BandUitgavev a k b l a d o v e r t e c h n o l o g i e e n u i t v o e r i n g v a n b e t o nseptember20122715AutogenekrimpWat is autogenekrimp en hoeontstaat het?2 september 2012 15 I 27AutogenekrimpBeton lijkt van buiten een vrij simpel, grijs ensolide bouwmateriaal. Maar schijn bedriegt! Vanbinnen maken cementsteen en toeslagmateriaalvan beton een complex en kleurrijk verhaal.Ingewikkelde interne processen houden hetmateriaal bovendien in beweging. We kennen ditals uitzetten en krimpen van beton. Nieuweonderzoeksresultaten tonen aan dat elk betononderhevig is aan autogene krimp. Deze kennisheeft zijn weg gevonden in de Eurocode 2.Genoeg reden om in deze Betoniek uit te leggenwat autogene krimp nu eigenlijk is en welkeinterne processen hieraan ten grondslag liggen.Dat beton krimpt, is de meeste mensen welbekend. Waardoor beton krimpt, is al watminder bekend. Er zijn verschillende verklaringen die elk leiden tot een eigen naamplaatje: we kennen plastische krimp, temperatuurkrimp, uitdrogingskrimp. In eerdereafleveringen van Betoniek zijn deze aan bodgekomen [16].Echter, wanneer we krimp waarnemen in depraktijk, is het eigenlijk nooit slechts ??n enkeltype krimp dat optreedt. De waargenomenkrimp wordt gevormd door een combinatievan verschillende oorzaken. Welke oorzaakuiteindelijk overheersend is, ligt aan deomstandigheden, bijvoorbeeld de vochthuishouding en de temperatuur.Door onderzoek van de laatste jaren komenwe steeds meer te weten over de oorzakenvan het krimpen van beton. Met als resultaatdat er, naast de al genoemde krimpsoorten,een `nieuwe' kan worden gedefinieerd, namelijk: autogene krimp. Helemaal nieuw is dezevorm van krimp niet; hij is al beschreven bijhogesterktebeton. Met alle nieuwe kenniskunnen we nu echter vaststellen dat elk betononderhevig is aan autogene krimp.Wat is autogene krimp?Autogene krimp is de meetbare volumeafname van een betonelement die aan debuitenkant waar te nemen is. Autogeen wilzeggen dat de omgeving er geen invloed opheeft. Autogene krimp is daarmee de krimpdie door het materiaal beton zelf wordt veroorzaakt. Invloeden van buitenaf zijn uitgesloten, zoals bijvoorbeeld variatie in temperatuur (temperatuurkrimp) of vochttransportnaar buiten (plastische of uitdrogingskrimp).De drijvende kracht voor autogene krimp isfoto voorpagina:Kunstwerk`Implosion' vanEwerdt Hilgemann3september 2012 15 I 27de hydratatie van cement. Zonder cement-hydratatie echter geen beton; de autogenekrimp krijgen we er dus gratis bij. Autogenekrimp bestaat al zolang er cement en waterworden gebruikt in beton, het is er eigenlijkaltijd al geweest. We waren ons er alleen nietvan bewust en daarom werd er ook geen re-kening mee gehouden. Dat zal, nu we meerweten over de oorzaken en de grootte vandeze krimp, gaan veranderen. Ook in denormen is de term autogene krimp nu opge-nomen. Daarover gaat de volgende paragraaf.Krimp in de normKrimp zien we terug in de normen voor hetconstructief ontwerp. Tot voor kort was datde VBC 1995 (NEN 6720), maar vanaf 1 aprildit jaar is het Bouwbesluit 2012 in werkinggetreden. Hierdoor maakt de Eurocode 2(NEN-EN 1992-1-1) de dienst uit. En metdeze verandering van norm verandert er ookiets aan de wijze waarop er over krimp wordtgesproken.1Beton lijkt vanbuiten een vrijsimpel, grijs ensolide