BandUitgaveSTANDAARD v o o r t e c h n o l o g i e e n u i t v o e r i n g v a n b e t o nnovember20141016Het ABCvan een PCEDe praktijk van hetwerken met PCE's2 november 2014 STANDAARD 16 I 10Het ABCvan een PCEHet is bijna honderd jaar geleden dat ons oer-oude 1-2-3-beton werd samengesteld op basisvan enkel de vaste bestanddelen cement, zand engrind. Water was als onderdeel van de receptuurnog niet vastgelegd en werd naar behoefte toe-gevoegd, met name om de verwerkbaarheid enplasticiteit te sturen. In hedendaags beton hebbenhulpstoffen veel van die sturing overgenomen.In deze Betoniek Standaard staan we stil bij eencomplexe en daardoor lastig grijpbare groephulpstoffen: de polycarboxylaat ethers (PCE's).Dit willen we doen door eerst globaal te bekij-ken waaruit deze groep hulpstoffen bestaat.Daarna wordt dieper ingegaan op de eigen-schappen van betonspecie en verhard beton,die met deze hulpstoffen kunnen wordenbe?nvloed, en beschouwen we kort welkeomstandigheden hierop van invloed kunnenzijn. Als afsluiting wordt besproken hoede juiste PCE voor een specifieke situatie kanworden gekozen en wat aandachtspunten zijnbij het in de praktijk toepassen van een PCE.Hoe het begonHet verhaal van PCE's begint eigenlijk in Japan.Daar werden plastificeerders als voorlopersvan PCE's ontwikkeld om eenvoudig meervloeibaarheid in beton te verkrijgen, zondermeer water toe te passen. Omgekeerd konhiermee de druksterkte worden verhoogd,door de water-cementfactor te verlagen bijgelijke verwerkbaarheid van de betonspecie.Dit was nog maar het begin. Heden ten dagezijn plastificeerders zo ver doorontwikkeld enis de werking zo krachtig dat betonsoortenmet andere eigenschappen mogelijk zijn.Bijvoorbeeld zelfverdichtend beton (ZVB)en ultra-hogesterktebeton (UHSB).Verschillende groepenplastificeerdersDe eerste generatie plastificeerders bestaatveelal uit lignosulfonaten. We noemen dezeook wel `normale plastificeerders', afgekortPL. Deze plastificeerders worden gewoonlijktot ongeveer 0,4% van het cementgewichtper m3 gedoseerd. De verwerkbaarheidneemt dan toe en de hulpstof behoudt dezehogere verwerkbaarheid een behoorlijke tijd.Hogere doseringen hebben relatief weinigeffect meer; de verwerkbaarheid neemt nietmeer toe (fig. 2) en er is kans op vertragingdoor verlenging van de open tijd. Omge-keerd kan met een dosering van ongeveer1 kg per 1 m3 betonspecie de waterbehoeftevoorpagina:Waterwerk 1van beeldhouwerRuud Kuijerfoto: Robert Versluys3november 2014 STANDAARD 16 I 102Invloed van deverschillendeplastificeerdersop de verwerk-baarheid1Het spreken van dejuiste taal is vangroot belang bij dekeuze van de juistePCE-hulpstof voorbeton3002001000 1,0dosering hulpstof in procenten [m/m]ten opzichte van het cementgewichteerste generatie normale plastificeerder (PL)tweede generatie superplastificeerder (SPL)derde generatie PCEzetmaat[mm]0,5 1,54 november 2014 STANDAARD 16 I 10SPL. Superplastificeerders zijn normalitereffectief tot ongeveer een dosering van 1,2%van het cementgewicht per m3. Er wordt eengrotere stijging van de verwerkbaarheid ge-realiseerd dan bij de eerste generatie hulpstof-fen (fig. 2). De werkingsduur is echter duide-lijk korter dan die van de eerste generatie.Daarom worden in de praktijk de eerste en detweede generatie vaak gecombineerd toege-past. Bij superplastificeerders met doseringentot