BandUitgavev a k b l a d o v e r t e c h n o l o g i e e n u i t v o e r i n g v a n b e t o nMooigemaaktWat komt er kijken bijhet maken van mooiprefab beton?augustus201006152 augustus 2010 15 I 06MooigemaaktVeel geprefabriceerd beton is ook `zichtbeton'.We bedoelen hiermee dat dit beton in het zichtblijft en meebepalend is voor het uiterlijk van deconstructie en/of het gebouw. Wat komt er kij-ken bij het maken van mooi prefab beton meteen uiterlijk dat steeds opnieuw voldoet aan deeisen en verwachtingen?In Betoniek 15/5 zijn we ingegaan op CUR-Aan-beveling 100, `Criteria voor de specificatie enbeoordeling van betonoppervlakken'. In dezeaflevering 15/6 nemen we een kijkje in de keu-ken van de betonproductenindustrie om te zienwat er in de praktijk komt kijken bij het makenvan mooi, in dit geval geprefabriceerd, beton.Geprefabriceerde betonproducten wordentoegepast in de woningbouw, utiliteitsbouw,infrastructuur en agrarische sector. De ver-scheidenheid is groot: bestratingsmaterialen,vloersystemen, heipalen, buizen en puttenvoor riolering, elementen voor de agrarischemarkt, kolommen, wanden, gevels, lateien,geluidswanden en brugliggers. Prefabricageleent zich bij uitstek voor de productie vanmooi beton door de geconditioneerde pro-ductieomstandigheden, maar vooral ook doorde kennis en opgebouwde ervaring in debedrijfstak.Schoon betonAl het beton waaraan bewust esthetischeeisen aan de kwaliteit van het in het zichtblijvend oppervlak worden gesteld noemenwe `schoon beton'. Voorbeelden zijn een spe-ciale structuur in, of kleur van, het betonop-pervlak. Niet altijd is `schoon beton' heel op-vallend. Veel geprefabriceerd zichtbetonwordt glad en grijs gelaten zoals breedplaten,trappen en lateien voor de woningbouw.Het uiterlijk van (prefab) betonWelke parameters bepalen nu het uiterlijk vanbeton? De belangrijkste zijn kleur en de struc-tuur van het oppervlak.Normaal beton is grijs van kleur met een vari-atie in tinten, er is altijd sprake van een zekerewolkigheid. Kleine kleurverschillen binnen??n element en tussen verschillende elemen-ten zijn dus onvermijdelijk. Door het toepas-sen van kleurstoffen en eventueel wit port-Ofoto voorpagina:BoostergemaalOost, Amsterdam(foto: Jeroen Musch)3augustus 2010 15 I 06landcement zijn andere kleuren mogelijk.Het oppervlak aan de bekistingszijde is stan-daard glad. Op een glad oppervlak zijn allevoor beton typische zaken, zoals luchtbellenen bekistingsnaden, goed zichtbaar. In hetoppervlak kan ook een structuur of profileringworden aangebracht, wat zeer bepalend kanzijn voor de esthetische ervaring. Voor hetaanbrengen van een profilering bestaan ver-schillende technieken. Zo kan de profileringdirect in de mal of door het nabewerken vanhet betonoppervlak na verharden wordenaangebracht.Om duidelijk te maken welke factoren bij devervaardiging van prefab betonnen elemen-ten invloed hebben op het uiterlijk gaan wedieper in op het maken van een element. Webeperken ons daarbij tot de groep `construc-tieve elementen'. Voorbeelden zijn wanden,kolommen en balken voor de woning- enkantorenbouw maar ook brugliggers, rand-elementen, keerwanden en geluidschermenlangs snelwegen. Deze elementen zijn vaak`zichtbeton' en CUR-Aanbeveling 100 wordthiervoor steeds vaker gebruikt in besteksom-schrijvingen.1Toepassingschoon beton ineen gevel bij hetVan der MeijCollege inAlkmaar (foto:Bernard FaberTekst & Beeld)CUR-Aanbeveling 100 in de praktijkCUR-Aanbeveling 100 wordt steeds meer gebruikt om ook voorprefab