Heerlijk actief Over thermische activering van beton Band Uitgave STANDAARD voor technologie en uitvoering van beton februari 2016 15 16 Heerlijk actief Wie wil er nou geen gebouw met een comfortabel binnenklimaat? Doorgaans regelen we dit met behulp van radiatoren en airconditioning. Maar dat kan ook met beton! Door namelijk het beton (vaak de vloeren, en soms de binnenwanden en gevels) thermisch te activeren. Naast een hoge behaaglijkheid, levert deze techniek een laag energiegebruik op. Heerlijk toch? In deze Betoniek lichten we eerst het passieve effect toe van (niet- geactiveerd) beton. Daarna leggen we uit wat thermische activering van beton precies inhoudt en hoe het in de praktijk wordt toegepast. Stel je staat in de zomer met je tentje op de camping ergens in de Alpen, pal in de zon. Dan word je al heel vroeg in de ochtend je tent uitgebrand. Terwijl het de voorafgaande nacht nog behoorlijk frisjes was. Diezelfde dag loop je tegen het middaguur een oude stenen kerk binnen, die al een paar uur vol in de zon staat. Daar is het een stuk aangenamer en lekker koel. Diezelfde kerk is de komende nacht echter ook behaaglijker dan je toch wel frisse tentje. Hoe zit dat? Constructie als accu We hebben eigenlijk constant te maken met temperatuurverschillen. In het voorbeeld (zomerse Alpen) is dat geïllustreerd met het duidelijke verschil in de buitentemperaturen overdag en 's nachts. Maar ook het tempera- tuurverloop tussen buiten en binnen verschilt nagenoeg constant, in meer of mindere mate. Bij deze temperatuurverschillen treden er energiestromen op. Energie stroomt daarbij altijd van warm naar koud. Een constructiedeel heeft het vermogen om energie in de vorm van warmte op te slaan. We noemen dit het accumulerend vermogen (ook wel: warmtecapaciteit of thermische massa). De massa van het constructiedeel werkt namelijk als een soort accu. Is de tem- peratuur van de aangrenzende ruimte hoger dan die van het constructiedeel, dan wordt het constructiedeel geleidelijk opgeladen met energie (warmte). De constructie koelt dan de ruimte via het oppervlak. Zodra het constructie- deel dezelfde temperatuur bereikt als de ruimte, stopt de energiestroom. Is de tempe- ratuur van de ruimte lager, dan wordt de ? In de Haagse Hoge- school in Delft (ont - werp Syb van Breda) is het beton ther- misch geactiveerd foto: Michael van Oosten 2 februari 2016 STANDAARD 16 I 15 T = temperatuur t0 = tijdstip Tt1 binnen binnen binnenbinnen binnen binnen binnenbinnen buiten buiten buitenbuiten buiten buiten buitenbuiten 10 °C 10 °C 10 °C10 °C 10 °C 10 °C 10 °C10 °C 30 °C 30 °C 30 °C30 °C 30 °C 30 °C 30 °C 30 °C tijd 1 (dag)tijd 2 (dag) tijd 3 (nacht) tijd 4 (nacht) tijd 1 (dag) tijd 2 (dag) tijd 3 (nacht) tijd 4 (nacht) T t1 T t2 Tt1 Tt1 Tt2 Tt3 Tt3 Tt3 T t4 T t4 Tt3 opgeslagen energie geleidelijk onttrokken uit het constructiedeel. De constructie verwarmt dan de ruimte via het oppervlak. Ook hier geldt: zodra het constructiedeel dezelfde tem- peratuur bereikt als de ruimte, stopt de energie- stroom. Comfortabel en gezond Bij een slecht thermisch binnenklimaat klagen we al gauw. Het is te warm, te koud, de temperaturen wisselen te sterk van moment tot moment of tussen voeten en hoofd, het tocht. Een nagenoeg stabiel binnenklimaat waarin temperaturen gelei- delijk schommelen, homogeen zijn verdeeld en waarin warmte wordt afgegeven door straling, ervaren we als thermisch comfor- tabel. Dat heeft een positieve invloed op onze gezondheid en productiviteit. Straling en convectie Warmte en koude wordt in gebouwen over- gedragen door straling