als voorraad dienen en pas met hetwater reageren dat nieuw gevormde scheuren bin-nendringt. Eenvoudig, en heel goed toepasbaar.Maar toch kleven hier een aantal nadelen aan. Hetbetonmengsel moet worden aangepast om bijvoor-beeld de verwerkbaarheid goed te houden. Hetmengsel gaat dan al snel in de richting van ho-gesterktebeton, en is dus duur en ook lang nietvoor de meest gangbare toepassingen geschikt. Eenlaag cementgehalte in beton is niet alleen goedvoor de portemonnee maar ook problemen metbijvoorbeeld warmteontwikkeling en krimp zijngoed in de hand te houden.Een alternatief voor cement is dus meer dan wel-kom. Een van de alternatieven is gebruik te makenvan een echt natuurlijk proces: namelijk dat vankalksteenvorming door bacteri?n.bacteri?nLaten we eerst eens kijken wat bacteri?n precieszijn. Eigenlijk zijn bacteri?n geen beestjes en ookgeen planten, maar gewoon bacteri?n: iets er tus-sen in. In de natuur komen zeer veel verschillendesoorten bacteri?n voor. Schattingen lopen uiteenvan vele tienduizenden tot wel miljoenen soorten.Slechts een klein aantal daarvan is voor mens of4 14|24 Betoniek juni 2009dier schadelijk en veroorzaakt ziekten. Het over-grote deel is gelukkig onschadelijk of zelfs erg nut-tig. Denk bijvoorbeeld aan wijn, bier, kaas of zuur-kool: heel veel voedingsmiddelen worden gemaaktmet hulp van bacteri?n of schimmels. Dat geldt ookvoor geneesmiddelen zoals penicilline. Ook in onzedarmen zitten heel veel goede bacteri?n. Zonderdeze bacteri?n kan onze spijsvertering niet goedwerken. Ook veel rommel zoals geknoeide olie ofandere chemicali?n kunnen worden opgeruimddoor deze kleine `beestjes'.Snelle groeiersBacteri?n zijn erg klein, vaak maar ??n cel groot. Zezijn daarom niet met het blote oog te zien maaralleen met een microscoop. Als ze flink groeienbetekent dit eigenlijk dat ze snel dikker worden, enzich vervolgens vlug in twee?n gaan delen. Je hebtdan twee van dezelfde bacteri?n: kloontjes dus. Ditproces kan zich razendsnel herhalen, soms weliedere 20 minuten. Dit gebeurt als de bacteri?n hetnaar hun zin hebben: genoeg voedsel en voldoendewater voorhanden. Al na een paar uur heb je3 Deinococcusradioduranskaneenradioactievebelastingvan5000Graymakkelijkaan,terwijl10Grayvoordemensaldodelijkis4 Pyrolobus fumarii leeft in kokende geisers, groeit het best bij eentemperatuur van 106 ?C5 Bacillus pseudofirmus komt voor in sterk alkalische meren en is actief bij een pH-waarde van 11,5514|24 Betoniek juni 2009bijvoorbeeld op je biefstuk buiten de koelkast heelveel bacteri?n. Een groep van die kloontjes zijngenetisch identiek en behoren daarom tot dezelfdesoort. Iedere soort bacterie is uitzonderlijk in diezin dat iedere soort een unieke set van eigenschap-pen bezit.Verschillende soortenSommige soorten bacteri?n zijn erg bijzonder om-dat ze als een van de weinige iets heel goed kun-nen. Zo is er een soort die zich bij een temperatuurvan 115 graden Celsius heel prettig voelt. Bacteri?ndie van zulke hoge temperaturen houden, worden`thermofielen' genoemd. Zo zijn er ook bacteri?ndie juist van een zeer lage temperatuur houden oftegen een extreem hoge dosis radioactiviteit kun-nen. In foto 3 t/m 5 staan enkele voorbeelden.Sporenvormende bacteri?nWe kunnen bacteri?n dus indelen in verschillendegroepen, bijvoorbeeld aan de hand van eigenschap-pen waarover ze wel of niet beschikken. Zo bestaater