bouw-materiaal. Maarschijn bedriegt!autogenekrimpuitdrogingskrimpuitdrogingskrimpVBC(voorheen)EC2(nu)(totale)krimpverkorting2VBC versus EC2:voorheen bestondde krimpverkortingin de norm alleenuit uitdrogings-krimp; in de nieuwenorm is de totalekrimpverkorting deoptelsom van auto-gene krimp en uit-drogingskrimp4 september 2012 15 I 27Voorheen, in de VBC, was het slechts ??n typekrimp dat genoemd werd in het hoofdstukvan de krimpverkorting. Deze verkortingwerd toegeschreven aan de verdamping vanintern water naar de omgevingslucht. Bijbetontechnologen staat dit type krimpbekend als uitdrogingskrimp.In de Eurocode 2 wordt wederom krimpverkorting genoemd; in dit geval betreft heteen optelsom van uitdrogingskrimp en autogene krimp. De grootte van de totale krimpvan beton verandert echter niet. Voor nieuwebouwwerken zal er vanaf nu dus rekeningworden gehouden met een kleiner deeluitdrogingskrimp en met autogene krimp(fig. 2). Laten we de verschillen tussen autogene krimp en uitdrogingskrimp eens op eenrijtje zetten.Autogene krimp versusuitdrogingskrimpIn tegenstelling tot autogene krimp is uitdrogingskrimp al langer bekend, zowel in denormen als in de praktijk. Deze uitdrogingskrimp treedt op als beton blootstaat aan debuitenlucht en er langzaamaan water vanbinnenin het beton naar buiten wordt getransporteerd. Beton krimpt hierdoor.Als we ervoor zorgen dat er geen water verloren kan gaan aan de omgeving treedt er ookkrimp op. Dit noemen we autogene krimp.De twee typen krimp kunnen goed uit elkaarworden gehouden als we de massa van betonbeschouwen. Als een betonnen element zoingepakt/verzegeld wordt dat het beton geencontact heeft met de buitenlucht blijft demassa van het element constant en zal eralleen autogene krimp optreden (fig. 3a). Inhet geval dat het element na een bepaalde tijdwordt uitgepakt, en dus wordt blootgesteldaan uitdroging naar de buitenlucht, zal er weermeer krimp worden gemeten (fig. 3b). Tegelijkmet autogene krimp treedt nu ook uitdrogingskrimp op. In dit geval zal niet alleen meerverkorting optreden, ook de massa van heta) ingepakt/verzegeld b) uitgepakttijd [dagen]tijd [dagen]tijd [dagen]tverhardingtuitpakkentuitpakkenmassaverlies[g]0 0verkorting[mm/m]massaverlies[g]verkorting[mm/m]tijd [dagen]autogene krimpautogene krimpuitdrogingskrimp+totale krimpa) ingepakt/verzegeld b) uitgepakttijd [dagen]tijd [dagen]tijd [dagen]tverhardingtuitpakkentuitpakkenmassaverlies[g]0 0verkorting[mm/m]massaverlies[g]verkorting[mm/m]tijd [dagen]autogene krimpautogene krimpuitdrogingskrimp+totale krimp3aBetonnen proefstukvolledig ingepaktvoor metingautogene krimp enmassaverlies3bUitgepakt proefstukvoor meting totalekrimp (autogenekrimp + uitdrogings-krimp) en massa-verlies5september 2012 15 I 27element verandert. De massa neemt af in minof meer dezelfde mate als dat de krimp toeneemt. Water wordt getransporteerd vanuithet waterrijke systeem van pori?n in het betonnaar de waterarme omgevingslucht. Uitdroging aan de buitenlucht is een zeer langzaamproces. Als het beton dichter van structuur is,zal het transport moeizamer gaan. In figuur 4is de krimp op een andere manier weergegeven om te komen tot de opbouw van totalekrimp in de Eurocode 2.Een ander verschil tussen autogene krimp enuitdrogingskrimp is dat autogene krimp overde volledige