en convectie. Warmtestraling is elektromagnetische stra- ling die een wand/vloer uitzendt als gevolg van de temperatuur van de wand/vloer. Convectie is warmteverspreiding in de ruimte door luchtstromingen. Omdat warme lucht stijgt en koude lucht daalt, ontstaat natuur- lijke convectie. Stabiel binnenklimaat Heeft een constructiedeel een hoog accumu- lerend vermogen (zoals de kerk uit het voor- beeld), dan kan er veel energie in worden opgeslagen en uit onttrokken (fig. 2). Door deze bufferwerking worden de piektempera- 2 Het temperatuur- verloop in de tijd in een constructiedeel met hoog (boven) en laag (onder) accumulerend vermogen 1 Voor een comfortabel binnenklimaat zijn niet per se radiatoren of airconditioning nodig. Dat kun je ook bereiken met ther- misch actief beton, zoals in het Nationaal Militair Museum in Soesterberg foto: Christian Richters Photo- graphy 3 februari 2016 STANDAARD 16 I 15 30C 10Cdag dag vertraging van de piektemperaturen nacht interne temperaturen bij hoog accumulerend vermogen interne temperaturen bij laag accumulerend vermogen externe temperaturen verschil tussen externe en interne piektemperaturen turen buiten, die normaal zijn bij een dag- en nachtcyclus, afgevlakt en vertraagd naar bin- nen toe afgegeven (fig. 3). Het meer stabiele binnenklimaat dat hierdoor ontstaat, ervaren we als behaaglijk: thermisch comfortabel (zie kader 'Comfortabel en gezond'). Dat resulteert weer in een lager energiegebruik. Er is immers minder (vaak en/of extreem) behoefte de bin- nentemperatuur te verhogen of te verlagen. Zou het echter buiten constant (extreem) warm of koud zijn, dan neemt het constructie- deel gelijdelijk dezelfde temperatuur aan. Uit- eindelijk zal dan ook de binnentemperatuur gelijk zijn aan die van buiten (mits de tempera- tuur binnen niet door andere oorzaken wordt beïnvloed). Thermische materiaal- eigenschappen We weten nu dat constructiedelen met een hoog accumulerend vermogen bijdragen aan een stabiel, doorgaans comfortabel binnenklimaat en dáárdoor aan een laag energiegebruik. Figuur 3 gaf al aan dat de afmetingen (in m 3) van een constructiedeel daarbij een grote rol spelen. Uit het voor- beeld van de kerk en de tent, waarmee we deze Betoniek zijn begonnen, konden we echter al vermoeden dat niet alleen de afme- tingen, maar ook het soort materiaal bepa- lend is voor het accumulerend vermogen van een constructiedeel. De belangrijkste rele- vante eigenschappen van het materiaal zullen nu worden besproken. Soortelijke warmte Soortelijke warmte is de hoeveelheid energie (in joule) die nodig is om 1 kg materiaal 1 graad (Kelvin) in temperatuur te doen stijgen en wordt uitgedrukt in de eenheid J/(kgK). De soortelijke warmte van beton is, net zoals van de meeste steenachtige materialen, circa 850 J/(kgK) bij 20 °C. Dichtheid De dichtheid (volumieke massa) van het materiaal, uitgedrukt in de eenheid kg/m 3. Bij normaal beton is dat circa 2400 kg/m 3. Accumulerend vermogen (warmte- capaciteit) Wanneer we de soortelijke warmte en de dicht- heid van een materiaal vermenigvuldigen, weten we het accumulerend vermogen (warmtecapaciteit) van dat materiaal. Dit is de hoeveelheid energie die nodig is om 1 m 3 materiaal 1 graad in temperatuur te doen stijgen en wordt uitgedrukt in de eenheid J/(m 3K). Vermenigvuldigen we deze waarde vervolgens weer met de afmetingen van het constructie- deel (in m 3), dan weten we het accumulerend vermogen van het hele constructiedeel, uit- gedrukt in de eenheid J/K. Warmtegeleiding De warmtegeleiding van een materiaal is mede van invloed op de snelheid