beton basiseisen aan het uiterlijk vast te leggen. Dit is eengoede ontwikkeling: de Aanbeveling geeft een duidelijk kadervoor beoordelingscriteria, eisen en toleranties. Wel worden in depraktijk niet altijd de in de Aanbeveling voorgeschreven proce-dures gevolgd. Zo komt de projectspecificatie `schoon beton'vaak pas tot stand na gunning aan aannemer en opdracht aanprefab-betonproducent, in direct overleg met deze partijen. Opdeze manier kan gebruik worden gemaakt van de specialistischekennis en ervaring van de producent. Een nadeel bij deze werk-wijze is de onduidelijkheid in de aanbestedingsfase.4 augustus 2010 15 I 06Hoe wordt (mooi) prefab betongemaakt?Kenmerkend voor prefab beton is dat het opeen vaste locatie wordt geproduceerd. Zo'nbetonfabriek bestaat uit een betoncentrale,productiehallen met installaties en een tasveldvoor de opslag van producten. Er bestaat eengrote variatie in productie-installaties. Dezezijn afgestemd op het type product. De pro-ductie van betonnen lateien vraagt een andereopzet van de productie-eenheid dan bijvoor-beeld de productie van voorgespannen beton-nen brugliggers van 100 ton of zwaarder. Tochzijn de productiestappen steeds hetzelfde, ziekader Productiestappen.Voor het uiterlijk van beton zijn de mal, debetonsamenstelling en de productiewijze ergbepalend. We gaan achtereenvolgens in opdeze aspecten.De malBij de productie van prefab beton wordt ge-bruikgemaakt van mallen waarin de betonspe-cie wordt gestort. Voor het uiterlijk van prefabbeton is het goed onderscheid te maken tus-sen stortzijde en bekistingszijde of malzijde.De oppervlaktestructuur van beide zijden iserg verschillend. Voor de producent en afne-mer is het belangrijk hierover duidelijke af-spraken te maken.Een wand kan bijvoorbeeld horizontaal ofverticaal worden gestort. Bij horizontaal stor-ten is ??n vlakke zijde malzijde en ??n zijdestortzijde. Bij verticaal storten zijn er tweemalzijden (fig. 2). In de ontwerpfase wordtvanwege het uiterlijk al vaak vastgelegd welkeelementzijden malzijden moeten zijn.Voor de bekistingszijde kan onderscheid wor-den gemaakt in onbewerkt glad oppervlak ofoppervlak voorzien van een profilering/struc-tuur.Met een goede mal is een mooi element temaken, met een mindere niet. De mal(bou-wer) speelt dus een cruciale rol.Belangrijke punten bij het bouwen van de malzijn:? Vlakheid. Elke oneffenheid of wisseling ineen glad maloppervlak is vooral bij strijk-licht zichtbaar.? (Vloeistof)dichtheid. Dit speelt een rol bijwegneembare mallijsten, sparingen enz.Lekken van de mal geeft altijd verkleurin-gen in het oppervlak.? Maatvastheid. Een mal kan breder wordenna een aantal storten, dit kan zichtbaar wor-den bij het naast elkaar plaatsen van gelijk-vormige elementen in bijvoorbeeld gevels.De mal bestaat uit een ondersteuningscon-structie, die een duidelijke constructieve func-tie bezit, en de contactbekisting, waarvan hetProductiestappenIn het productieproces kunnen we de volgende stappenonderscheiden:? hetstortgereedmakenvandemalbestaandeuit:- schoonmaken mal- inrichten mal- aanbrengen bekistingsolie- aanbrengen wapening (korf) en in te storten delen- sluiten van de mal? makenvanbetonmengsels? transporterenvandebetonspecieenhetvullenvan de mal? afwerkenvanstortzijdeenverhardenvanhetbetonin de mal? hetuitdemalhalenvanhetbetonelement(ontkisten)? hetna-enafwerkenvanhetelement? hettransporterenvanhetelemententijdelijkopslaanop het tasveldDe cyclustijd van deze activiteiten is vaak ??n dag. Dat wilzeggen