een belangrijke groep die `sporen' kan maken.De sporen van deze bacteri?n zijn een beetje te ver-gelijken met plantenzaden. Het zijn individuelecellen die een hele dikke celwand hebben, en daar-om niet alleen heel goed tegen droogte kunnen,maar ook bestand zijn tegen agressieve chemicali?nof extreme mechanische belasting. Deze sporen zijnlevende, maar niet actieve bacteri?n. Eigenlijk zijnhet bacteri?n in slapende toestand. Deze sporenworden door actieve bacteri?n gemaakt die merkendat de omgeving niet veel langer geschikt zal zijnvoor groei. De sporen zijn dus inderdaad een soortzaden, die lang geduld hebben en wachten tot deomstandigheden weer gunstig worden voor groei.En van sommige soorten is bekend dat de sporenheel geduldig kunnen zijn: wel 200 jaar! Als deomstandigheden weer gunstig worden bijvoorbeelddoordat er weer voldoende vocht of voedsel aanwe-zig is, komt de spore weer uit zijn slapende toe-stand. Hij ontkiemt, wordt een actieve bacterie,gaat groeien, en gaat zich weer delen.6 Levenscyclus sporenvormende betonbacteri?nRichardvandePol6 14|24 Betoniek juni 2009Alkali-resistente bacteri?nEr zijn ook bacteri?n die van een zeer alkalischeomgeving houden en zich prettig voelen bij pH-waarden van boven de 10. Dit soort bacteri?n wor-den `alkalifielen' genoemd en zijn dus alkali-resi-stent.Endolithische bacteri?nEr zijn ook soorten die van nature het liefst insteenachtige materialen groeien: de `endolithische'bacteri?n. Zulke bacteri?n maken bijvoorbeeldzandsteen doordat ze tijdens hun groei kalksteenuitscheiden en zodoende losse zandkorrels aanelkaar plakken.levenscyclusWe hebben nu gelezen dat bacteri?n vaak maar??n cel groot zijn zich snel delen wanneer ze hetnaar hun zin hebben. En dat er heel veel verschil-lende soorten bestaan. Bekend is ook dat als bacte-ri?n groeien en eten, ze afvalstoffen uitscheiden.Die afvalstoffen kunnen best handig zijn. Het kanbijvoorbeeld kalksteen zijn waarmee zandkorrelsaan elkaar kunnen worden geplakt, of waarmeezelfs scheuren in beton kunnen worden dichtge-metseld. Het leven van een bacterie bestaat dus vrijsimpel gezegd uit: eten, uitscheiden, groeien endelen. Als het eten op is of omstandigheden ongun-stig worden, gaat een groot deel dood, of in hetgeval van sporenvormende bacteri?n, maken zevlug sporen. De levenscyclus van laatstgenoemdesoorten hebben we schematisch weergegeven infiguur 6.betonbacteri?nEr komen bacteri?n voor in de natuur die door degenoemde eigenschappen geschikt zijn om aan eenbetonmengsel toe te voegen en die ook nog in staatzijn scheuren te repareren. Deze komen uit de groepvan alkali-resistente sporenvormende bacteri?n. Ditzijn voor mens en dier totaal onschadelijke bacteri?nomdat ze alleen in een milieu met zeer hoge pH-waarde actief zijn. De sporen overleven het meemen-gen en storten van beton, en worden pas actief als8 Vorming van een spore (bolletje) in een actieve bacterie7 Actieve bacteri?n (staafvormig, 2 tot 4 micrometer groot) en hunsporen (bolletje van 1 micrometer groot)9 Water dat door scheuren het beton binnendringt (a), zorgt ervoor datsporen ontkiemen en gaan groeien (b)2 m5 mRichardvandePol714|24 Betoniek juni 2009water een pasgevormde scheur binnendringt en erbovendien voedsel beschikbaar is. Als het in betonmeegemengde voedsel goed gekozen is, zetten deactieve bacteri?n dit om in kalksteen. Mochten zeom wat voor