doorsnede van het elementoptreedt in min of meer gelijke mate. Bijuitdrogingskrimp treedt een gradi?nt op: deuitdroging gaat van buiten naar binnen.Uitdrogingskrimp is het grootst aan het oppervlak dat is blootgesteld aan omgevingslucht en wordt snel kleiner richting het binnenste van het beton.Een overzicht van de verschillen tussen autogene krimp en uitdrogingskrimp is aangegeven in tabel 1.Ontstaan autogene krimpZoals beton ons nog altijd blijft verrassen enwe nog niet alle details weten van hydratatievan cement, weten we ook nog niet alles vanwat er achter autogene krimp zit. Aangeziener verscheidene processen plaatsvinden bij devorming van de cementmatrix, heeft ookautogene krimp meer oorzaken. Wel is er een4aOpbouw totalekrimp volgens deEurocode 2:autogene verkorting4bOpbouw totalekrimp volgens deEurocode 2: verloopuitdrogingsverkortingbij blootstelling aanomgevingslucht vanaf3, 7 en 28 dagen4cOpbouw totalekrimp volgens deEurocode 2: totalekrimpTabel 1 Autogene krimp versusuitdrogingskrimpuitdrogings-krimpautogenekrimplocatiekrimpbuitenzijde door en doormassamateriaaldaalt blijft gelijka) autogeenverkorting[mm/m]autogene krimpc) totaal(opbouw als in Eurocode 2)tijd [dagen]tijd [dagen]tijd [dagen]verkorting[mm/m]autogene krimpuitdrogingskrimp283 7b) externe uitdrogingverkorting[mm/m]uitdrogingskrimpvanaf 3 dagenvanaf 7 dagenvanaf 28 dagen283 7portlandcementwcf = 0,50relatieve vochtigheid = 50%a) autogeenverkorting[mm/m]autogene krimpc) totaal(opbouw als in Eurocode 2)tijd [dagen]tijd [dagen]tijd [dagen]verkorting[mm/m]autogene krimpuitdrogingskrimp283 7b) externe uitdrogingverkorting[mm/m]uitdrogingskrimpvanaf 3 dagenvanaf 7 dagenvanaf 28 dagen283 7portlandcementwcf = 0,50relatieve vochtigheid = 50%a) autogeenverkorting[mm/m]autogene krimpc) totaal(opbouw als in Eurocode 2)tijd [dagen]tijd [dagen]tijd [dagen]verkorting[mm/m]autogene krimpuitdrogingskrimp283 7b) externe uitdrogingverkorting[mm/m]uitdrogingskrimpvanaf 3 dagenvanaf 7 dagenvanaf 28 dagen283 7portlandcementwcf = 0,50relatieve vochtigheid = 50%=+6 september 2012 15 I 27aardig beeld te scheppen van hoe het er aantoe gaat binnenin het materiaal en wat dataan de buitenkant tot gevolg heeft. Bij hetbeeld dat we beschrijven, is het van belangom voor ogen te houden dat autogene krimpde volumeverandering is die aan de buitenkant van een betonnen element wordt waargenomen.Drijvende kracht: hydratatie vancementBij de reactie van cement met water treedteen volumeverkleining op, veroorzaakt doordat het originele volume van het toegevoegde water en cement groter is dan hetvolume van het product dat bij de reactieontstaat (fig. 5). Het volume materiaal neemtdus af. Bij chemici staat deze volumeafnamebekend als chemische krimp. In de praktijkwordt dit ook wel hydratatiekrimp genoemd.Chemische krimp kan volledig aan de buitenzijde van een materiaal zichtbaar zijn, volledigintern aanwezig zijn of het zit tussen beideuitersten in. Het eerste uiterste treedt op alseen materiaal vloeibaar is. Hierbij is de uitwendig waarneembare krimp namelijk gelijkaan de intern gevormde krimp. Dit komtdoordat het materiaal geen weerstand zalbieden tegen de volumeafname. In dit gevalmeten we autogene krimp (fig. 6a).Het andere uiterste is wanneer het materiaalin ??n keer volledig hard zou worden, zodater