dat er per dag per positie in een mal ??n elementwordt geproduceerd.5augustus 2010 15 I 06oppervlak bepalend is voor het uiterlijk vanhet beton. De meest toegepaste materialenvoor de contactbekisting zijn (gelakt) hout,staal en in mindere mate kunststoffen. Metalle materialen is een mooi uiterlijk te realise-ren, echter elk heeft zijn voordelen en aan-dachtspunten.HoutGelakt hout geeft een egaal betonoppervlaken is flexibel in vormgeving. Het is echter ookkwetsbaar en vereist onderhoud bij grotereseries. Beschadigingen zijn relatief eenvoudigte repareren. Onderhoud van een houten malbestaat uit het opnieuw schuren, plamuren enlakken van het bekistingsoppervlak.StaalOnbewerkt staal geeft ook een egaal beton-oppervlak bij grijsbeton maar is gevoelig voorvlekvorming in gekleurd beton. Soms wordtbij kleurbeton een coating aangebracht ophet staal om een meer egale betonkleur teverkrijgen. Bij de eerste stort is er bij onbe-werkt staal kans op aftekening van walshuid.Ook is er kans op vliegroest, vooral bij vlakge-storte elementen. Daarnaast is staal zeermaatvast en robuust en behoeft het weinigonderhoud. Stalen mallen zijn bovendien ge-schikt voor verwarming en grote series.bbccaa aaaaa = malzijdeb = stortzijdec = betonelementStortwijze wandelement2Verschil tussenmalzijde enstortzijde3Houten mal4Stalen mal6 augustus 2010 15 I 06KunststofEen bekend voorbeeld van het gebruik vankunststoffen zijn de rubber structuurmatten.Aandachtspunt bij kunststoffen is de relatiefgrote uitzetting bij temperatuurverhoging.Bij de materiaalkeuze van de mal spelen naasthet uiterlijk van het betonelement nog veelandere factoren een rol zoals seriegrootte,malverwarming, elementvorm enz.De wijze van opbouwen en detailleren van demal heeft invloed op het uiterlijk van het be-tonelement. Vaak moet een mal geopendworden om het element er na verharding uitte kunnen nemen. De positie en de detaille-ring van de naden tussen de bewegende mal-delen is dan belangrijk voor het uiterlijk vanhet beton. We willen deze naden zoveel mo-gelijk uit het zicht hebben maar dit is niet al-tijd mogelijk.Als een element zo uit de mal kan wordengenomen spreekt men van een zelflossendemal. Voordeel is dat er geen risico is van lek-kende naden. De mal moet dan wel goedlossen en niet klemmen. Is dit wel het gevaldan geeft dit bij stalen mallen moeilijk verwij-derbare zwarte strepen op het element.Soms worden in ??n mal elementen metverschillende afmetingen gemaakt. Gebrui-kelijk is daarbij van groot naar klein te wer-ken. Daardoor wordt aftekening van eerderelijstposities van een kleiner element in hetoppervlak van een groter element voorko-men.BetonsamenstellingIn Betoniek 12/21 `Schoon beton' is uitgebreidingegaan op betontechnologische aspectendie een rol spelen bij de kleur en het uiterlijkvan beton. Hier willen we een aantal zakentoelichten die meer specifiek zijn voor prefab.SterkteontwikkelingBij de productie van prefab elementen is vaakeen snelle sterkteontwikkeling van het betongewenst om een effici?nt productietempomogelijk te maken. Gebruikelijk is te ontkistenna 16 uur verharden waardoor een productievan ??n element per dag mogelijk is. Bij ont-kisten moet het element een zodanige sterktehebben dat het de belastingen door het ont-kisten, transporteren en opslag zonder schadekan opnemen. Deze ontkistingssterkte hangtvan het product af (denk aan voorgespannenbeton) en ligt tussen 15 tot soms 45 N/mm2en hoger. De benodigde ontkistingssterkte isvaak bepalend voor de