reden dan ook uit het beton spoelen of`ontsnappen', dan komen ze in de bodem terecht.Hier is de pH-waarde veel lager, vaak neutraal, endaar houden ze niet van. Ze vormen dan sporen enzijn niet meer actief. In foto 7 en 8 zien we derge-lijke sporenvormende betonbacteri?n.Zelfherstellend bacteriebetonGenoemde bacteri?n zorgen voor een scheurherstel-lend mechanisme in bacteriebeton. Hoe gaat ditmechanisme in zijn werk? Allereerst worden debacteriesporen en geschikt voedsel meegemengd inhet betonmengsel. Zonder geschikt voedsel doen debacteri?n niets. In normaal beton zit niet veel watbacteri?n lekker vinden. Doordat het watergehaltein het mengsel snel afneemt door het proces vancementhydratatie gaan de sporen nog niet ontkie-men maar komen wel mooi verdeeld in het uitge-harde beton terecht. Wanneer het verharde betonechter na verloop van tijd gaat scheuren en er wa-ter door de scheur binnendringt (fig. 9a), gaan desporen ontkiemen, groeien, en het beschikbarevoedsel omzetten in kalksteen. Als er voldoendevoedsel aanwezig is wordt er zoveel kalksteen ge-vormd dat de scheur geheel gevuld raakt. Daardoorwordt het beton weer waterdicht (fig. 9b).Het onderzoekVraag is natuurlijk of het in de praktijk ook zo mooiwerkt zoals hierboven is omschreven. Uitgebreidlaboratoriumonderzoek wijst uit dat dit inderdaadhet geval is. Vooral als de bacteri?n en het voedselvoor het toevoegen aan het betonmengsel eerst wor-den verpakt in poreus toeslagmateriaal, bijvoor-beeld ge?xpandeerde klei. Doordat dit toeslagmate-riaal enigszins hol is kan het goed worden gebruiktals reservoir voor bacteri?n en voedsel (foto 10).Vooral handig van het voorverpakken van bacteri?nen voedsel in poreus toeslagmateriaal is dat beide inde juiste verhoudingen kunnen worden toegevoegd.Door een kleiner of juist groter deel van het normaletoeslagmateriaal in het betonmengsel te vervangenvoor met bacteri?n en voedsel gevulde poreuze kor-rels, kan makkelijk beton met de gewenste hoeveel-heden scheurherstellend middel worden gemaakt.Dus hoe hoger het gehalte aan gevulde korrels, hoehoger de scheurherstellende capaciteit.In het laboratorium zijn daarom eerst proefstukkengemaakt met een flinke hoeveelheid korrels om tezien of het principe werkt. Om een goed vergelijkmogelijk te maken zijn er ook proefstukken ge-maakt met evenveel korrels, maar dan niet gevuldmet bacteri?n en voedsel (controlebeton). Alleproefstukken zijn vervolgens op gecontroleerdewijze gescheurd waarna het proces van zelfherstel(dichtgaan van scheuren) is gevolgd (foto 11).bacteri?n voedselK Proefstuk met een in dit geval grote hoeveelheid met bacteri?n envoedsel gevulde ge?xpandeerde kleikorrels wordt na het gecontroleerdaanbrengen van een scheur getest op waterdoorlaatbaarheid in eenlaboratoriumopstelling. Zodoende kan het proces van zelfherstel wordengemetenJ Ge?xpandeerde klei is voor het onderzoek gebuikt als reservoir voorbacteri?n en voedsel8 14|24 Betoniek juni 2009hydroxide kan met het kooldioxide (CO2), aanwezigin de lucht of het binnendringende water, reagerentot kalksteen (CaCO3) volgens chemische reactie Ain figuur 13.Nu is het zo dat calciumhydroxide makkelijk oplostin water. Daarom zal in gewoon beton het calcium-hydroxide dat aanwezig is op het oppervlak van eenscheur voor een deel oplossen in het binnendrin-gende water en uitspoelen. Het uitgespoelde calci-umhydroxide