circa 3 kg per m3 kan een waterreductieworden gerealiseerd van ongeveer 20-25 literbij gelijkblijvende verwerkbaarheid.De derde lichting plastificeerders bestaat uitpolycarboxylaat ethers, de PCE's. Deze etherszijn eigenlijk `super-superplastificeerders'. Wekorten ze af en noemen ze meestal PCE. Bijlage doseringen kunnen enorme stijgingen inverwerkbaarheid worden gerealiseerd (fig. 2).Omgekeerd kunnen hogere waterreductiestot wel 45 liter per m3 betonspecie wordenbereikt, bij gelijke verwerkbaarheid.In deze Betoniek Standaard gaan we in op deeigenschappen van PCE's. Die zijn namelijkheel wat complexer dan de eerste en tweedegeneratie plastificeerders. Er bestaan zeer veelverschillende PCE's, allen met bepaalde com-binaties van eigenschappen. Om de juiste tekunnen kiezen, moeten we de taal van een PCEspreken. Tijd om ons er eens in te verdiepen.Wat is een PCE?PCE staat voor polycarboxylaat ether. Een PCEis een polymeer, dat wil zeggen: een chemischmolecuul gebaseerd op een keten van koolstof-atomen. De hoofdketen zelf kan uit verschil-lende stukjes bestaan (monomeren), maar erkunnen ook allerlei zijketens aan de hoofd-keten vastzitten. Doordat we lengte, vorm engroepen in zowel de hoofdketen als de zij-ketens kunnen aanpassen, kan de werking vande PCE op vele manieren worden gestuurd.met 7-10 liter worden gereduceerd bij gelijk-blijvende verwerkbaarheid.De tweede generatie plastificeerders bestaatuit producten op basis van melamine- ofnaftaleensulphonaten. Deze groep wordt`superplastificeerders' genoemd, afgekort3De Kegel van Abrams, een standaardapparaat voor hetbepalen van de zetmaat (de consistentie) van betonspecie4De diameter van de ingezakte betonkegel iseen kengetal voor de plasticiteit van beton5november 2014 STANDAARD 16 I 10In figuur 5 is een eenvoudig model weer-gegeven van een PCE. Hierin is de hoofdketenvan koolstofatomen zichtbaar. In de zijtakkennaar beneden zien we als voorbeeld gele enblauwe groepen moleculen. De gele kunnenzijn voor de vertraging in beton, de blauwevoor bijvoorbeeld de mate waarin de vloeiwordt vergroot. Door meer blauwe groepente plaatsen, ontstaat er meer vloei; doormeer gele te plaatsen, kunnen we de tijd datde vloei aanwezig is vergroten. Zo kunnenverschillende PCE's voor verschillende doelenin elkaar worden gezet. De familie van dePCE's is reeds zeer groot.Basisgroepen van een PCEDe invloed op de verwerkbaarheid van dePCE verandert in de tijd. Door de opbouwvan de PCE aan te passen, kan de mate wor-den gestuurd waarin de verwerkbaarheidin de tijd verandert. Gebaseerd op dit ken-merk kunnen we de elementen van een PCEopdelen in drie basisgroepen, te weten:vloeicre?rders of waterreduceerders, vloei-controllers en vloeibehouders.Vloeicre?rders of waterreduceerdersVloeicre?rders zijn de groepen in de PCE diezorgen voor een hoge verwerkbaarheid(vloei), direct na toediening van de hulpstofaan de betonspecie. Deze vloei neemt echterrelatief snel weer af. Zo snel, dat we het betonniet goed kunnen verwerken. De verschil-lende typen vloeicre?rders hebben een afwij-kende terugloop van verwerkbaarheid in detijd (fig. 6a). Andersom kan deze basisgroepbij gelijke verwerkbaarheid een grote hoeveel-heid water reduceren.VloeicontrollersVloeicontrollers (Engels: slump controller) zijngroepen in de PCE die zorgen dat de verwerk-baarheid op het juiste