waarmee de opge- slagen energie via het oppervlak wordt afge- geven aan de ruimte. Een maat hiervoor is de warmtegeleidingscoëfficiënt l (lambda- waarde), uitgedrukt in W/mK (waarin: W = Watt; m = meter; K = Kelvin). Warmtegeleiding is 3 Invloed van het accumulerend vermogen op de stabiliteit van het binnenklimaat bron: Thermische massa voor energie- zuinige gebouwen, Cement& Beton- Centrum; originele bron: Thermal mass for housing, The Concrete Centre, UK 4 februari 2016 STANDAARD 16 I 15 afhankelijk van de eigenschappen van de toe- gepaste grondstoffen, het luchtgehalte en de hoeveelheid water in het materiaal. Een mate- riaal met veel poriën die gevuld zijn met lucht heeft een lage warmtegeleiding (lucht iso- leert). Als deze poriën echter gevuld zijn met water is de warmtegeleiding hoog. De warmte- geleidingscoëfficiënt van normaal beton (2400 kg/m³) bedraagt ongeveer 2,0 W/mK. In tabel 1 zijn de thermische materiaal - kenmerken weergegeven van beton, baksteen en hout. Van passief naar actief Tot nu toe hebben we het in deze Betoniek telkens gehad over het positieve effect dat de betonmassa van een gebouw kan hebben op het binnenklimaat. Dit effect is passief. Daar- mee bedoelen we: het is inherent aan het materiaal beton en de afmetingen van de constructie; je krijgt het er gratis bij! Maar als de temperatuur buiten extreem hoog of laag is en langdurig aanhoudt, gaat dit positieve effect verloren. Dan kun je passief wachten totdat het buiten weer beter wordt. Of je kunt je betonmassa thermisch activeren! Maar, wat is dat en hoe doe je dat precies? TAB: thermisch actieve betonconstructies Het thermisch activeren van de betonmassa wil zeggen: het actief regelen van de tempe - ratuur van het beton. Daar voor is geen bijzonder beton nodig, maar wel enige tech - niek. Bij thermisch actieve betonconstructies (TAB) worden watervoerende leidingen in het beton geïntegreerd. Deze zijn aangesloten op een klimaatinstallatie: een soort centrale verwarmings-/koelingsinstallatie. Door de temperatuur van het rondgepompte water in deze leidingen te verhogen of te verlagen, wordt de betontemperatuur gestuurd en wordt energie in de hele betonconstructie opgeslagen in de vorm van warmte of koude. Daarmee fungeert het complete geacti - veerde betonopper vlak in het gebouw als een soort groot verwarmingselement indien de binnenruimte moet worden opgewarmd, of als koelelement indien die moet worden 4 Aanleg thermische betonactivering in het Nationaal Militair Museum Soesterberg foto: Nathan Projects (voorheen Thermo Actief Benelux) Tabel 1 Thermische materiaalkenmerken soortelijke warmte [kJ/(kgK)] dichtheid [kg/m³] accumulerend vermogen warmtegeleiding [W/mK] beton 0,8524002040 2 baksteen 0,8421001764 1,3 hout 1,885501034 0,14 5 februari 2016 STANDAARD 16 I 15 c) vloerverwarming/-koeling in deklaag met isolatielaag a) thermisch actieve betonconstructie b) vloerverwarming/-koeling in deklaag zonder isolatielaag gekoeld. TAB heeft dan ook het meeste effect wanneer het betonopper vlak zo direct mogelijk in contact staat met de binnenruimte. De truc is vervolgens om ervoor te zorgen dat het beton op een constante temperatuur wordt gehouden, die bij verwarmen slechts een paar graden (ca. +2 °C) hoger is dan de gewenste temperatuur in de binnenruimte en bij koelen slechts een paar graden lager (ca. ?2 °C). De warmte en koude die zodoende geleidelijk wordt afgegeven, bestaat voor het grootste deel uit straling (zie kader 'Comfortabel en gezond'). Om de temperatuur van het beton constant te houden, wordt het beton constant een beetje 