betonsamenstelling enniet de vereiste eindsterkte; deze wordtdaarom regelmatig ruim overschreden.5Elementenvervaardigd metrubberstructuurmatten7augustus 2010 15 I 06Zelfverdichtend betonGeprefabriceerde elementen worden tegen-woordig veel gemaakt met zelfverdichtendebetonspecie (zvb). Bij de omschakeling naarzvb speelden vooral de arbeidsomstandighe-den een rol (trillen en geluid). Ook voor hetuiterlijk heeft deze keuze positieve gevolgen.Zvb levert een dicht beton met strakke randen.Lekkageplekken en grindnesten komen nau-welijks meer voor. Met zvb kunnen bovendienveel complexere vormen worden gemaakt.Cement en vulstoffenBij onbewerkt beton bepaalt de cementpasta,ofwel de fijnste delen in het mengsel, vooreen belangrijk deel de kleur van beton. Van-wege de gewenste sterkteontwikkeling wor-den vaak snel verhardende portlandcementenzoals CEM I 52,5 R toegepast, in veel gevallengecombineerd met hoogovencement.Portlandcement geeft een donkergrijs op-pervlak. Door mengen met hoogovencementwordt het oppervlak lichter en egaler.In sommige elementen wordt ook wel betonmet uitsluitend hoogovencement toegepast.Vaak vanwege specifieke duurzaamheidseisenin relatie tot weerstand tegen chlorideindrin-ging of de alkalisilicareactie voor infrastruc-tuurprojecten. Om toch een snellere sterkte-ontwikkeling te krijgen wordt dan vaakgekozen voor een snel verharden hoogoven-cement zoals CEM III/A 42,5 N of 52,5 N.Vooral de CEM III/A 52,5N geeft door zijnfijnheid een zeer lichte en egale kleur.Voor nog lichtere kleuren en voor gekleurdbeton kan wit portlandcement worden toe-gepast. Wit portlandcement levert ? in com-binatie met kleurpigmenten ? veel helderderekleuren.In prefab beton, uitgevoerd in zvb, wordt alsvulstof zowel vliegas als kalksteenmeel toege-past. Worden eisen gesteld aan het uiterlijkvan het beton, dan wordt vaak gekozen voorkalksteenmeel. Hiermee wordt een lichtere enegalere kleur bereikt dan bij toepassen vanpoederkoolvliegas als vulstof.ToeslagmaterialenRiviergrind en zand zijn de meest gebruikelijketoeslagmaterialen. Bij onbewerkt beton is deinvloed van het toeslagmateriaal op de kleuren textuur van het beton niet groot. Een be-langrijk aandachtspunt is het vermijden vanverontreinigingen. Zelfs heel kleine hoeveel-6Wordt het oppervlak nabewerkt dan is de invloedvan het toeslagmateriaal op het uiterlijk heel groot8 augustus 2010 15 I 06heden (ver onder de eisen in de norm) in devorm van ijzeroxide of oerhout kunnen zeerzichtbare verstoringen geven in het opper-vlak. Iedereen kent wel de donkerbruine uit-loogstrepen op een betonoppervlak. Vooralhorizontaal gestorte plaatachtige elementenzijn hiervoor gevoelig doordat de zware deel-tjes naar de kistzijde op de bodem zakken ende lichte deeltjes opstijgen naar de afwerk-zijde. Bij plaatsing in de buitenlucht verdwijntde cementhuid ter plaatse van de verontrei-niging na verloop van tijd door weersinvloe-den (vorst) met alle gevolgen van dien.Deze problemen kunnen voorkomen wordendoor selectie van een winplaats waarvan be-kend is dat er geen of nauwelijks verontreini-gingen voorkomen en/of door goede was-technieken bij de winning.Wordt het oppervlak nabewerkt door bijvoor-beeld slijpen/polijsten, stralen, uitwassen ofboucharderen, dan is de invloed van het toe-slagmateriaal op het uiterlijk heel groot (foto6). Bij deze bewerkingen wordt de cementhuidvan de betonoppervlak verwijderd en komt hettoeslagmateriaal in het zicht. Vaak wordt hettoeslagmateriaal speciaal hiervoor