tijdstip wordt bereikt. Isde vloei al snel nodig of is een vloeibare speciepas later gewenst? Verschillende typen vloei-controllers zijn weergegeven in figuur 6b.VloeibehoudersWanneer we kunnen instellen wanneer eenbepaalde vloei moet worden bereikt, zal hetook niet vreemd in de oren klinken dat de tijdhoofdketen van koolstof atomenzijketens voor verschillendeeigenschappenC C C C C C C C C5Schematischeweergave vaneen PCE6 november 2014 STANDAARD 16 I 10die een mengsel zijn vloei moet behouden,tot op zekere hoogte kan worden gestuurd.Hiervoor gebruiken we de eigenschappen vanvloeibehouders (Engels: slump keepers). Dezeverschillende typen vloeibehouders zijn weer-gegeven in figuur 6c.Het resultaatDoor de drie basisgroepen te combineren,ontstaan er veel mogelijkheden om het vloei-gedrag van de betonspecie in de tijd tekunnen sturen (fig. 6d). Nu we nader hebbenkennisgemaakt met PCE-hulpstoffen, is hetbelangrijk om inzicht te krijgen in de eigen-schappen van beton die door deze hulpstofkunnen worden be?nvloed.Be?nvloedbare betoneigenschappenHet gebruik van de derde generatie hulp-stoffen be?nvloedt meer eigenschappen vanbeton dan we in eerste instantie denken. Wesnappen dat de mate waarin de hulpstof vloeigeeft aan de betonspecie wordt be?nvloed.Maar dat er ook invloed is op de gehele sterkte-ontwikkeling van het beton is misschiennieuw. Zonder te beweren volledig te zijn,hier een overzicht van eigenschappen vanbeton en betonspecie die door PCE's kunnenworden be?nvloed:A. Plasticiteit/vloeibaarheidB. StabiliteitC. Viscositeitvloeicre?rdersvloeicontrollersvloeibehoudersvloeitijd6avloeitijd6bPCE voor betonvloei tijd6dvloeitijd6c6De driebasisgroepen vaneen PCE bepalensamen het vloei-gedrag van beton7november 2014 STANDAARD 16 I 10D. TerugloopconsistentieE. VerwerkingstijdF. WaterreductieG. SterkteontwikkelingH. OntluchtingIn het volgende gedeelte worden deze eigen-schappen tegen het licht gehouden. Hoe be-invloedt de PCE elke specifieke eigenschap?En is het meetbaar? Zo ontstaat een ABC vaneen PCE.A. Plasticiteit/vloeibaarheidHet begint natuurlijk met de eigenschap plas-ticiteit/vloeibaarheid. Het is de hoofdreden omte gaan werken met een PCE. De vloeibaarheidvan beton is te meten. Voor zelfverdichtendbeton kan gebruik worden gemaakt van eenvloeimaat. Echter zijn ook gangbare meet-methoden als een zet- en schudmaat mogelijk.Het verhogen van de plasticiteit van debetonspecie wordt in basis gestuurd doorde PCE-dosering te verhogen. Dit heeft zijngrenzen, vooral ten aanzien van de stabiliteitvan het mengsel.B. StabiliteitMet de stabiliteit van het betonmengselbedoelen we dat de specie over de geheledoorsnede van het beton homogeen blijft.Een PCE heeft hier nadrukkelijk invloed op.Hogere doseringen PCE geven meer vloei,maar ook meer kans op ontmengen. Als ditoptreedt, kan het worden bijgestuurd door defijne delen in het betonmengsel te verhogen.Voorbeelden hiervan zijn het toevoegen vankalksteenmelen of vliegassen, of gebruik-maken van een fijner gemalen cement.Het sturen met water kan ook effectief zijn.Daarbij is het belangrijk te weten dat het dose-ren van water een grotere impact heeft ophet vloeigedrag dan dat we zijn gewend meteerste en tweede generatie hulpstoffen (fig. 8).C. ViscositeitMet de viscositeit wordt bedoeld de strope-righeid van de specie. Hiermee wordt eenbeeld gegeven