'bijgeladen' met energie (verwarmingselement). Uit hetzelfde beton kan (op een ander tijdstip) ook weer constant een beetje energie worden 'onttrokken' (koelelement). Vanwege het hoge accumulerend vermogen van de betonmassa, hoeft er relatief maar weinig energie te worden bijgeladen/onttrokken. TAB en vloerverwarming/-koeling Tussen TAB en vloerverwarming/-koeling bestaan overeenkomsten en verschillen. Bij TAB bevinden de watervoerende leidingen zich in de betonconstructie en wordt de hele constructie (vaak een vloer, soms een wand) thermisch geactiveerd (fig. 5a). Bij vloerverwarming/-koeling bevinden de watervoerende leidingen zich in de deklaag. Wanneer deze deklaag zonder tussenliggende isolatielaag direct op de betonconstructie ligt, wordt de onderliggende betonconstructie ook thermisch geactiveerd. In dat geval komt de fysische werking nagenoeg overeen met TAB (fig. 5b). Wordt deze deklaag gescheiden van de constructie door een isolatielaag, dan wordt alleen de deklaag thermisch geacti- veerd, maar niet de betonconstructie (fig. 5c). In dat geval fungeert het hele betonoppervlak dus wél als verwarmings-/koelelement, maar de constructie niet als accu. Zelfregelend effect De temperatuur van de binnenruimte kan na- tuurlijk variëren, afhankelijk van bijvoorbeeld 5 Overeenkomsten en verschillen tussen TAB en vloer- verwarming/-koeling Geschiedenis van TAB De Romeinen hadden al in de gaten dat je het effect van gebouw- massa niet alleen passief kunt gebruiken, maar ook actief. In de badhuizen werden kanalen onder vloeren en achter wanden verwarmd met behulp van vuur en stoom. Rond 1990 kwam in Zwitserland de thermische activering van beton in opkomst in de vorm die als basis geldt voor hoe we het tegenwoordig toepassen. Via Duitsland werd het rond 2000 in Nederland geïntroduceerd. In eerste instantie onder de naam betonkernactivering (BKA), vanwege het feit dat de watervoerende leidingen in de kern van het beton lagen. Dat wil overigens niet zeggen dat de leidingen altijd precies in het midden van de betondoorsnede worden geplaatst. Vaak worden ze meer richting het oppervlak van het beton geplaatst (zie 'Leidingen' op pagina 8). Betonkernactivering was een wat ongelukkig gekozen naam vanwege de onbedoelde associaties die mensen kunnen maken met radioactivering. Tegenwoordig spreken we dan ook over thermisch actief beton of thermisch actieve betonconstructies (TAB). 6 februari 2016 STANDAARD 16 I 15 Warmte-koudeopslag (WKO) Watervoerende lagen in de bodem (aquifers), bijvoorbeeld zand, laten zich uitstekend gebruiken om warmte en koude in op te slaan. De temperatuur is in deze lagen het hele jaar door nage- noeg constant (bijv. 10 of 15 °C) en vormt dus een 'oneindige' buffering. In de zomer wordt het koele grondwater gebruikt voor koeling van een gebouw. Het koele water onttrekt energie (warmte) uit de betonmassa. Het water, dat door het koelen is opgewarmd, wordt vervolgens weer in de bodem opgeslagen totdat het in de winter wordt gebruikt voor verwarming (energie toevoegen aan de betonmassa). Het koelen met grondwater kan direct. Voor verwarming wordt een zogenoemde warmtepomp op de bron aangesloten. Soms kan met twee watervoerende lagen in de bodem worden gewerkt, een koele en een warme (fig. 6). In de praktijk zijn met deze techniek besparingen van 95% op koeling en 40-50% op verwarming mogelijk ten op- zichte van een systeem zonder WKO. het aantal aanwezige personen, apparaten die aanstaan, of de hoeveelheid warmte van zon- licht die de ruimte binnentreedt. Hierdoor ontstaat een temperatuurverschil met