reageert pas buiten de scheur metkooldioxide tot kalksteen omdat daar veel meerkooldioxide aanwezig is. Het kalksteen vormt zichdus voornamelijk buiten de scheur en niet erin. Datis goed te zien in foto's 12.BacteriebetonIn het bacteriebeton is het anders. Hier bevindenzich actieve bacteri?n op het scheuroppervlak enresultatenUit dit onderzoek blijkt inderdaad dat scheuren inbacteriebeton sneller en vooral beter dichtgaan danin dat van controlebeton (foto 12). Wat op de foto'sgoed is te zien, is dat de scheur in controlebeton nietecht dicht gaat maar er zich een neerslag vormt,vooral langs de rand van de scheur. De scheur in hetbacteriebeton is binnen twee dagen wel volledigverdwenen door het proces van zelfherstel. Hoewelneerslag in de vorm van kalksteen wordt gevormd inzowel het controlebeton als in het bacteriebeton,gaat de scheur in het laatste beton veel beter dicht.Het verschil komt vooral door de manier van kalk-vorming.ControlebetonHet cementsteen in beton bestaat uit verschillendeproducten. Vaak is naast calciumsilicahydraat ookcalciumhydroxide (Ca(OH)2) aanwezig. Dit calcium-L Verschil tussen zelfherstel proefstuk zonder en met bacteri?n is goed te zien. Terwijl in het eerste geval kalkvorming vooral langs de buitenranden vande scheur plaatsvindt, wordt in bacteriebeton binnen twee dagen de gehele scheur volledig gevuld met kalksteencontrole beton voor healing controlebeton na healingbacteriebeton voor healing bacteriebeton na healing914|24 Betoniek juni 2009deze vormen ter plaatse veel kalksteen, en wel optwee manieren. Ten eerste door het aanwezigevoedsel, in dit geval calciumlactaat Ca(C3H5O2)2,direct om te zetten in kalksteen volgens chemischereactie B in figuur 13.Ten tweede wordt vanzelf nog meer kalksteen ge-maakt, doordat het gevormde kooldioxide ? net alsbij reactie A - direct met het aan het scheuropper-vlak aanwezige calciumhydroxide ook tot kalksteenreageert. Zie chemische reactie C in figuur 13.De bacteri?n zorgen er dus voor dat er niet alleenveel meer kalksteen wordt gevormd, maar ook datdit in de scheur zelf wordt gevormd waardoor hetproces van scheurherstel veel beter is (foto 12 en fig.13) dan in het beton zonder bacteri?n en voedsel.toepassing van bacteriebetonUit de laboratoriumproeven blijkt dus tot zover dathet bacteriebeton een veelbelovend nieuw type actiefzelfhertellend beton is, vooral ook omdat het scheur-herstel zoals waargenomen in het laboratorium bij-zonder snel (binnen twee dagen) verloopt. Hoe goedhet ook buiten het laboratorium werkt moet nogworden vastgesteld. Praktijkexperimenten in samen-werking met mogelijke industri?le partners zullendit moeten uitwijzen. Duidelijk is in ieder geval dathet bacteriebeton milieuvriendelijk is omdat zowelde bacteri?n als het voedsel van biologische oor-sprong zijn. Toepassingen van dit nieuwe type zelf-herstellende bacteriebeton liggen vooral in construc-ties in vochtige omgevingen waar scheurvorminglijdt tot het roesten van wapening of lekkage.bespiegelingenVoordat het zelfherstellende bacteriebeton op demarkt zal komen, moet er nog een aantal zakenworden geregeld, en moeten vragen worden beant-woord. Zo moet het bacteriebeton worden gecertifi-ceerd om aan alle gezondheidseisen, arbo-normenen normtechnische eisen te voldoen. Bovendienmoet praktijkonderzoek uitwijzen hoeveel bacte-ri?n en voedsel precies nodig is