van het vloeigedrag van debetonspecie. De juiste viscositeit van hetbeton zorgt ervoor dat de wapeningsstavengoed worden omsloten en het beton nietPCE heeftinvloed opA. Plasticiteit/vloeibaarheidB. StabiliteitC. ViscositeitD. TerugloopconsistentieE. VerwerkingstijdF. WaterreductieG. SterkteontwikkelingH. Ontluchting7Aspecten dieworden be?nvloeddoor het gebruikvan een PCE8 november 2014 STANDAARD 16 I 10ontmengt op de lange weg van de plek waarhet wordt samengesteld naar de locatie waarhet moet komen.Door het verhogen en verlagen van de water-hoeveelheid in het beton kan de viscositeitworden bijgestuurd. Let hierbij op datverschillen in water ook een grote invloedhebben op de consistentie. Er bestaat niet??n knop voor ??n aspect.Bij hoge wapeningsdichtheid van een beton-element wordt de viscositeit vaak verlaagdom het beton goed tussen de staven door tekunnen laten vloeien. Gangbare meetmetho-den zijn de trechtertijd en de t500-waarde. Bijdeze laatste meten we de tijd die de specienodig heeft om tijdens de vloeimaatbepaling500 mm te bereiken. Als de specie minderviskeus is, is deze tijd korter.D. TerugloopconsistentieEen andere benaming voor terugloopconsis-tentie is het behoud van verwerkbaarheid.Deze eigenschap wordt zoals gezegd be?n-vloed door de PCE. Het is belangrijk te wetenhoeveel de verwerkbaarheid mag teruglopenin de tijd. Dit is te meten door de vloeimaatvan bijvoorbeeld een zelfverdichtendebetonspecie te bepalen, na aanmaak van despecie en na bijvoorbeeld 45 minuten. Hetverschil tussen deze twee waarnemingen isde terugloopconsistentie. De terugloop vande verwerkbaarheid is bij te sturen door hetwatergehalte te verhogen, het kiezen van eenandere PCE of het toepassen van een ver-tragende hulpstof.E. VerwerkingstijdDe verwerkingstijd is de tijd die de beton-specie de eigenschappen voor het verwerkenvan het beton moet bezitten. Dit kan bijvoor-beeld de hoeveelheid tijd zijn totdat de speciein de bekisting is gestort, rekening houdendmet allerlei mogelijke vertragingen in hetproces. In een prefab fabriek is de tijd overhet algemeen korter en beter in te schattendan bij een betonmortelcentrale. Afhankelijkvan de rijafstand zijn ook de eisen aan deverwerkingstijd bepaald.F. WaterreductieWaterreductie betekent het verlagen van dewater-cementfactor (wcf), waarbij de consis-tentie op peil wordt gehouden met behulpvan een hulpstof. Door de sterk waterredu-cerende werking van PCE's is het verleidelijkom de wcf sterk te reduceren. Maar een lagewcf heeft ook andere effecten. Zo zal de1 geen hulpstof2 eerste generatie normale plastificeerder (PL)3 tweede generatie superplastificeerder (SPL)4 derde generatie PCEconsistentiewater43218Impact vanhulpstoffen ophet vloeigedrag9november 2014 STANDAARD 16 I 10viscositeit van de specie sterk toenemen ende vloei ogenschijnlijk afnemen. De vloei iser dan wel degelijk, echter vloeit de specieheel langzaam.G. SterkteontwikkelingSterkteontwikkeling van beton is van grootbelang voor het ontkisten van het beton-element. Er moet meestal een bepaaldeminimale ontkistingssterkte worden gehaaldom de productieprocessen in fabrieken niette verstoren.Een langere open tijd die door de PCE wordtverkregen, leidt veelal tot een vertraging vande begin binding van het cement. Daardoorzal de sterkteontwikkeling in de eerste urenbeduidend lager zijn. Toch