geselecteerdop kleur en structuur en worden speciale toe-slagmaterialen toegepast, zoals graniet en ba-salt. Om een regelmatig patroon te krijgen inde zichtbare korrels wordt vaak een disconti-nue korrelopbouw gekozen.Een constante kleur en samenstelling is danbelangrijk. Echter bij natuurlijke materialenhebben we te maken met de daaraan inhe-rente variaties in kleur en vorm. Om dezevariatie te verkleinen kan bijvoorbeeld hetbenodigde materiaal voor het gehele werk in??n keer uit ??n winplaats worden betrokkenen in opslag worden gezet.MengselontwerpVoor een gelijkmatig betonoppervlak zijn eengoede stabiliteit en samenhang van de be-tonspecie belangrijk. Immers ontmenging enbleeding geven zandlopers en kleurverschillenaan bekisting en afwerkzijden. Een goede kor-relopbouw en een voldoende hoeveelheid fijnin het mengsel zijn hiervoor belangrijke rand-voorwaarden.De verwerkbaarheid moet zijn afgestemd ophet type element: een horizontale stort vereisteen andere betonspecie dan een verticalestort. Een verkeerde keuze kan leiden tot afte-kening van stortovergangen en luchtbellen inhet oppervlak.Bij de productie van prefab beton is het be-heersen van de periode waarover de specieverwerkbaar is, de zogenoemde open tijd,belangrijk. Door de korte transportafstandenvan menger naar productieplaats is een opentijd van slechts 10 - 30 minuten gebruikelijk.Bij plotselinge weersomslag met hogere tem-peraturen kan de verwerkbaarheid heel snelteruglopen met directe gevolgen voor deverwerkingsmogelijkheden en het uiterlijk.In bepaalde gevallen kan geen zvb wordentoegepast en wordt gewerkt met traditioneelte verdichten of verdichtingsarme betonspecie.Bijvoorbeeld bij opgebogen brugliggers waarhet stortvlak niet horizontaal is of bij opstortin-gen. Ook bij toepassing van kleurstoffen wordtvaak nog traditioneel verdicht beton gekozenomdat dit een egaler kleur tot resultaat heeft.Produceren van betonelementenNiet alleen de mal en de betonsamenstellingmaar ook de werkwijze bij de productie heeftgrote invloed op het uiterlijk van beton.PlanningDe tijdsduur dat het beton in de mal zit, heeftinvloed op de betonkleur. Elementen gestortop vrijdag en ontkist op maandag kunnen eenandere tint hebben dan de `doordeweekse'elementen die direct de volgende dag wor-den ontkist.9augustus 2010 15 I 06De productie van elementen bij grote projec-ten kan over meer seizoenen plaatsvinden.Seizoensverschillen (verhardingsomstandig-heden) kunnen echter tintverschillen veroor-zaken. Om de kans op tintverschillen tussenelementen in het werk zo laag mogelijk tehouden is een productievolgorde gelijk aande montagevolgorde ideaal. Een goede logis-tieke productie en montageplanning zijn dusvoorwaarden om bij grote projecten het risicoop tintverschillen tussen aanliggende elemen-ten in het werk te verkleinen.Schoonmaken malIn een mal worden vaak meer elementen ach-ter elkaar (in serie) geproduceerd. De startvan een volgend element in een serie begintmet het goed schoonmaken van de mal inclu-sief de aansluitingen van bijvoorbeeld los-sende mallijsten. Dit verzekert een goed slui-tende bekisting en een stabiele maatvoering.Lekkende naden met aftekeningen en verkleu-ringen worden hiermee voorkomen. Elke ach-terblijvende verontreiniging, bijvoorbeeld eenschoenafdruk op de malbodem, zal zich afte-kenen in het betonoppervlak.BeksitingsolieDe selectie van de bekistingsolie is belangrijk.Vaak wordt pas na veel testen een geschiktebekistingsolie gevonden. Van invloed hieropzijn factoren