aan de buitenkant helemaal geen krimp tezien is. De volumereductie is volledig binnenin het materiaal, in de vorm van lege,holle ruimten. We zouden dan geen autogenekrimp meten (fig. 6b).DVvolume cement volume watervolume hydratatieproducten5Volumeverminderingdoor chemischekrimp6Chemische krimpbij twee uitersten:vloeibaar materiaal(a) en vaste stof (b)krimp is volledig aan debuitenzijde zichtbaar=autogene krimpkrimp is volledig binneninhet materiaal inde vorm van lege `gaten'=g??n autogene krimpa) vloeibaar materiaal b) vaste stofoorspronkelijkniveauoorspronkelijkniveaukrimp is volledig aan debuitenzijde zichtbaar=autogene krimpkrimp is volledig binneninhet materiaal inde vorm van lege `gaten'=g??n autogene krimpa) vloeibaar materiaal b) vaste stofoorspronkelijkniveauoorspronkelijkniveau7september 2012 15 I 27Beton tussen twee uitersten inBeton is niet vloeibaar, maar wordt ook nietdirect hard. Vandaar dat beide uitersten in depraktijk niet voorkomen en de zaak iets gecompliceerder ligt. Beton doorloopt beidefasen. Er treedt zowel volumeverminderingop (autogene krimp), ?n het bekende inwendige poriestelsel wordt gevormd. Dit poriestelsel wordt door de steeds verdergaandehydratatie steeds fijner van structuur.Gevolg: zelfuitdrogingDe inwendig gevormde pori?n zijn in eersteinstantie gevuld met water. Bij de verdergaande reactie van cement blijft er watergeconsumeerd worden. Omdat, zoals eerdergezegd, het volume van de hydratatieproducten kleiner is dan het originele volume. Depori?n groeien minder snel dicht met hydratatieproducten dan dat het watervolumeafneemt. Het is voor te stellen dat dit ertoeleidt dat de inwendige pori?n geleidelijkworden geleegd. De afname van internevochtigheid wordt ook wel zelfuitdroging vanverhardend beton genoemd.Het poriestelsel bestaat uit pori?n met verschillende afmetingen. Voor ons verhaal overautogene krimp hebben we deze verdeeld incapillaire pori?n en gelpori?n.De capillaire pori?n kunnen we voorstellen alssmalle buisjes die onderling zijn verbonden.De kleinere gelpori?n bevinden zich tussen delagen van hydratatieproducten. Beide pori?ndrogen uit, maar hebben een ander effect opautogene krimp. Allereerst wordt uitdrogingvan de capillaire pori?n besproken. Daarnavolgt uitleg over uitdroging van de gelpori?n.Capillaire pori?n: `zuigspanningen'In het geval van het langzaam uitdrogen vande capillaire pori?n zijn het de optredendezuigspanningen die als model worden gebruikt voor autogene krimp. Kleinere pori?ntrekken harder aan het water dan groterepori?n. Dit is goed te zien wanneer we eenbuisje plaatsen in de bak met water. Bij hetgebruik van een kleiner buisje kan het waterhoger komen (fig. 7). Dit zorgt ervoor dat, alsde interne vochtigheid daalt door de cementhydratatie, het water eigenlijk gewoonwordt weggezogen uit de grotere pori?n naarde kleinere.Het wegzuigen van het water leidt tot eenonderdruk in de pori?n. Deze onderdruk trektde pori?n samen, wat te vergelijken is meteen implosie van het buisje. Dit samentrekkengrote pori?n kleine pori?nr7Opkruipen water bijgrote en kleine pori?nZuigspanningen in een buisjeHet is vrij eenvoudig om het effect van zuigspanningen en onderdruk in een buisje tesimuleren. De enige benodigdheden zijneen rietje en een glas water. Wanneer weeen rietje plaatsen