kan door het toe-passen van een sterk lagere wcf zo'n ver-traging uiteindelijk totaal niet merkbaar zijn.Door de sterk plastificerende werking van dePCE kan de wcf eenvoudig lager wordengehouden en de sterkteontwikkeling positiefwordt be?nvloed. Hierdoor kan de ont-kistingssterkte toch binnen beperkte tijdworden bereikt.De benodigde ontkistingssterkte wordt vaakdoor de constructeur bepaald. Door middelvan het drukken van betonkubussen kan desterkte van het beton op het moment vanontkisten worden bepaald. Andere mogelijk-heden zijn terugslaghamers en methodengebaseerd op gewogen rijpheid.Voorbeeld: prefab betonEen betonfabriek maakt geprefabriceerde betonelementen van zelfverdichtend beton met eensterkteklasse C55/67. Na zestien uur moet worden ontkist. De kubel doet er ongeveer tienminuten over voordat deze bij het betonelement is. De milieuklasse is XD3 en het beton moetworden geleverd met weinig luchtbellen in het oppervlak.Voordat een keuze wordt gemaakt, moeten we de eisen aan het beton volgens het ABC vaneen PCE een beetje uitbreiden:A. Plasticiteit/vloeibaarheid: vloeimaat 780 mm;B. Stabiliteit: geen ontmenging;C. Viscositeit: laag; trechtertijd van zeven seconden in verband met de wapeningsdichtheid;D. Terugloopconsistentie: na 45 minuten nog een vloeimaat van minimaal 650 mm;E. Verwerkingstijd: benodigde minimale verwerkingstijd is 45 minuten inclusief storten;F. Waterreductie: minimaal 20 liter;G. Sterkteontwikkeling: ontkistingssterkte van 36 N/mm2 na zestien uur (daarna C55/67);H. Ontluchting: geen luchtbellen in het oppervlak.Overige informatie:De temperatuur van de specie is 20 ?C en het betonelement wordt niet verwarmd.Hulpstofsuggestie:Gekozen wordt voor een hulpstof met een beperkte verwerkingstijd, maar wel een hoge vloei-kracht (waterreducerend vermogen). Daarnaast wordt gekozen voor een nagenoeg niet-ver-tragende PCE zodat een maximale beginsterkte kan worden behaald. De PCE geeft een lageviscositeit in combinatie met een lage trechtertijd, en is voorzien van een ontschuimendecomponent om luchtbellen in het oppervlak te minimaliseren.10 november 2014 STANDAARD 16 I 10H. OntluchtingOntluchting is een aspect specifiek voor zelf-verdichtend beton. Het gaat hier om het zelfontluchten van de betonspecie dan wel hetverkrijgen van een esthetisch luchtbelvrijbetonoppervlak.Voor het eerste aspect moet zelfverdichtendbeton zo worden samengesteld dat de speciegedurende de gehele verwerkingstijd blijftontluchten. Daarnaast moet de bekisting inogenschouw worden genomen en dient teworden vastgesteld waar de lucht blijft als despecie in de bekisting wordt gestort. De ont-luchting kan worden bijgestuurd met de do-sering hulpstof en de totale hoeveelheid fijnmateriaal van de specie.Het tweede aspect van zelfverdichtend betonbiedt de mogelijkheid om schoonbeton tevervaardigen. Ook specie die goed ontlucht,kan in het oppervlak luchtinsluitingen latenzien. Dit is vaak gevangen lucht tussen debetonspecie en de olie aan de binnenzijdevan de kist. Een suggestie is het toevoegenvan een ontschuimende hulpstof. De totalehoeveelheid lucht in het mengsel zal hier-door worden verminderd. Tijdens het stortenzal het ontluchten makkelijker gaan, waar-door ook het aantal luchtbellen in het zicht-vlak afneemt. Indien de lucht heftig uit hetmengsel borrelt, gaat het niet om normaalontluchten, maar