BandUitgavestandaard v o o r t e c h n o l o g i e e n u i t v o e r i n g v a n b e t o napril20140816Kalksteen Over de oorsprongen eigenschappen vankalksteen in beton2 april 2014 standaard 16 I 08KalksteenJaarlijks wordt in Nederland zo'n drie miljoenton kalksteen gewonnen. Het wordt onderandere gebruikt in de landbouw om de zuur-graad van onze landbouwgronden te verbete-ren, als vulstof voor beton en als grondstof voorcementproductie. De hardere kalkstenen uitBelgi? zijn daar een standaard toeslagmateriaalvoor beton. Kalksteen in de vorm van marmerkomen we tegen als natuurstenen afwerkingvan vloeren, gevels en wanden. Kalksteen kentdus vele vormen en toepassingen. In dezeBetoniek Standaard concentreren we ons op kalk-steen in beton als toeslagmateriaal of vulstof.Niet elke soort kalksteen is gelijk. Kalkstenenkennen we bijvoorbeeld als de witte krijtrotsenbij Dover, als de zachte mergel in Maastrichten Winterswijk of als het harde donkere kalk-steen uit Doornik. Kalksteen zoals we dat toe-passen in beton wordt gewonnen uit groeves.Dat zijn letterlijk bovenmaatse kuilen waaruiteen delfstof wordt gewonnen. Kalksteen wordtdus opgegraven vanuit Moeder Aarde, waarnahet wordt gebroken en we het als toeslagma-teriaal in beton kunnen gebruiken. Breken enmalen we verder dan wordt het kalksteen zofijn als kalksteenmeel. Dit kan voor anderefuncties aan beton worden toegevoegd. Dekarakteristieke eigenschappen van kalksteenworden echter niet door deze bewerkingsstap-pen gevormd, maar vinden hun oorsprong inde ontstaansgeschiedenis van het kalksteen.Daar ligt de kiem van de verklaring waaromhet ene kalksteen niet gelijk is aan het andere.In deze Betoniek Standaard gaan we nader inop deze ontstaansgeschiedenis. We proberenvanuit het ontstaan een aantal kenmerkendeeigenschappen en hun invloed op beton-eigenschappen nader te verklaren.OntstaansgeschiedenisKalksteen is een natuurlijk gesteente. UitBetoniek 15/04 Steenrijk weten we dat gesteen-ten worden ingedeeld naar hun ontstaans-geschiedenis in drie hoofdgroepen (fig. 2):? sedimentaire of afzettingsgesteenten, ont-staan door neerslag of afbraak van reedsbestaande gesteenten;? magmatische gesteenten, ontstaan doorstolling van magma; en? metamorfe gesteenten, waarbij gesteen-ten uit de eerste twee groepen door hogetemperatuur en druk in de aardkorst ver-anderen.voorpagina:Kalksteengroeve't Rooth, Margratenfoto: Robbert vanBrenkelen3april 2014 standaard 16 I 08sedimentairekalksteenVeruit de meeste kalkstenen zijn sedimentairegesteenten. De grootste groep wordt ge-vormd door kalkstenen die in zee zijn afgezeten bestaan uit bezinksels die zich hebbenopgestapeld op de bodem van de zee. Ditkunnen zogenoemde o?lieten (o??den) zijn;goed afgeronde, concentrisch gelaagde bol-1Kalksteengroevevan ENCI,Maastrichtfoto: Roger Sliepensedimentairmetamorfmagmatisch2Indeling natuurgesteentennaar ontstaanswijzeoorsprongvantypeclassificatievoorgesteentevormingsprocesvangesteentevoorbeeldsedimentairneergeslagenen verweerd aanhet aardoppervlakneergeslagen,bedekt enversteendgelaagd zandsteenmetamorfvervormd onderhoge druk entemperatuur in deaardkorstrekristallisatie(nieuwe mineralendoor vervormingkristalstructuur invaste toestand)gneismagmatischgesmolten magmaonder de aardkorstkristallisatie(kristalstructuurdoor stollen vanmagma of lava)grof kristallijn graniet4 april 2014 standaard 16 I 08letjes waarin de laagjes kalk zijn afgezet rondeen klastische kern, bijvoorbeeld een zandkor-reltje of fossielfragmentje. Ook klasten (dit zijnbrokjes materiaal die door mechanische actie(breuk) zijn vrijgekomen) kunnen deel uitma-ken van de kalksteenophoping op de bodem.Voorbeelden hiervan