als cementeigenschappen, mal-materialen, stortwijze, verwarming enz. Eenverkeerde keuze of te veel olie kan bijvoor-beeld leiden tot veel luchtbellen in verticalebekistingsoppervlakken.Het in de juiste dikte aanbrengen van de bekis-tingsolie is belangrijk, vooral bij horizontalebekistingsvlakken. Vaak wordt de olie te dikaangebracht. Teveel olie geeft vlekken in hetoppervlak en soms de vorming van kleine (olie)bellen. Het uitpoetsen van de mal na het inoli?ngeeft goede resultaten. Dit is echter arbeidsin-tensief. Speciale aandacht is nodig bij horizon-tale structuurmatten in de mal. Hier kan snelopeenhoping van olie ontstaan. Verneveld aan-brengen van de olie met een spuitinstallatie metde juiste `nozzles' geeft het beste resultaat.AfstandhoudersOm de wapening op juiste dekking te houdenworden meestal betonnen of kunststof afstand-houders toegepast. Soms wordt de wapeningtijdelijk opgehangen. Met de keuze van hetjuiste type afstandhouder en detaillering vande wapening kan de aftekening ervan sterkworden verminderd. Bij houten mallen bestaathet risico op beschadiging bij toepassing vanbetonnen afstandhouders, zeker bij hoge wa-peningsgewichten. Deze beschadigingen(deuken en krassen in mal) zijn goed zichtbaarop het betonoppervlak, vooral met strijklicht.Storten betonelementHet storten van zvb is weliswaar arbeidsvrien-delijk maar vereist meer vakmanschap dan ver-werken van traditioneel te verdichten beton.Elementen worden meestal gestort met eenkubel met een inhoud van 1 a 1,5 m3. Meestalzijn er meer kubels per element nodig. De cy-clustijd voor vervaardiging van de betonbat-ches ligt tussen 3 en 5 minuten. Bij te snel stor-ten krijgt de betonspecie geen kans om goedte ontluchten met luchtbellen in verticale kist-oppervlakken tot gevolg. Te langzaam stortengeeft echter risico van aftekeningen van kringen7Storten prefab-betonelement10 augustus 2010 15 I 06of stortlagen in het oppervlak. Daarom moethet storten zonder onderbreking plaatsvindenom aftekening van lagen te voorkomen.AfwerkingNa het storten wordt de stortzijde afgewerkt.Bij horizontaal gestorte plaatachtige elemen-ten kunnen dit grote oppervlakken zijn.Komen deze niet in het zicht dan worden deelementen gespaand, gevlinderd of op juistehoogte afgewerkt met een (tril-)balk. Somswordt de afwerkzijde handmatig voorzienvan een afwerkstructuur. Dit kan met bijvoor-beeld een rol (fijn of grof) of een bezem (grof)(foto 8). Dit handmatig afwerken vereist veelvakmanschap om elk element van eenzelfdegelijkmatige structuur te voorzien. Belangrijkhierbij is het bepalen van het moment vanafwerken. Soms kan al na 1 uur worden afge-werkt, soms moet drie uur worden ge-wacht.Intern transport en opslag elementenOm elementen met een kraan uit de mal tekunnen tillen en te verplaatsen worden ankersingestort. Deze ankers worden verzonken insparingen aangebracht die later met een mor-tel worden dichtgezet. Deze ankersparingenzullen altijd in meer of mindere mate zicht-baar blijven. De plaatsingsvrijheid van dezeankers wordt beperkt door het krachtenspelop het element tijdens belasten van de ankersbij ontkisten en handelen. Vaak is het uit debekisting hijsen maatgevend.De hijsankers worden vaak thermisch verzinktom roeststrepen op het element bij langdu-rige buitenopslag te voorkomen.Een alternatief voor hijsankers is het gebruikvan speciale vacu?mapparatuur. Ook dezeapparatuur kan (tijdelijk) invloed hebben ophet uiterlijk doordat bij gebruik plaatselijk vochtwordt onttrokken aan het