voor het verlengenvan de levensduur van een constructie en hoeveelop onderhoud en reparatie kan worden bespaard.Ter afsluiting kunnen we in ieder geval wel conclu-RichardvandePolM Reactie A bij controlebeton en reactie B + C bij bacteriebetonreactie a reactie b + CReactie A: CO2 + Ca(OH)2 CaCO3 + H2Okooldioxide + calciumhydroxide kalksteen + waterReactie B: Ca(C3H5O2)2 + 7O2 CaCO3 + 5CO2 + 5H2Ocalciumlactaat + zuurstof kalksteen + kooldioxide + waterReactie C: 5CO2 + 5Ca(OH)2 5CaCO3 + 5H2Okooldioxide + calciumhydroxide kalksteen + waterIn onze volgende uitgaveAbonnementsprijzen 2009:Nederland 46 (excl. 6% btw)Belgi? 51 (excl. 6% btw)Kijk voor de mogelijkheden vanmeelees- en online abonnementenop www.betoniek.nl.Aanmeldingen/opzeggingen:Abonnementen kunnen op iedergewenst moment ingaan en wordenautomatisch voor een jaar verlengd,tenzij twee maanden voor de verval-datum schriftelijk wordt opgezegd.Overname van artikelen en illustra-ties (met uitzondering van foto's) istoegestaan onder voorwaarde vanbronvermelding.ISSN 0166-137xRedactie en uitgever stellen dezeuitgave zorgvuldig en naar besteweten samen. Zij aanvaarden echtergeen enkele aansprakelijkheid voorschade, van welke aard ook, diehet gevolg is van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op deinformatie in deze uitgave. Niet altijdkunnen alle rechthebbenden vangebruikt beeldmateriaal worden ach-terhaald. Belanghebbenden kunnencontact opnemen met de uitgever.ColofonBetoniek is h?t vakblad over hetmateriaal beton en verschijnt 10 keerper jaar. Betoniek wordt uitgegevendoor ?neas in opdracht van hetCement&BetonCentrum. In de redactiezijn vertegenwoordigd: ENCI, MEBIN,CUR Bouw & Infra, Bam Infra enTU Delft.Uitgave:?neas, uitgeverij van vakinformatie bvPostbus 101, 5280 AC, BoxtelT: 0411 65 00 85E: info@aeneas.nlWebiste:www.betoniek.nlRedactie:T: 0411 65 35 84E: betoniek@aeneas.nlVormgeving:Twin Media bvAbonnementen/adreswijzigingen:Uitgeverij ?neasPostbus 101, 5280 AC, BoxtelT: 0411 65 00 85E: info@aeneas.nl14|24 Betoniek juni 200910deren dat de ontwikkeling van zelfherstellend bac-teriebeton een voorbeeld is van hoe door een juistecombinatie van biologie en betontechnologie eenbeton met toegevoegde waarde kan ontstaan!literatuur? Betoniek 13/28, Zelfherstellend beton.? Jonkers, H.M, Self healing concrete: a biologicalapproach. In: S. van der Zwaag (ed.) Self healingmaterials - An alternative approach to 20 centu-ries of materials science, Spinger, 2007.? Jonkers, H.M., Thijssen, A and Schlangen, E., Ont-wikkeling van zelfherstellend beton met behulpvan bacteri?n. Cement 2008/4: p. 78-81.Verborgen verklaringenBouwen met beton is niet echt moeilijk. Ten-minste, als je afgaat op de betonkennis vanmensen buiten het vakgebied. Als lezers vanBetoniek weten wij natuurlijk wel beter: zosimpel is het allemaal niet. Of zien we datverkeerd? Is het een illusie? Moeten we elkaarslechts de ogen openen om het te zien?In de afgelopen twee jaar is er in Betoniek eenbeetje verborgen gewerkt aan een reeks overde vorming van cementsteen. Door de puz-zelstukjes die we in eerdere nummers hebbenklaargelegd, kunnen we in de volgende Betoniekeen aantal eigenschappen of verschillen inprestaties tussen betonsoorten verklaren. Aanhet eind van deze Betoniek kunt zelf bepalen ofbeton moeilijk is, of eigenlijk heel eenvoudig.illustratie pagina 1: Richard van de Pol