zijn stukjes kalkskelettenvan ongewervelde zeeorganismen zoalskoralen, foraminiferen, schelpen of zee-egels.Deze organismen hebben opgeloste stoffenuit het zeewater opgenomen en daar eenkalkskeletje van gevormd. Wanneer dezeskeletjes bezinken, worden ze onderdeel vande vorming van het kalksteen (foto 3).Kalksteen kan ook worden gevormd uit neer-slag, bij een hoge concentratie opgelostebestanddelen in zeewater. Wanneer dezeconcentratie in zeewater te hoog is, slaankalkdeeltjes als eerste neer. Het neerslaan vande deeltjes wordt vaak bevorderd door pico-plankton, minuscule diertjes. Deze vormeneen kern waar omheen de eerste kalkkristal-letjes zich kunnen afzetten. De neergeslagenkalkkristalletjes vormen een laag kalkmodderop de bodem van de zee, die later wordtomgevormd tot kalksteen. Verder bevindenzich onder deze hoofdgroep nog twee rela-tief kleine groepen, namelijk de kalkstenendie zijn gevormd door verdamping (evapo-rieten) en zij die zijn gevormd door neerslaguit zoetwater (travertijn of tufa).MagmatischeenmetamorfekalksteenOok in de twee andere hoofdgroepen komengesteenten voor die overwegend uit kalk be-staan. Bij magmatische gesteenten gaat het omzogenoemde caronatieten. Bekender zijn wel-licht de metamorfe varianten: marmers. Dit zijnoorspronkelijke sedimentaire kalkstenen,waarin de steenstructuur is vervormd. Eenvoorbeeld bij uitstek is het witte Carrara mar-mer, waarin de oorspronkelijke structuur isgerekristalliseerd en een relatief grofkorrelige,homogene, niet-poreuze matrix is ontstaan is(foto 4). Verwarring kan ontstaan doordat geo-logen en steenhouwers het begrip marmerverschillend opvatten. In de natuursteenwereldis het gebruikelijk om harde, dichte, goed po-lijstbare kalkstenen van decoratieve waarde alsmarmer aan te duiden, ook als deze niet meta-morf zijn.KalksteeninnederlandZoals gezegd zijn veruit de meeste kalkstenenneergeslagen, sedimentaire gesteenten. Zoook in Nederland. Op de plekken waar nu inNederland kalksteen wordt gevonden, is dusooit zee geweest. Zo vormde ons land tijdenshet middelste deel van het geologische tijd-3Een sedimentairekalksteen (BateigAzul) met fossiel-fragmenten enzandkorrels4Microfoto vangrofkorreligCarrara marmer0,5 mm0,5 mm5april 2014 standaard 16 I 08vak Trias (247-237 miljoen jaar geleden) eentijd lang een deel van de bodem van de Mus-chelkalkzee. Dit was een ondiepe binnenzeedie een groot deel van West- en Midden-Europa besloeg (fig. 5). Nederland lag tijdenshet Trias ongeveer ter hoogte van de huidigeSahara, waardoor er een droog klimaatheerste. Er was nauwelijks neerslag en deMuschelkalkzee ontving bijna geen zoetwatervan rivieren. Toen deze zee nagenoeg afge-sloten raakte van de open oceaan begon deindamping. Daardoor kreeg het water eenhoog gehalte opgeloste bestanddelen en konkalk neerslaan. Toen zijn de kalkstenen ge-vormd die nu bij Winterswijk aan de opper-vlakte komen.Later, in het laatste deel van het Krijt (72-66miljoen jaar geleden) ? ook wel Maastrichtiengenoemd ? lag de Krijtzee boven Nederland.Dit was een ondiepe, tropische zee die eengroot deel van Noord-Europa bedekte. Erheerste toen een warm klimaat en er was eenhoge zeespiegel. Tegen het eind van het Krijtstond de zeespiegel ongeveer 250 m hogerdan nu. In deze zee zijn de kalkstenen afgezetdie nu in Zuid-Limburg aan het oppervlakverschijnen. Deze kalken bestaan uit skeletjesvan miljarden eencellige organismen zoalscoccolieten (een-cellige wieren met microsco-pisch kleine kalkplaatjes) en foraminiferen(dierachtige eencelligen met een kalkskelet).KenmerkenvankalksteenNu we een beetje meer weten over de vor-ming van kalkstenen, kunnen we kijken naarde gevolgen die