oppervlak wat ver-kleuring geeft. Ook de afdichtingsrubbers vande zuignappen kunnen aftekeningen achterla-ten op het betonoppervlak.Plaatachtige elementen, zoals geluidsscher-men, worden vaak horizontaal gestort en naontkisten naar een verticale stand gekanteld.Kantelen kan compleet met mal, op een apartkantelframe, met een speciale hijsconstructieof met hijsbanden. Bij alle methoden bestaateen risico op beschadiging van het element.Het consequent toepassen van vellingkantenen beschermingsmiddelen kan dit risico ver-lagen.Het element wordt uit de productiehal op eentransportmiddel of soms direct met de kraangetransporteerd naar het tasveld of de opslag,soms met een tussenstop voor nabewer-kingen.De wijze van opslag (verticaal/horizontaal),de duur, de weersomstandigheden zijn allevan invloed op de verdere verharding van hetoppervlak en daarmee op kleur en structuur.of stortlagen in het oppervlak. Daarom moet8Afwerkstructuuraangebracht metbehulp van eenbezem9Door opleghout teomwikkelen metplastic wordtvoorkomen dat hetbeton plaatselijkverkleurt11augustus 2010 15 I 06Om de invloed van het weer op de verhardingte verminderen wordt er soms (op verzoekvan de afnemer) voor gekozen de elementenvoor een langere periode overdekt op te slaan.Dit is niet standaard en door de extra voorzie-ningen en handelingen in alle gevallen kos-tenverhogend.Een belangrijk detail bij de opslag van de ele-menten is de wijze van oplegging (foto 9). Ombeschadiging van de elementen te voorkomenworden vaak drukverdelende oplegmaterialengebruikt van hout of harde (plastic) of zachte(rubber) kunststoffen. Veel oplegmaterialenveroorzaken verkleuringen doordat ze hetvochttransport plaatselijk verhinderen. Dit isbijvoorbeeld het geval bij rubberen stroken. Bijgebruik van hardere kleinere opleggingen (bij-voorbeeld kunststof) kan het betonoppervlakbehalve verkleuren ook plaatselijk indeuken.Deze verkleuringen zijn vaak tijdelijk. Een blij-vende verkleuring kan optreden bij toepassingvan onbeschermd hout als er zuren uit hethout in het beton trekken.Kies er, indien mogelijk, voor het element opte leggen op zijden die niet in het zichtkomen.NabewerkenZowel mal- als stortzijden kunnen voorzienworden van een speciale structuur door nabe-werken, bijvoorbeeld uitwassen of gritstralen.Betonoppervlakken waarvan de cementhuidis verwijderd, zijn minder gevoelig voor tint-verschillen dan onbewerkt beton waarbij decementhuid het uiterlijk bepaalt. Deze bewer-kingstechnieken stellen hoge eisen aan hetvakmanschap en de outillage van de produ-cent. Elke techniek geeft zijn eigen karakteris-tieke structuur aan het oppervlak (foto 10).Een aandachtspunt bij nabewerken is dat ho-rizontale en verticale malvlakken een verschil-lend resultaat geven door een andere positi-onering van de zand- en grindkorrels.KalkuitslagEen hardnekkig fenomeen bij onbewerkt beton is kalkuitslag.Dit geeft een witte waas op het oppervlak. Bij opslag buitenkan dit resulteren in een patroon van witte `regenstrepen'.Bij wit of grijs onbewerkt beton vallen deze strepen niet zo op,maar op donkere betonkleuren kunnen deze goed zichtbaarzijn. Om het risico op kalkstrepen te verminderen kan er voorworden gekozen de elementen overdekt op te slaan en/of tehydrofoberen. Deze handelingen zijn kostenverhogend.Nabewerkingstechnieken:? Uitgewassen betonDe cementhuid wordt na verharding verwijderd door af-spuiten of borstelen. De verharding van de cementhuidwordt afgeremd door een vertrager.? Gezuurd betonDe cementhuid wordt verwijderd met verdund zoutzuur.? Gepolijst betonDoor afslijpen wordt er een laag van circa 1 tot 3 mm ver-wijderd.? Gestraald betonOnder hoge druk met straalmiddel wordt de cementhuidverwijderd.? Gebouchardeerd betonMet speciaal gereedschap wordt door hameren de cement-huid verwijderd.10Gestraald beton (links) versus gepolijst beton (rechts)12 augustus 2010 15 I 0615/07 - Cementgebonden gietdekvoerenCementgebonden gietdekvloeren worden steeds vaker toegepast. Om tot een succesvol resultaatte komen zijn verschillende aandachtspunten belangrijk. Zowel bij het ontwerp, opstellen van deleveringsovereenkomst, de productie als de uitvoering. Daarbij zijn goede onderlinge afsprakentussen de verschillende partijen van belang. In de volgende Betoniek gaan we hier dieper op in.Tot slotIn de prefab-industrie kan heel mooi betonworden gemaakt. Om te zien wat daar alle-maal bij komt kijken hebben we een kijkjegenomen in de keuken. We hebben vooralingezoomd op de aspecten die van invloedzijn op het uiterlijk van beton; aspecten dieallemaal moeten kloppen om tot een goedresultaat te komen. Goede grondstoffen enbedrijfsmiddelen zijn een voorwaarde om ditte bereiken, maar vooral ook de kennis, hetvakmanschap en de zorg van de mensen diehet maken.De eisen en verwachtingen van de opdracht-gever/architect/ontwerper moeten in de ont-werpfase goed worden vastgelegd in de pro-jectspecificatie. De in Betoniek 15/5 besprokenCUR-Aanbeveling 100 is daarbij een primaleidraad.Literatuur? CUR-Aanbeveling100,Schoonbeton?criteria voor de specificatie en beoordelingvan betonoppervlakken.? Beeldschoonbeton.StichtingENCIMedia,2005.? HandboekPrefabBeton.BFBN,2001.? SchoonBeton:Verschijningsvormenenkeuringscriteria. VNC, 1990.Betoniek is h?t vakblad over technologie enuitvoering van beton en verschijnt 10 keerper jaar. Betoniek wordt uitgegeven door?neas, uitgeverij van vakinformatie bv, inopdracht van het Cement&BetonCentrum.In de redactie zijn vertegenwoordigd:BAM Infra, BAS Research & Technology,BMC Certificatie, BTE Nederland, ENCI,Mebin en TNO. Voor de jaarlijkse afleveringover het Examen Betontechnoloog BV wordtsamengewerkt met de Betonvereniging.Uitgave ?neas, uitgeverij vanvakinformatie bvPostbus 101, 5280 AC, BoxtelT: 0411 - 65 00 85E: info@aeneas.nlWebsite www.betoniek.nlRedactie T: 0411 65 35 84E: betoniek@aeneas.nlVormgeving Inpladi bv, CuijkAbonnementen/adreswijzigingenUitgeverij ?neasPostbus 101, 5280 AC, BoxtelT: 0411 65 00 85E: info@aeneas.nlAbonnementen 2010Jaarabonnement, inclusief toegang onlinearchief: 76 (excl. 6% btw)Buiten Nederland geldt een toeslag voorextra porto. Abonnementen lopen per jaaren kunnen elk gewenst moment ingaan.Opzeggen moet altijd schriftelijk gebeu-ren, uiterlijk twee maanden voor vervalda-tum. Kijk voor de mogelijkheden van mee-leesabonnementen op www.betoniek.nl.? ?neas, uitgeverij van vakinformatie2010.Niets uit deze uitgave mag worden over-genomen zonder toestemming van de uit-gever. De algemene publicatievoorwaar-den van de uitgever worden verondersteldbekend te zijn en zijn op aanvraag beschik-baar. Hoewel de grootst mogelijke zorgwordt besteed aan de inhoud van het blad,zijn redactie en uitgever van Betoniek nietaansprakelijk voor de gevolgen, van welkeaard ook, van handelingen en/of beslissin-gen gebaseerd op de informatie in dezeuitgave.Niet altijd kunnen rechthebbenden van ge-bruikt beeldmateriaal worden achterhaald.Belanghebbenden kunnen contact opne-men met de uitgever.In onzevolgendeuitgave