in een glas water en hetafdekken met onze duim, zal er water in hetrietje blijven staan, ook als we het rietje uithet glas nemen. Proberen we vervolgenshet water aan de onderkant van het rietjeweg te zuigen, dan wordt onze vingertopvastgezogen. Er wordt een onderdrukgecre?erd, maar ook zal het rietje wordensamengetrokken. Het rietje implodeert.Zouden we een steviger rietje gebruiken,wordt het moeilijker om het rietje te latensamentrekken.8 september 2012 15 I 27van de buisjes is goed te simuleren met behulp van een rietje en een glas water (ziekader `Zuigspanningen in een buisje'). Afhankelijk van de samendrukbaarheid van het materiaal treedt krimp op van de cementmatrix.Vaste deeltjes in het beton zullen weerstandbieden tegen de samendrukking. De groottevan de extern waar te nemen (autogene)krimp wordt voornamelijk be?nvloed door destijfheid van het toeslagmateriaal. Hoe hogerde stijfheid, hoe lager de autogene krimp.Gelpori?n: wegvallen waterdrukAls het water zich terugtrekt naar de kleinerepori?n krijgen we met een ander gevolg temaken. Water wordt geadsorbeerd aan deoppervlakte van vaste deeltjes; het water isdan fysisch gebonden. Adsorptie van watermoleculen zorgt ervoor dat het oppervlak meteen zeer dun waterlaagje bedekt is. Bij hetmengproces van een betonmengsel met eenreguliere watercementfactor zorgen dezezeer dunne waterlaagjes er bijvoorbeeld voordat de cement en zanddeeltjes mooi wordenverdeeld, maar wel aan elkaar plakken. Hierdoor wordt er een smeu?ge, samenhangendespecie verkregen.In het bij de hydratie gevormde poriestelselbevindt het geadsorbeerde laagje water zichop het wandoppervlak van de pori?n. Ook inde grotere capillaire pori?n is dit geadsorbeerde waterlaagje aanwezig, alleen is hier dedikte van dit waterlaagje te verwaarlozen tenopzichte van de poriegrootte (fig. 8).In het geval van de kleinere gelpori?n heeftdit geadsorbeerde waterlaagje wel een effect.Het laagje heeft zich versmolten met het waterlaagje aan de overzijde en houdt de lagenvan de hydratatieproducten bij elkaar vandaan (fig. 9). Wanneer er door voortgaandehydratatie verdere uitdroging optreedt, zal ditlaagje water langzaamaan tussen de lagenvan de hydratatieproducten vandaan verdwijnen. Door aantrekking zullen de hydratatieproducten naar elkaar toe gaan bewegen. Dehydratatie-productenhydratatie-productenmeniscusdampporiewatergeadsorbeerdwatergeadsorbeerdwaterwater8Verschillendestatussen van waterin de capillairepori?n: damp,poriewater, water-dampmeniscus engeadsorbeerd water9september 2012 15 I 27ruimte tussen de hydratatieproducten wordtoverbrugd, waardoor een volumeverkleiningoptreedt die bij kan dragen aan autogenekrimp. Vanwege de aantrekkingskracht tussende hydratatieproducten kost het energie omdeze los van elkaar te krijgen. Vergelijk hetmaar eens met het plaatsen van een pan opeen nat aanrecht: het kost moeite om de panvan de ondergrond los te trekken. De deeltjeskomen dus niet zomaar weer van elkaar af. Ditmaakt dat dit deel van autogene krimp nietgeheel omkeerbaar is.Bijkomende effectenZoals gezegd, is beton altijd in beweging. Dehydratatie van cement is erg complex en nogsteeds onderwerp van onderzoek. Het is danook de vraag of met de zuigspanningen enhet wegvallen van de waterdruk autogenekrimp volledig is verklaard. Andere