dit vormingsproces heeft opde kenmerken van kalkstenen. Veruit demeeste kalkstenen zijn feitelijk versteendeopeenhopingen. Het materiaal heeft daar-mee een wisselende samenstelling, afhanke-lijk van de lokale samenstelling van desedimenten. Er is gelukkig wel een gemeen-schappelijke basis: kalkstenen bestaan voorhet grootste deel uit calciumcarbonaat(CaCO3) en/of calciummagnesiumcarbonaat(CaMg(CO3)2). Om ? vanuit deze gemeen-schappelijke basis ? wat concretere voorbeel-5Ligging van devoormaligeMuschelkalkzee6 april 2014 standaard 16 I 082211312120,1 mm den te geven over de verschillen, gaan wedieper in op de porositeit en de kristalstruc-tuur van kalksteen.PorositeitDe porositeit van kalksteen kan uiteenlopenvan 0% tot meer dan 50%. De manier vanstapeling van de deeltjes en het vormings-proces bepalen in grote mate de porositeitvan het kalksteen. In foto 6 zijn bijvoorbeeldverschillende soorten porositeit zichtbaar. Infoto 7 is een foto te zien van o?lieten die doorcompactie in elkaar zijn gedrukt, waardoorde porositeit van de kalksteen is veranderd.Zetten we de porositeit af tegen de druk-sterkte (fig. 8) dan is daar een trend in tezien. Op een soortgelijke manier is er ook eenrelatie tussen porositeit en volumieke massa.De volumieke massa van kalksteen loopt vancirca 1400 kg/m3 tot 2800 kg/m3.KristalstructuurDe stapeling binnen kalksteen beperkt zichniet tot de deeltjes alleen. Ook de atomendie het calciumcarbonaat vormen, kunnenanders zijn gestapeld. Calciumcarbonaatkomt daardoor voor in drie verschillendevormen: calciet, aragoniet en vateriet. Ditheeft bijvoorbeeld zijn effect op de oplos-baarheid van kalksteen. Zo is de oplosbaar-heid van aragoniet ongeveer anderhalf keerzo groot als die van calciet. We kunnen deatoomstapeling nog verder aanpassen. Hetcalcium- en magnesiumatoom zijn onge-veer even groot en chemisch bijna gelijk-waardig. Vervanging van calcium door mag-nesium is in de natuur dan ook nietongebruikelijk. Het vervangingspercentagekan helemaal doorlopen tot aan de 50%,waarbij we dolomiet hebben gevormd(CaMg(CO3)2). De oplosbaarheid van dolo-miet is acht ordes lager dan die van de cal-ciumcarbonaten.6Microfoto met detail van o?litische Morley kalksteen;pori?n zijn gevuld met gele hars, porositeit is te zien in:1 in oorspronkelijke korrels;2 tussen oorspronkelijke korrels, verminderd door laterevorming van mineraal spariet;3 ontstaan door deels weer oplossen van eerdergevormde spariet.7Microfoto met detail van in elkaar gedrukte o?litien ino?litische Portland kalksteen0,1 mm0204060801001201401601802000 10 20 30 40 50 60druksterkte[MPa]porositeit [vol %]7april 2014 standaard 16 I 08anderebestanddelenNaast de basis van calciumcarbonaten kun-nen kalkstenen verder bestaan uit anderemineralen. Het gaat dan vooral om kwartsvan klastische oorsprong (afbraakmateriaal),SiO2. In iets mindere mate komt silica voor alseen vanuit de oplossing gevormd product.Vaak gaat het dan om een vorm van chalce-doon of opaal, vormen van silica waarin eenhoeveelheid water in het kristalrooster aan-wezig is.Andere vanuit de oplossing gevormde mine-ralen kunnen ijzersulfides zijn die de kalk-steen blauw tot zwart kleuren, zoals pyriet,of het karakteristieke, groene kleimineraalglauconiet.Invloedkalksteenopbeton-eigenschappenWe hebben deze Betoniek Standaard al veelgeleerd over het materiaal kalksteen. Maarwat doet kalksteen in al zijn vari?teiten nu metbeton(technologische) eigenschappen? Daar-over gaat het laatste deel. We delen dezeeigenschappen daartoe als volgt in:? druksterkte;? technische levensduur;? verwerkbaarheid (waterbehoefte);? esthetiek;? mogelijkheid tot bewerken.druksterkteDe druksterkte van beton kan worden be?n-vloed door kalksteen. Dit kan langs verschil-lende wegen. Als harde kalksteen met eenhoge volumieke massa en een lage porositeitwordt toegevoegd als toeslagmateriaal, kaneen verhoging van de druksterkte wordenverkregen. Dit kan door de hoekige vorm vanhet gebroken toeslagmateriaal en de uitste-kende aanhechting van de cementsteen aanhet kalksteen.Kalksteenmeel kan de druksterkte van hetbeton doen toenemen langs de weg van eenchemische, inerte vulstof. Het vult dan deholle ruimten in het korrelskelet waardoor eeneffectievere korrelstapeling ontstaat. Minderholle ruimte betekent meer druksterkte. Daar-8Relatie tussen deporositeit vankalksteen en dedruksterkte8 april 2014 standaard 16 I 08naast kan kalksteenmeel fungeren als kataly-sator van de hydratatiereactie tussen port-landcementklinker en water. De fijne deeltjeskalksteenmeel worden daarbij gebruikt als`kiemen', waardoor de matrix van cement-steen sneller kan worden opgebouwd. Heteffect hiervan is dat de beginsterkte iets kantoenemen, terwijl de te bereiken eindsterkteiets kan afnemen ten opzichte van de gebrui-kelijke sterkteopbouw.technischelevensduurASR-gevoeligheidWe hebben bij de kenmerken gezien datsommige kalksteen(meel)soorten, naast cal-ciumcarbonaat soms ook silica in de vormvan chalcedoon of opaal kunnen bevatten.Deze laatste mineralen zijn potentieel reac-tief voor ASR. Vandaar dat volgens CUR-Aan-beveling 89 kalksteen ook moet worden9Kalksteengroeve`t Rooth, Margratenfoto: RaimondSpekking10Fossiel van eenMosasaurus,gevonden in deENCI-groeve inMaastricht9april 2014 standaard 16 I 08getest op het aandeel silica. Is dit percentage 2% (m/m) dan wordt het kalksteen als nietASR-reactief gezien. Ligt dit percentagehoger dan moeten aanvullende expansie-proeven uitsluitsel geven.ZuuraantastingKalksteen heeft een basis van calcium in zijnmineraalstructuur. Daarmee heeft kalksteenin potentie een bufferende werking tegenaantasting door zuur; bij voldoende lage pHzal het kalksteen oplossen om het calcium inhet poriewater aan te vullen. Helaas heeftkalksteen een zeer slechte oplosbaarheid. Ditbetekent in de praktijk dat de eveneens kalk-rijke portlandiet, alsmede de cementsteen-structuur al behoorlijk ver zullen zijn aange-tast voordat kalksteen te hulp schiet door ookop te lossen.VorstbestandheidPorositeit en poriegrootteverdeling hebbeneen belangrijk aandeel in de mate van zout-opname en vorstbestandheid. Fijnere pori?ntrekken meer vocht aan, maar hebben ookeen lager vriespunt. Grotere pori?n, mitsgevuld met water, bevriezen eerder. Over hetalgemeen maken grotere pori?n een materi-aal ook zwakker en daarmee gevoeliger voordoor vorst voortgebrachte spanningen. In-dien een meer poreuze kalksteen als groftoeslagmateriaal wordt toegepast, neemt hetrisico op vorstschade toe. Indien kalksteen-meel extra als fijne vulstof wordt toegepast,zal er niet of nauwelijks verbetering van devorstbestandheid optreden. Dit terwijlde vorstbestandheid zal afnemen indien detoevoeging ten koste gaat van het cement-gehalte.Thermische eigenschappenDe thermische geleidbaarheid van kalksteenkan vari?ren tussen 1 en 3 W/mK (normaalgrind tussen 3,5 en 6,5 W/mK). Opnieuw isdit afhankelijk van de porositeit van het kalk-steen. Daarnaast speelt water een rol; eenporie gevuld met water geleidt de warmte ietsbeter dan een porie gevuld met lucht. Voorbeton met harde kalksteen als grof toeslagma-teriaal, bedraagt de thermische uitzettings-11Kalksteengroeve inDoornik, Belgi?10 april 2014 standaard 16 I 08co?ffici?nt circa 8 x 10-6/?C. Deze is hiermeecirca een derde lager dan beton op basis vanhet gebruikelijke grind (kwartsiet).Verwerkbaarheid(waterbehoefte)Kalksteen komt voor in een grote vari?teitaan porositeiten. Verschil in porositeit geeftverschil in wateropname. Dit is een belang-rijke eigenschap die we voor het beheersenvan de betontechnologie zeker moetenkennen. Indien poreuze materialen als toe-slagmateriaal of vulstof in droge toestandworden toegevoegd aan betonspecie, kun-nen zij (soms in korte tijd) water en hulpstof-fen opnemen en zo onvoldoende of eensterke afname van de verwerkbaarheidveroorzaken. Kalksteenmeel kunnen we inverschillende fijnheden malen. Hoe fijnergemalen, hoe groter het specifieke oppervlak(hoeveelheid oppervlak dat moet wordenbevochtigd) en hoe hoger de waterbehoefte.Een verhoging van de waterbehoefte kan(deels) worden geneutraliseerd door hetgebruik van superplastificeerders als water-reducerende hulpstof. De fijnheid van kalk-steenmeel is echter ook van invloed op dehulpstofbehoefte. Indien fijner gemalen zalde dosering van (super)plastificeerders hoger12Balustrade van het bordes aan de achterzijde van de Leidse Sterrenwacht uit 1860KalksteengebruikLeidsesterrenwachtDe balustrade van het bordes aan de achterzijde van de Leidse Sterrenwacht is ontworpendoor H. Camp en voltooid in 1860. Als toeslag in het mengsel van de balustrade heeft detechnoloog gebruikgemaakt van vier verschillende soorten kalksteen of marmer. De toeslagbestaat voor 52,3 vol.% uit een zuivere bioklastische kalksteen, voor 26,7 vol.% uit een micri-tische kalksteen (rijk aan ijzer- en/of organisch materiaal), voor 15,6 vol.% uit een vergelijkbarekalksteen (armer aan ijzer en/of organisch materiaal), voor 4,1 vol.% uit grofkristallijne calciet(waarschijnlijk gebroken marmer) en voor 1,2 vol.% uit kwartszand. Het resultaat dat hierdooris gecre?erd, geeft een bijzonder visueel effect.11april 2014 standaard 16 I 08blijken te zijn, bij een gelijkblijvend effect.Kalksteenmeel levert een belangrijke bij-drage aan de verwerkbaarheid van beton-mengsels. Hoe kleiner de deeltjes, hoe be-langrijker de onderlinge aantrekkende enafstotende krachten tussen de deeltjes wor-den ten opzichte van de zwaartekracht. Ditbetekent dat met de korrelopbouw van eenzelfverdichtend mengsel, de stabiliteit vanzo'n mengsel kan worden bijgestuurd. In ditverband heeft fijn kalksteenmeel een stabili-serend effect tegen ontmenging. Bij toepas-sing van kalksteen als grof toeslagmateriaalin plaats van het ons zo bekende mooi afge-ronde grind, zal de verwerkbaarheid minderzijn bij een gelijke hoeveelheid water. Ook ditkan worden gecorrigeerd door het gebruikvan (super)plastificeerders als waterredu-cerende hulpstof. Om eenzelfde reologie teverkrijgen, zal wel iets meer mortel (cement,zand en eventueel vulstof) in de samenstel-ling nodig zijn en iets minder grof toeslagma-teriaal.EsthetiekDe kleur van beton wordt bepaald door zijncomponenten. Daarbij hebben fijnere delendie in voldoende mate aanwezig zijn, eengrotere invloed op de kleur. Fijn kalksteen-meel heeft daarmee veel invloed. Hoe lichterhet kalksteenmeel, hoe lichter het beton.Kalksteen, toegepast als grof toeslagmateri-aal, is op bekiste vlakken niet als zodanig teherkennen. In opengeschuurde en gepolijstemonolietvloeren daarentegen zijn er zeerfraaie effecten te realiseren.MogelijkheidtotbewerkingMergel is een verbastering van het Romeinsewoord `marga'. De Romeinen gebruikten hetvoor gesteenten die makkelijk waren te ver-werken (te verzagen). Als we het over demergel bij Maastricht hebben, komt de mak-kelijke verwerkbaarheid bijvoorbeeld door dezachte klei in het kalksteen. Kalksteen kanechter ook het veel hardere vuursteen of flintbevatten. Hoe meer vuursteen in de kalk-13Kalksteenwinning inMarche-les-Dames,Belgi?12 april 2014 standaard 16 I 08steen aanwezig is, hoe moeilijker deze is teverzagen. Over het algemeen zijn kalkrijkegesteenten (denk aan marmers) goed tebewerken. Dit kan naast het inzagen vanwegverhardingen ook het polijsten van be-tonnen monolietvloeren zijn.totslotWe zijn in deze Betoniek Standaard ingegaanop een bijzonder veelzijdige toevoegingaan beton: kalksteen. Daarbij hebben we onsgeconcentreerd op het gebruik van kalksteenals toeslagmateriaal en als kalksteenmeel. Wehebben laten zien dat kalksteen op veel ver-schillende fronten van invloed kan zijn op onsbeton. Dat was waarschijnlijk wel bekend. Viadeze Betoniek hebben we daar hopelijk alskennis aan toegevoegd, dat we helemaal naarde ontstaansgeschiedenis van het kalksteenterug moeten om de grote vari?teit en daar-mee de mogelijkheden van kalksteen te door-gronden. Geen kalksteen is gelijk.dankwoordDe redactie van Betoniek Standaard bedanktTimo Nijland voor het inbrengen van zijn ken-nis en expertise bij de totstandkoming van ditnummer.Uitgave?neas, uitgeverij van vakinformatie bvDr. van Helvoortstraat 3, 5281 BJ BoxtelT: 0411 65 00 85, E: info@aeneas.nlWebsitewww.betoniek.nlredactieT: 0411 65 35 84E: betoniek@aeneas.nlVormgevingInpladi bv, Cuijkadvertentieverkoop Bureau Van Vliet,Frank Oudman, T: 023 571 47 45,E: f.oudman@BureauVanVliet.comabonnementen/adreswijzigingen?neas, Dr. van Helvoortstraat 3, 5281 BJBoxtel, T: 0411 65 00 85,E: abonnementen@aeneas.nlabonnementen2014Jaarabonnement; 4x Betoniek Standaard,4x Betoniek Vakblad en toegang tot hetonline archief: 125,- (excl. btw).Buiten Nederland geldt een toeslag voorextra porto. Abonnementen lopen per jaaren kunnen elk gewenst moment ingaan.Opzeggen moet altijd schriftelijk gebeu-ren, uiterlijk twee maanden voor vervalda-tum. Kijk voor de mogelijkheden van on-line abonnementen op www.betoniek.nl.? ?neas, uitgeverij van vakinformatie 2014.Betoniek wordt tevens elektronisch opge-slagen en ge?xploiteerd. Alle auteurs vantekstbijdragen in de vorm van artikelenof ingezonden brieven en/of makers vanbeeldmateriaal worden geacht daarvan opde hoogte te zijn en daarmee in te stem-men, e.e.a. overeenkomstig de publicatie-en/of inkoopvoorwaarden. Deze liggen bijde redactie ter inzage en zijn op te vragen.Hoewel de grootst mogelijke zorg wordtbesteed aan de inhoud van het blad, zijnredactie en uitgever van Betoniek niet aan-sprakelijk voor de gevolgen, van welke aardook, van handelingen en/of beslissingen ge-baseerd op de informatie in deze uitgave.Niet altijd kunnen rechthebbenden van ge-bruikt beeldmateriaal worden achterhaald.Belanghebbenden kunnen contact opne-men met de uitgever.ISSN: 2352-1090Betoniek Standaard is onderdeel van het Betoniek Platform, h?t kennisplatform over technologieen uitvoering van beton. Betoniek Standaard verschijnt 4x per jaar en is een uitgave van ?neas,uitgeverij van vakinformatie bv, in opdracht van het Cement&BetonCentrum. In de redactiezijn vertegenwoordigd: BAM Infra, BTE Nederland, ENCI, Mebin en TNO. Voor de jaarlijkse af-levering over het Examen Betontechnoloog BV wordt samengewerkt met de Betonvereniging.Meer achtergrondinformatie voor abonneesNaast Betoniek Standaard is ook Betoniek Vakbladonderdeel van Betoniek Platform. In dit nieuwe magazine meeraandacht voor betonuitvoering en meer ruimte voor nieuweontwikkelingen, onderzoek, regelgeving, onderwijs, en persoon-lijke visies en meningen. Het nieuwe Vakblad is onderdeelvan het bestaande Betoniekabonnement. Met dit abonnementontvangt u 4x Betoniek Standaard, 4x Betoniek Vakblad en heeftu toegang tot het complete online archief. Kijk voor meerinformatie op www.betoniek.nl/vakblad.