het betonoppervlak, waardoor automatisch ener- giestromen op gang komen (van warm naar koud). Dit noemen we ook warmte-uitwisse- ling. Stel dat de betonmassa op een constante temperatuur van 22 °C wordt gehouden. Als de binnentemperatuur hoger wordt, bijvoor- beeld 24 °C, werkt het beton als koelelement (het wordt opgeladen met energie). Wordt het binnen kouder, bijvoorbeeld 20 °C, dan werkt het beton als verwarmingselement (energie wordt onttrokken). Met andere woorden: er treedt vanzelf een verwarmend of koelend effect op. Het zelf regelende effect van TAB. Energiezuinig systeem Dankzij het hoge accumulerend vermogen van de betonmassa, kan het binnenklimaat in gebouwen met TAB (in vergelijking met gebouwen die gebruikmaken van andere systemen) zeer energiezuinig worden gere- geld. Er kan namelijk al effectief worden gekoeld en verwarmd met een watertempe- ratuur (van het water dat door de ingestorte leidingen stroomt) die dichtbij de heersende temperatuur van de binnenruimte ligt (16- 25 °C). Dit betekent dat wordt gekoeld met (relatief ) zeer hoge temperatuur (ZHTK, bijvoorbeeld 18 °C) en ver warmd met (rela- tief ) zeer lage temperatuur (ZLT V, bijvoor- beeld 23 °C). Ter vergelijking: het water in een moderne cv-installatie in een goed ge- isoleerd huis kan oplopen tot een tempera- tuur van circa 60 °C (in veel huizen bedraagt deze zelfs 80 °C). De kleine range van benodigde watertempe- raturen voor TAB biedt bovendien uitstekende kansen voor het doorgeven van warmte en koude met energie-efficiënte warmtebron- nen, zoals zonnewarmte, oppervlaktewater, koudwarm acquifer koudwarm acquifer 7°C TAB-systeem koelt gebouw zomer temp > 15ºC TAB-systeem verwarmt gebouw winter temp < 7ºC 7°C 15°C 15°C 7°C15°C 7°C 15°C bijv. 22°C bijv. 24°C bijv. 17°Cbijv. 24°C warmtepomp warmtewisselaar 6 Warmte- koudeopslag warmtepompen en aquifers (zie kader 'Warmte- koudeopslag (WKO)'). In principe kan TAB voldoen aan de volledige ver warmings- en koelbehoefte van een goed geïsoleerd gebouw. In vergelijking met de bekende cv-installatie is TAB echter een traag systeem: het kan niet even in korte tijd grote temperatuurveranderingen veroorzaken. Daarbij stuiten we op een dilemma, of op zijn 7 februari 2016 STANDAARD 16 I 15 minst op een keuzemogelijkheid die goed moet worden overwogen. In de regel geldt namelijk: hoe hoger het accumulerend ver- mogen van TAB, des te trager is het systeem. Of, andersom: hoe sneller het systeem, des te lager is het accumulerend vermogen. Vaak, soms plaatselijk, is daarom bijsturing wenselijk, bijvoorbeeld in de vorm van stan- daard verwarmings- en koelingssystemen. Deze combinatie van systemen kan alsnog een zeer energiezuinige optie zijn, omdat de basistemperatuur wordt geregeld door TAB. Leidingen Laten we eens meer in detail kijken hoe met de watervoerende leidingen het accumule- rend vermogen en de reactiesnelheid van het TAB-systeem kan worden beïnvloed. We beperken ons in het vervolg van deze Betoniek tot de (verdiepings)vloer, de meest voorko- mende vorm van het systeem. Verticale positie De verticale positie van de watervoerende leidingen in de betondoorsnede bepaalt welke zijde van de verdiepingsvloer efficiënter ver- warmt of koelt. De leidingen liggen dus zeker niet per definitie in het midden. Het gewenste gebruik van de ruimten in een gebouw bepaalt de positie van de leidingen. Wanneer de binnenruimte vaker zal worden verwarmd dan gekoeld, zullen de leidingen in de vloer onder deze ruimte hoger in de doorsnede worden geplaatst. Warme lucht stijgt immers, van vloer tot plafond. Wanneer de