fenomenen kunnen ook een bijdrage geven aanautogene krimp, zoals bijvoorbeeld de faseverandering van hydratatieproducten.In de eerste stadia van de verharding kunnendoor de bindtijdregelaar lange naalden wordengevormd, ettringiet genaamd. Als de omstandigheden binnen het beton veranderen, kan ditettringiet worden omgezet in een ander materiaal: monosulfaat. Door deze omzetting zullende naalden weer verdwijnen, waarbij de krachtdie het materiaal uit elkaar drukt kan wegvallen.De verkleining van de cementpasta door interneuitdroging wordt hierdoor minder tegengehouden. Wanneer dit gebeurt als het beton reedsaan het verharden is, kan dit leiden tot eenbijdrage aan autogene krimp.Wat weten we nu?Zoals in het voorafgaande duidelijk is geworden, heeft de meetbare verkleining van hetbetonvolume onder cementhydratatie verscheidene oorzaken. In eerste instantie werdde voornaamste reden achter autogene krimptoegeschreven aan de opbouw van zuigspanningen in de capillaire pori?n. Nieuwe onderzoeken hebben aangetoond dat het antwoordhier niet volledig in gevonden kan worden.De nadruk in het onderzoek ligt tegenwoordig op het wegvallen van water in de gelpori?n, waardoor de hydratatieproductendichter bij elkaar komen. Wel is duidelijk dathet mechanisme achter autogene krimpgevonden kan worden in de interne waterconsumptie bij de verharding van beton.Hogesterktebeton versustraditioneel betonAutogene krimp werd voor het eerst bekendbij het gebruik van hogesterktebeton enwordt hier dan ook veelal mee geassocieerd.Het materiaal wordt gekenmerkt door eenlage watercementfactor. Dit resulteert in eenzeer dichte cementmatrix met een hele fijneporiestructuur, waarbij relatief grote zelfuitdroging optreedt. Er wordt dan ook eengrotere autogene krimp verwacht. Omdat inhet geval van hogesterktebeton het waterhydratatie-productengeadsorbeerdwater9Samensmeltenwaterlaagje ingelporie10 september 2012 15 I 27hard nodig is voor de cementhydratatie, is erminder water beschikbaar voor verdampingnaar buiten, de veroorzaker van uitdrogingskrimp. Hierdoor valt autogene krimp meer op(fig. 10).Bij het gebruik van traditioneel beton is autogene krimp ook wel degelijk aanwezig, zij hetminder opvallend wanneer het tegelijkertijdmet allerlei andere soorten van krimp optreedt, zoals bijvoorbeeld uitdrogingskrimp.In figuur 10 is te zien wat er gebeurt als hetwatergehalte gelijk blijft en het cementgehalte wordt verlaagd, waardoor de watercementfactor dus hoger wordt. De totalekrimp blijft ongeveer gelijk, maar bestaat vooreen groter gedeelte uit autogene krimp. Water gebeurt in het geval het cementtypeverandert, wordt hierna besproken.Portlandcement versushoogovencementNu we hebben gezien dat de grootte van depori?n van belang is voor autogene krimp,rijst de vraag hoe dat zit bij beton met hoogovencement. Een bekend verschijnsel bij hetgebruik van hoogovencement is dat hetmateriaal veel dichter van structuur is en dusmeer kleinere pori?n bevat. We verwachtendan ook meer autogene krimp.Aan de Technische Universiteit in Delft is vanuit die gedachte onderzoek uitgevoerd. Hierbij zijn betonnen elementen met zowelportland als hoogovencement gemaakt en iskrimp gedurende 91 dagen na het stortengemeten.Uit metingen op de betonnen elementen,gemaakt met een aantal reguliere