is er sprake van instabiliteit.Welke PCE is de juiste?Om te komen tot de juiste keuze van een PCEdie past bij het beton dat we willen maken, ishet verstandig om de aspecten A t.m. H vanhet beton te benoemen en daar waar moge-lijk te voorzien van meetbare eisen. Daarnakan de betontechnoloog deze eisen bespre-ken met de hulpstofleverancier. Er volgt eenproeftraject waarin de betreffende hulpstofin het beton aan de tand wordt gevoeld.Daarnaast is er de ervaring van de beton-technoloog. De gebruikte cement, toeslag-materialen en vulstoffen of vezels hebbenallemaal hun eigen effect op de werking vaneen hulpstof. Door het daadwerkelijk leverenvan beton aan de bouwplaats wordt de erva-ring steeds rijker en worden de effecten opde eigenschappen steeds duidelijker. Hoemeer ervaring een betontechnoloog heeftmet specifieke combinaties van mengselsa-menstelling en specifieke hulpstof, des tesneller zal hij met eerste proeven inschattin-gen kunnen maken over het gebruik van eenbepaalde hulpstof in de praktijk.Invloed van temperatuurDe invloed van temperatuur mag in dezeBetoniek Standaard niet achterwege blijven.De PCE heeft weliswaar geen invloed op detemperatuur, maar temperatuur heeft datwel op de werking van de PCE.Bij lagere temperaturen in de winter kande tijd die nodig is om de PCE te activeren,wel eens te lang worden. Daardoor moet detotale mengtijd toenemen om de gewensteverwerkbaarheid te bereiken. Dit kan wordenopgelost door een PCE te kiezen die snellerwordt geactiveerd bij lagere temperaturen.Dezelfde hulpstof geeft in de zomer vaak eente beperkte open tijd, waardoor de PCE in dezomer juist moet worden vervangen dooreentje met een ruimere verwerkingstijd.PCE mengen met andereplastificeerdersOmdat PCE's een reactie kunnen aangaanmet de tweede generatie hulpstoffen, is hetvrijwel altijd onverstandig om de super-plastificeerders melamine- naftaleensulpho-naat te combineren met PCE's. In sommigesituaties kan een combinatie van PCE's metde eerste generatie plastificeerders een posi-tieve verandering van het vloeigedrag geven(bijvoorbeeld D. Terugloopconsistentie).Toch moeten de combinaties vooraf goedworden getest op verdraagzaamheid. Soms11november 2014 STANDAARD 16 I 10kunnen de producten vooraf worden ge-mengd, in andere situaties mogen de pro-ducten pas in het mengsel samenkomen.Opslag en dosering van PCE'sDe meeste PCE's worden in vloeibare vormaangeleverd en bij de betonfabrikant in aan-wezige tanks overgepompt of worden vanuitdraadcontainers geleverd. Voor dosering in demenger wordt de vloeistof via slangen of bui-zen naar de weegbak gepompt, waarna het inde menger wordt gelost. Het beste effect kanworden verkregen wanneer de PCE in hetmengsel komt als het cement al is bevochtigd.Bij een vloeibare PCE is het altijd raadzaamom een opslagtank regelmatig door te roerenzodat geen ontmenging in de tijd kan ont-10Schematischeweergave van dedosering van PCE'svanuit de tanksnaar de mengerbron: W?rschumGmbH9De meeste PCE'sworden in vloeibarevorm aangeleverden bij de beton-fabrikant in tanksovergepompt ofvanuit draad-containers geleverdbron: W?rschumGmbH12 november 2014 STANDAARD 16 I 10Mis niets van Betoniek!Alle edities van Betoniek Standaard en Betoniek Vakblad zijn online te raadplegenop www.betoniek.nl. Voor leden van Betoniek is dit archief gratis toegankelijk.Nog geen lid? Kijk op www.betoniek.nl/shop voor actuele aanbiedingen.staan. Verder wordt geadviseerd om de tanksbijvoorbeeld eens per jaar te reinigen omafzet aan de wanden of bodem te voorkomen.Sommige PCE's kunnen door bacteri?nworden aangetast. Deze bacteri?n zijn in delucht aanwezig. De PCE's zijn door de fabri-kant beschermd tegen deze aantasting, maarbij hoge temperaturen kan dit sporadischalsnog gebeuren.De vloeibare PCE's moeten wordenbeschermd tegen bevriezing. Als ze bevrorenzijn geweest, is vrijwel zeker dat ze niet dejuiste eigenschappen bezitten. Niet altijd ishet mogelijk om een PCE in vloeibare vormtoe te passen en daarom worden ze ook aan-geboden in droge vorm.Tot slotMet dit overzicht hebben we een inkijkjegegeven in de vele betonaspecten die tege-lijkertijd door een PCE worden be?nvloed.De derde generatie hulpstoffen kent vele ver-schijningsvormen en kan zeer verschillendwerken in beton. Toch zijn het allemaal PCE's.Het spreken van de juiste taal is van grootbelang om de juiste PCE-hulpstof te kunnenkiezen voor het beton dat je wilt maken.We hopen dat `het ABC van een PCE' hierbehulpzaam bij is.DankwoordDe redactie spreekt haar dank uit aanGert Hendriks voor zijn inbreng van kennisbij de totstandkoming van dit nummer.Uitgave?neas, uitgeverij van vakinformatie bvDr. van Helvoortstraat 3, 5281 BJ BoxtelT: 0411 65 00 85, E: info@aeneas.nlWebsite www.betoniek.nlRedactie T: 0411 65 35 84E: betoniek@aeneas.nlVormgeving Inpladi bv, CuijkAdvertentieverkoop Bureau Van Vliet,Frank Oudman, T: 023 571 47 45,E: f.oudman@BureauVanVliet.comAbonnementen/adreswijzigingen?neas, Dr. van Helvoortstraat 3, 5281 BJBoxtel, T: 0411 65 00 85,E: abonnementen@aeneas.nlAbonnementen 2014Jaarabonnement; 4x Betoniek Standaard,4x Betoniek Vakblad en toegang tot hetonline archief: 125,- (excl. btw).Buiten Nederland geldt een toeslag voorextra porto. Abonnementen lopen per jaaren kunnen elk gewenst moment ingaan.Opzeggen moet altijd schriftelijk gebeuren,uiterlijk twee maanden voor vervaldatum.Kijk voor de mogelijkheden van onlineabonnementen op www.betoniek.nl.? ?neas, uitgeverij van vakinformatie 2014.Betoniek wordt tevens elektronisch opge-slagen en ge?xploiteerd. Alle auteurs vantekstbijdragen in de vorm van artikelenof ingezonden brieven en/of makers vanbeeldmateriaal worden geacht daarvan opde hoogte te zijn en daarmee in te stem-men, e.e.a. overeenkomstig de publicatie-en/of inkoopvoorwaarden. Deze liggen bijde redactie ter inzage en zijn op te vragen.Hoewel de grootst mogelijke zorg wordtbesteed aan de inhoud van het blad, zijnredactie en uitgever van Betoniek niet aan-sprakelijk voor de gevolgen, van welke aardook, van handelingen en/of beslissingen ge-baseerd op de informatie in deze uitgave.Niet altijd kunnen rechthebbenden vangebruikt beeldmateriaal worden achter-haald. Belanghebbenden kunnen contactopnemen met de uitgever.ISSN: 2352-1090Betoniek Standaard is onderdeel van Betoniek Platform, h?t kennisplatform over technologie enuitvoering van beton. Betoniek Standaard verschijnt 4x per jaar en is een uitgave van ?neas, uit-geverij van vakinformatie bv, in opdracht van het Cement&BetonCentrum. In de redactie zijnvertegenwoordigd: BAM Infraconsult, BTE Nederland, ENCI, Mebin en TNO. Voor de jaarlijkseuitgave over het Examen Betontechnoloog BV wordt samengewerkt met de Betonvereniging.