binnen- ruimte vaker zal worden gekoeld dan ver- warmd, zullen de leidingen in de vloer boven deze ruimte lager in de betondoorsnede lig- gen (fig. 7). Koude lucht daalt, van plafond tot vloer. Ook komen systemen voor met water- voerende leidingen aan beide zijden van de betondoorsnede. Dan moet worden voorko- men dat de leidingen in elkaars invloedssfeer liggen, door bijvoorbeeld isolatie tussen beide leidingen te plaatsen. Anders kan er zoge- noemde thermische kortsluiting optreden. Een systeem waarbij de leidingen dichter aan een zijde van de betondoorsnede liggen, reageert sneller maar heeft een lager accumu- lerend vermogen. Diameter en steek Ook de diameter van de leidingen en de on- derlinge afstand (steek) zijn van invloed op het systeem (fig. 7). Hoe groter de diameter en/of hoe kleiner de onderlinge afstand, des te groter de reactiesnelheid. Vloersystemen We weten nu dat de positie van de leidingen in de betonvloer zeer belangrijk is. Afwijkingen in maatvoering ten opzichte van het ontwerp moeten daarom worden geminimaliseerd. Niet alleen vanwege de uiteindelijke werking van het systeem (om de berekende thermische waarden te kunnen behalen), maar ook om later vervelende verrassingen te voorkomen, bijvoorbeeld bij boorwerkzaamheden (lekkage). steek diameter verticale positie stijgende lucht van warm naar koud verwarmen koelen stijgende lucht van warm naar koud 7 Verticale positie van de leidingen in de betondoorsnede: links als de ruimte erboven voorname- lijk moet worden verwarmd, rechts als de ruimte eron- der voornamelijk moet worden gekoeld 8 februari 2016 STANDAARD 16 I 15 In positie brengen De leiding wordt zodanig in vooraf ontwor- pen lussen of spiralen geplaatst, dat deze gelijkmatig over het vloerveld verdeeld ligt. Dit wordt een leidingregister genoemd. In principe kan één leidingregister (en dus één leiding) een compleet vloerveld beslaan. Dat is echter niet altijd mogelijk of praktisch. Zo beslaat een leidingregister dat is geïntegreerd in prefab-betonvloeren alleen (een deel van) het oppervlak van het vloerelement (fig. 8). Leidingregisters kunnen worden gekoppeld (foto 9). De koppelingen vormen vaak het zwakke punt in het geheel. Meer koppelingen kan leiden tot hogere kosten en meer risico op aansluitfouten. Bevestigen Wanneer het beton wordt gestort, komt er een opwaartse druk op de leidingregisters. Om te voorkomen dat ze te hoog in het vloer- veld komen te liggen, worden ze bevestigd op de wapening. De leidingregisters in TAB-vloersystemen kunnen: ? op de bouwplaats worden gelegd en bevestigd; 8 Prefab-betonvloersysteem met geïntegreerde leidingregister(s) (roo\ d) gekoppeld aan de hoofdleiding(en) (blauw); (a) enkel, (b) dubbel bron: Thermisch actieve vloeren, SBRCURnet [4] 9 Koppelen van de leidingen bron: Thermisch actieve vloeren, SBRCURnet [4] 9 februari 2016 STANDAARD 16 I 15 ? in geprefabriceerde 'netten' worden aange- leverd (foto 10) op de bouwplaats en daar worden bevestigd op de wapening; ook op die van bijvoorbeeld een prefab vloer; ? volledig in de fabriek worden geïntegreerd in prefab-betonvloeren (fig. 11), zoals de kanaalplaat-, (sandwich)breedplaat- en bollenplaatvloer. Aandachtspunten uitvoering Totdat het beton is verhard, zijn de leidingen en koppelingen kwetsbaar voor verplaatsingen en beschadigingen. Dat geldt met name voor de niet-volledig geïntegreerde systemen. Enkele aandachtspunten voor met name de leidingen: 10 Geprefabriceerde leidingregisters a. kanaalplaat leidingregisters geïntegreerd in het prefab element leidingregisters vloerafwerking b. breedplaatvloer leidingregisters in de prefab schil vloerafwerking leidingregisters c. bollenplaatvloer leidingregisters in de druklaag vloerafwerking leidingregisters d. sandwichbreedplaatvloer leidingregisters geïntegreerd in het prefab element vloerafwerking leidingregisters leidingregisters 11 TAB-vloersystemen in de fabriek geïnte- greerd in de prefab- betonvloer 10 februari 2016 STANDAARD 16 I 15 Uitrollen Leidingen die op de bouwplaats worden ge- legd, moeten worden uitgerold. De slangen kunnen zeker in de koudere periodes van het jaar redelijk stug zijn. Daardoor zijn ze moei- lijker in positie te brengen. Bereikbaar houden De leiding kan onder een al aangebracht wapeningsnet worden gestoken, maar dat maakt het werk voor de installateur wel lastig. Het is daarom gebruikelijk deze óp de wape- ning te leggen. Vastklikken Om de bevestiging te vergemakkelijken, kan de leiding in kunststofrails worden geklikt. Deze rails kunnen in het werk op de vloerplaat worden aangebracht of in de fabriek worden ingestort. Beschermen Als op de bouwplaats nog beton moet wor - den gestort, zal het vloer veld tot tijdens het storten begaanbaar moeten blijven. Leidingen moeten worden beschermd tegen verplaat - sing en beschadiging door stalen afstand - houders. Afpersen Het geheel van leidingen en koppelingen moet worden gecontroleerd op mogelijke lekkages. Dit gebeurt door het afpersen van de leidingen. De leidingen worden onder druk gezet en regelmatig wordt gekeken of deze er nog op staat. Als de druk weg is, is er mogelijk ergens een lekkage. Er kan worden afgeperst met water, al dan niet met een kleurstof, een andere vloeistof of lucht. Water of andere vloeistoffen maken mogelijke lekkages direct zichtbaar. In koude winter- periodes heeft afpersen met lucht echter de voorkeur, om te voorkomen dat leidingen kunnen kapotvriezen. Lekkages oplossen Het grootste risico op lekkages vormt boren. Niet alleen tijdens de uitvoering, maar ook tijdens de gebruiksfase. Wordt een lekkage ontdekt, dan kan het volgende worden gedaan: ? Het betreffende leidingregister wordt afge- sloten. Deze oplossing heeft invloed op het binnenklimaat. Meestal lopen er echter verschillende registers door elkaar heen. Een register uitzetten hoeft dus niet meteen te betekenen dat een heel vloerveld niet meer wordt verwarmd of gekoeld. ? De vloer wordt opengebroken en het lek gerepareerd. Lucht In betonnen vloeren kunnen sparingen worden toegepast om gewicht en/of materiaal te beperken (bijvoorbeeld kanalen of gewichtsbesparende elementen). Dit heeft echter wel invloed op het thermische gedrag van de vloer. De stilstaande lucht in de sparingen zorgt voor isolatie, waardoor de afgifte van warmte of koude wordt beperkt aan de zijde waar de holten zitten. De constructeur en installatieadviseur worden geacht hier rekening mee te houden in het ontwerp. 12 TAB levert heerlijke gebouwen op, mits het ontwerp voor constructie en instal- latie en de uitvoering daarvan goed zijn geïntegreerd foto: Nathan Projects (voorheen Thermo Actief Benelux) 11 februari 2016 STANDAARD 16 I 15 Betoniek = Standaard + Vakblad Onderdeel van het Betoniek-abonnement is naast Betoniek Standaard ook Betoniek Vakblad. Dit is een magazine op groot formaat met artikelen over onder meer projecten, ontwikkelingen, onderzoek, regelgeving en onderwijs. Deze artikelen worden geschreven door de lezers van Betoniek zelf. Daarin wijkt Betoniek Vakblad dus af van Betoniek Standaard, dat volledig door een deskundige redactie wordt geschreven. Betoniek Vakblad verschijnt vier keer per jaar. Alle artikelen zijn te raadplegen op www.betoniek.nl. Voor leden van Betoniek is dat gratis! ook . Dit is een magazine op groot formaat met artikelen over onder meer projecten, ontwikkelingen, onderzoek, regelgeving en onderwijs. Deze Betoniek , dat volledig door een deskundige redactie verschijnt vier keer per jaar. Alle artikelen zijn te Integratie van constructie en installatie TAB-systemen integreren constructie en in- stallatie. Volledige prefabricage levert daarbij, naast een hogere maatnauwkeurigheid en lagere kwetsbaarheid, ook tijdwinst op in de uitvoering en biedt arbotechnische voordelen. Wel moeten alle koppelingen op de bouw- plaats alsnog worden gecontroleerd. Tot slot Na het lezen van deze Betoniek weten we dat beton thermisch te activeren is door slim ge- bruik te maken van de passieve kenmerken van beton. Met deze techniek kunnen gebou- wen energiezuinig en thermisch comfortabel worden verwarmd en gekoeld. Dat levert heerlijke gebouwen op. Een goede integratie van het ontwerp voor constructie en instal- latie is dan wel een vereiste. Net zoals een goede uitvoering van dat ontwerp. Dankwoord De redactie van Betoniek Standaard bedankt Kees Arkesteijn, Henk Wapperom en Hans Köhne voor het inbrengen van hun kennis en expertise bij de totstandkoming van dit nummer. Literatuur 1. Thermisch Actieve Gebouwen ? Betonkern- activering in vloerconstructies. Aeneas Media, juni 2011. 2. Praktijkboek Gezonde Gebouwen, Cahier P8: Thermische actieve vloeren ? Beton- kernactivering. ISSO/SBRCURnet, 2011. 3. ISSO-publicatie 85: Thermisch actieve vloeren, 2011. 4. Buitenhuis, J.J., Notenboom, A.M.J., Ther- misch actieve vloeren, art. 572.07, SBRCUR- net, 2007. 5. Stufib rapport 23: Betonkernactivering in de uitvoering, maart 2014. 6. BetonLexicon.nl. 12 februari 2016 STANDAARD 16 I 15 Betoniek Standaard is onderdeel van Betoniek Platform, hét kennisplatform over technologie en uitvoering van beton. Betoniek Standaard verschijnt 4x per jaar en is een uitgave van Aeneas Media bv, in opdracht van het Cement&BetonCentrum. In de redactie zijn vertegenw\ oordigd: BAM Infraconsult, BTE Nederland, ENCI, IKOB-BKB, Mebin en TNO. Uitgave Aeneas Media bv Dr. van Helvoortstraat 3, 5281 BJ Boxtel T: 0411 65 00 85 Website www.betoniek.nl Redactie T: 0411 65 35 84, E: betoniek@aeneas.nl Vormgeving Inpladi bv, Cuijk Advertentieverkoop Bureau Van Vliet, Frank Oudman, T: 023 571 47 45, E: f.oudman@BureauVanVliet.com Abonnementen/adreswijzigingen Æneas Media bv Dr. van Helvoortstraat 3, 5281 BJ Boxtel T: 0411 65 00 85, E: abonnementen@aeneas.nl Abonnementen 2016 Jaarabonnement: 4x Betoniek Standaard, 4x Betoniek Vakblad en toegang tot het online archief: ? 128,- (excl. btw). Buiten Nederland geldt een toeslag voor extra porto. Abonnementen lopen per jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeggen moet altijd schriftelijk gebeuren, uiterlijk twee maanden voor vervaldatum. Kijk voor de mogelijkheden van online abonnementen op www.betoniek.nl. Betoniek wordt tevens elektronisch opge- slagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en daarmee in te stemmen, e.e.a. overeenkomstig de publicatie- en/of in- koopvoorwaarden. Deze liggen bij de redactie ter inzage en zijn op te vragen. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Betoniek niet aansprakelijk voor de gevol- gen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informa- tie in deze uitgave. Niet altijd kunnen recht- hebbenden van gebruikt beeldmateriaal wor- den achterhaald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. © Aeneas Media bv 2016 ISSN: 2352-1090