praktijkmengsels in tradtioneel beton (met hogewcf), is gebleken dat de totale krimp vanbeton met portlandcement en hoogovencement ongeveer gelijk is. De onderverdelingvan de totale krimp is wel verschillend(fig. 11). In het geval van portlandcement isautogene krimp een klein gedeelte van detotale krimp. Bij het toepassen van hoogovencement is de autogene krimp ongeveer evengroot als de uitdrogingskrimp. Waarbij in vergelijking met Eurocode 2 eerst gedacht werddat de totale krimp net als bij portlandcementbijna volledig uit uitdrogingskrimp bestond,is in het geval van hoogovencement ongeveerde helft van de gemeten krimp autogenekrimp.Autogene krimp in de praktijkWe weten nu dat een gedeelte van de krimp,autogene krimp, op kan treden omdat wesimpelweg met cement en water aan het werka) hogesterktebeton b) traditioneel betontijd [dagen] tijd [dagen]verkorting[mm/m]verkorting[mm/m]autogene krimpautogene krimpuitdrogingskrimp uitdrogingskrimpa) hogesterktebeton b) traditioneel betontijd [dagen] tijd [dagen]verkorting[mm/m]verkorting[mm/m]autogene krimpautogene krimpuitdrogingskrimp uitdrogingskrimp10Verloop van krimp-verkorting voorhogesterktebetonmet een lage wcf (a)versus traditioneelbeton met eenhogere wcf (b)11september 2012 15 I 27zijn. Meestal zijn we ons hiervan niet bewust.Als er in het ontwerp rekening wordt gehouden met totale krimp uit de normen, is er geenprobleem. Hieronder valt immers ook autogene krimp. Echter, er zijn situaties te bedenken waarbij er wordt verwacht dat er geenkrimp zal optreden en er ook geen rekeningmee wordt gehouden. Dit is bijvoorbeeld hetgeval als het betonelement onder water wordtgeplaatst, waardoor het in principe niet uitzou kunnen drogen (foto 12). Autogene krimpzal daar echter wel degelijk optreden.Nu is krimp van beton niet direct een probleem. Echter, als de vervormingen van hetmateriaal worden verhinderd, zullen spanningen optreden in het materiaal. Wanneerde spanningen groter worden dan de maximale spanning die het materiaal kan opnemen, zal scheurvorming optreden. Zie hiervoor ook Betoniek 15/14 Waternood [6].Dit geldt ook voor autogene krimp, alleen isde situatie hierbij wat ingewikkelder. De interne processen die ten grondslag liggen aanautogene krimp hebben ook effect op andereeigenschappen, zoals kruip en relaxatie. Kruipen relaxatie kunnen er bijvoorbeeld voorzorgen dat optredende spanningen wordenherverdeeld. Hierdoor kan de kans op scheuren door autogene krimp toe of afnemen.a) portlandcement b) hoogovencementtijd [dagen] tijd [dagen]verkorting[mm/m]verkorting[mm/m]autogene krimpautogene krimpuitdrogingskrimp uitdrogingskrimpa) portlandcement b) hoogovencementtijd [dagen] tijd [dagen]verkorting[mm/m]verkorting[mm/m]autogene krimpautogene krimpuitdrogingskrimp uitdrogingskrimp11Verloop van krimp-verkorting voorportlandcement (a)versus hoogovence-ment (b)12Tunnelelementonder waterbeproefd bij Marinin Wageningen12 september 2012 15 I 27Betoniek onlineDeze Betoniek en alle 426 vorige edities zijn online te raadplegen opwww.betoniek.nl. Voor leden van Betoniek is dit archief gratis toegankelijk.Nog geen lid? Kijk op www.betoniek.nl voor een interessant aanbod.15/28 - Examen Betontechnoloog BV 2012Betoniek 15/28 staat in het teken van het examen Betontechnoloog BV 2012. Op 5 juni 2012 heeftdit examen, waarvoor 31% van de kandidaten is geslaagd, plaatsgevonden. We bespreken deopgaven en de antwoorden. Kortom, met het lezen van de volgende Betoniek kunt u uw kennisweer uitvoerig toetsen en uw geheugen weer eens opfrissen.Tot slotIn deze Betoniek is het onderwerp van autogene krimp besproken. Duidelijk is gewordendat autogene krimp een aan de buitenzijde vanbeton meetbare vervorming is zonder invloedvan temperatuur en verdamping van water.Autogene krimp wordt veroorzaakt door dewaterconsumptie binnenin het beton; hetwater wordt gebruikt bij de verdergaandehydratatie van cement. Wanneer de mengselsamenstelling wordt veranderd, kan de groottevan autogene krimp anders worden. Wehebben kunnen zien dat autogene krimp in elkbetonmengsel aanwezig is. Door alle nieuweinzichten wordt de totale krimp in de Eurocode2 nu niet meer alleen toegeschreven aan uitdrogingskrimp; een deel van de uitdrogingskrimp uit de VBC heet nu autogene krimp.Autogene krimp is een ingewikkelde zaak, metdeze Betoniek hebben we daarom meer bekendheid gegeven aan dit complexe begrip.DankwoordDe redactie spreekt haar dank uit aan Ren?eMors voor haar inbreng van kennis bij detotstandkoming van dit nummer.Literatuur1 Betoniek 4/13 Scheuren in jong beton2 Betoniek 7/8 Krimpen en zwellen3 Betoniek 8/25 Scheurkalender4 Betoniek 10/22 Krimp5 Betoniek 14/2122 Kopje onder6 Betoniek 15/14 WaternoodIn onzevolgendeuitgaveBetoniek is h?t vakblad over technologie enuitvoering van beton en verschijnt 10 keerper jaar. Betoniek wordt uitgegeven door?neas, uitgeverij van vakinformatie bv, inopdracht van het Cement&BetonCentrum.In de redactie zijn vertegenwoordigd:BAM Infra, BAS Research & Technology,Kiwa BMC, BTE Nederland, ENCI, Mebin enTNO. Voor de jaarlijkse aflevering over hetExamen Betontechnoloog BV wordt samengewerkt met de Betonvereniging.Uitgave ?neas, uitgeverij vanvakinformatie bvPostbus 101, 5280 AC, BoxtelT: 0411 65 00 85E: info@aeneas.nlWebsite www.betoniek.nlRedactie T: 0411 65 35 84E: betoniek@aeneas.nlMedia-advies T: 0411 65 35 81E: t.vanwanrooij@aeneas.nlVormgeving Inpladi bv, CuijkAbonnementen/adreswijzigingen?neasPostbus 101, 5280 AC, BoxtelT: 0411 65 00 85E: info@aeneas.nlAbonnementen 2012Jaarabonnement, inclusief toegang onlinearchief: 85 (excl. 6% btw)Buiten Nederland geldt een toeslag voorextra porto. Abonnementen lopen per jaaren kunnen elk gewenst moment ingaan.Opzeggen moet altijd schriftelijk gebeuren, uiterlijk twee maanden voor vervaldatum. Kijk voor de mogelijkheden van online abonnementen op www.betoniek.nl.? ?neas, uitgeverij van vakinformatie 2012.Betoniek wordt tevens elektronisch opgeslagen en ge?xploiteerd. Alle auteurs vantekstbijdragen in de vorm van artikelenof ingezonden brieven en/of makers vanbeeldmateriaal worden geacht daarvan opde hoogte te zijn en daarmee in te stemmen, e.e.a. overeenkomstig de publicatieen/of inkoopvoorwaarden. Deze liggen bijde redactie ter inzage en zijn op te vragen.Hoewel de grootst mogelijke zorg wordtbesteed aan de inhoud van het blad, zijnredactie en uitgever van Betoniek niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aardook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave.Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald.Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever.