E N M A A N D K S u f G A v V A N DVERENIGING NEDERLANDSE CEMENTINDUSTRIE" , lil POSTBUS 3011 11 "" 5203DA 's HERTOGENBOSCH M'Kritisch chloridegehalteChloride heeft een slechte naam gekregen in debouwwereld. Een paard van Troje: ingehaald als idealeversneller van het verhardingsproces in beton bleek hetnaderhand gangmaker van corrosie van de wapening endaardoor van heel wat schade aan beton. Terecht zijn in dehuidige betonvoorschriften strenge grenzen gesteld aanhet chloridegehalte in beton en aan dat van deafzonderlijke grondstoffen. Toch is het niet nodig allechloridehoudende betonconstructies als zwaar verdacht tebeschouwen en op voorhand een kostbare sanering teoverwegen. Een nuancering is op z'n plaats.Tien jaargeleden werd Nederlandopgeschrikt door verontrustendeberichten over de 'ontdekking' vaneen schijnbaar onbekende aantas-ting van gebouwen. Op diverseplaatsen bleken betonnen bouw-delen in de buitenlucht ernstigeschade te vertonen. Door corrosievan de wapening werd de beton-dekking weggedrukt,Met de betondekking brokkeldeook het imago van beton als 'onder-houdsvrij' bouwmateriaal af. Devreselijke term 'betonrot' wasgeboren.Mede onder politieke druk werdbesloten tot een nationaal onder-zoek naar de omvang van schadeaan 'beton buiten in de woning-bouw'. In mei 1984 werden deresultaten van de inventarisatiebekendgemaakt. Ruim 2% van het'beton buiten in de woningbouw'vertoonde zichtbare schade; vanhet overige deel werd circa 75% als'goed' bestempeld en 23% als 'ver-dacht',Het onderscheid tussen de klassenverdacht en goed werd gemaakt opgrond van een theoretisch model,de werkhypothese. Beton wèrd alsverdacht aangemerkt als eenbepaalde carbonatatiediepte en/ofchloridegehalte was overschreden.Carbonatatie en chloride zijn inder-daad de twee belangrijksteoorzaken vall corrosie van wape-ningsstaal.De beoordelingscriteria waren alsvolgt geformuleerd:'schade is te verwachten als- binnen de resterende levensduurvan het bouwwerk het carbona-tatiefront de wapening bereikt(carbonatatiesnelheid berekendmet de formule x = A Yt), en- het chloridegehalte groter is dan0,3% (m/m) ten opzichte van decementmassa'.De onderzoekcommissie steldeechter van meet af aan dat de aange-houden criteria nader zoudenmoeten worden getoetst. Dat isook gebeurd. De toesting van dewerkhypothese is in twee deelon-derzoeken uitgevoerd.mei 1993 [?JO]JJJJJJJJJJaJJJJJJJJJJJEerst is de relatie tussen carbona-tatie en corrosie onderzocht. Deresultaten daarvan zijn enkt::le jarengeleden gepubliceerd in CUR-rapport 90-3 en besproken inBETONlEK 8122.Onlangs kwam het rapport over derelatie tussen het chloride-gehalteen de kans op wapeningscorrosiegereed (CUR-rapport 92-7). Dehoofdpunten zullen in deze afleve-ring worden doorgenomen.o m m mbetondekking (mmlo m m mbetondekking (mm)IJ] Chloride-gradiënt in betona. in geval van ingemend chloride, bijgoede en slechte mengingb. in geval van ingedrongen chloridencering noodzakelijkVooruitlopend op de besprekingvan onderzoeksresultaten, wordtvoor de gehaaste lezers nu alvasteen deel van de conclusies gegeven.Niet om daarna met lezen testoppen, maar juist om doorlezente bevorderen.Achteraf kan worden gesteld datbeide hypothesen, zowel dieaangaande carbonatatie als dieaangaande het chloridegehalte, teongenuanceerd en te ongunstig zijngesteld. Dit houdt in dat de ramingin 1984 van de te verwachtenschade aan 'beton buiten in dewoningbouw' te hoog is geweest.Daar zal niemand om treuren. Welte betreuren is dat inmiddels degedachte wijdverbreid is dat betonmet een hoger chloridegehalte dandestijds gesteld (0,3%) nodig gesa-neerd moet worden. Met anderewoorden: er is, en er wordt nogsteeds, te gemakkelijkgeadviseerdomvangrijke en kostbare reparatie-c.q. onderhoudsmaatregelen uit tevoeren. Vandaar dat de verbeterdeinzichten in de relatie tussen hetchloridegehalte en de kans opwapeningscorrosie ieders aandachtverdienen.oride in betonWaar komt chloride in betonivandaan? Eén oorzaak is hetgebruikvan chloridehoudende hulpstoffen(met name calciumchloride alsverhardingsversneller) en/of metchloriden verontreinigde toeslag-materialen. In dat geval spreken weover ingemengd chloride.Calciumchloride is voorheen zowelin vloeibare als in vaste vorm toege-voegd. In het laatste geval is er meerkans op een slechte verdeling doorhet mengsel dan in het eerste gevalen kunnen van plaats tot plaatsgrote verschillen bestaan in deconcentratie chloride-ionen.Een tweede oorzaak is de blootstel-ling van beton aan chloridehou-dende oplossingen. Dat kan eenconstante belasting zijn, zoals inzeewater, ofeen onregelmatigebelasting, zoals in de spatzoneboven zeewater, in wind van zee,met dooizouten verzadigd wateretc. In dit geval spreken we overingedrongen chloride. Als het omingedrongen chloride gaat, is erzeker geen sprake van een homo-gene verdeling in het beton. Er iseerder sprake van een chloride-ophoping in de buitenste laag vanhet beton (fig. Ia-bloIn beide gevallen gaat het er om hoehoog het chloridegehalte is terplaatse van de wapening. Chloridedoet immers het beton geen kwaad,maar - onder bepaalde omstandig-heden - het wapeningsstaal wel.JJJJJJJJJbgfJJJJJJJJJJJJI}] Enkele corrosiemechanismen van wapeningsstaalin beton ·a. corrosiecelin gecarbonateerd beton (pH < 9)b. putcorrosie ten gevolge van een overmaat aan chloridestaalWat is nu de rol van chloride? Hetschadelijke effect van chloride komthierop neer dat bij voldoendeconcentratie van chloride-ionen debeschermende passiveringslaag kanworden aangetast ook bij een pH. hoger dan 9. Bepalend daarvoor'isde verhouding tussen de concentra·ties chloride-ionen en de hydroxyl-ionen (CI-JOH-). Boven eenverhouding van 0,6 wordt de passi-veringslaag aangetast.Hierbij gaat het om de concentratiechloride-ionen die vrij in het porie-water aanwezig zijn en niet om dechemisch gebonden chloride-ionen.Zowel de concentratie chloride-ionen als de concentratie hydroxyl-ionen wordt beïnvloed door deggZDg gepassiveerde laagen beton is gebaseerd op de ratio,een verstandshuwelijk dus. Wape-ningsstaal verleent beton trek-sterkte en beton beschermt hetwapeningsstaal tegen corrosie. Debeschermingvan hetwapenings-staal komt voort uit het alkalischmilieu in beton. In een sterk alka-lisch milieu wordt op het staalop-pervlak een passiveringslaag vanzeer dicht ijzeroxyde gevormd, diede onderliggende ijzermoleculenonbereikbaar maakt voor vocht enzuurstof. Daalt (door carbonatatie)de pH tot onder 9, dan wordt depassiveringslaag aangetast en krijgthet corrosieproces kans te starten,tenminste als er voldoende zuurstofen vocht voorhanden is.isch chloridegehalteride en wapeningsstaalHet huwelijk tussen wapeningstaalDe zinsnede 'dusdanig ... dat debetondekking scheurt' roeptdiscussie op. Putcórrosie, een typi-sche corrosievorm die wordt geïni-tieerd door chloride, kan immerseen wapeningsstaaf heel lokaalernstig aantasten, zonder dat debetondekking wordt afgedrukt«tg. 2). Deze problematiek speeltbijvoorbeeld een rol bij brug-dekken, inverband met de indrin-ging van chloride uit dooizouten.Reparatie kan dan wel noodzakelijkzijn.Uit de definitie is afte lezen dat ereen bepaalde mate van corrosieaanvaardbaar is. Maatgevend voorhet kritisch chloridegehalte is of hetcorrosieproces doorgaat en schadeaan de betonconstructie veroor-zaakt. Dit uitgangspunt koppelt hetkritisch chloridegehalte direct aanenkele randvoorwaarden, namelijkde aanwezigheid van voldoendezuurstofen water om het corrosie-proces niet alleen te starten maaróókgaande te houden.Het onderzoek, verricht onderverantwoordelijkheid van CUR-onderzoekcommissie B35 'Repa-ratie en bescherming van beton' isgericht op de vraag ofer eenkritisch chloridegehalte is te formu-leren. De commissie heeft hetkritisch chloridegehalte als volgtgedefinieerd:'het chloridegehalte waarbij, binnende gestelde levensduur, de wape-ning dusdanig door corrosie wordtaangetast dat de betondekkingscheurt en reparatie noodzakelijkis'.JJJJJJJJJJJJNbgfJJJJJJJJJJJJJpH 12-13gebied A= gecarbonateerd betoncarbonatatiefront(verplaatst zich, afhankelijk vande expositie omstandigheden,langzaam verder naar binnen--------------,IIII-------------1HI|^carbonatatieIH20 i/ gebied metr wisselendvOChtgehalteI I Ivochtgehalte na uitdrogeniJ JJJ -----1B t ( ---'>15ä20 mmgebied B = niet.gecarbonateerd beton. metvochtwisselingengebied ( = nieLgecarbonateerd beton, geeninvloed van benatten oppervlak.dit gebied droogt langzaam uitperiodiek benatten,-----r------,-------JJJJ ----------t- vochtgehalte na benatten uitgangsvochtgehalteI I - in betonIImGebieden met verschillend risico voor corrosie geïnitieerd door chloridemate waarin carbonatatie is opge-treden in het beton. Door carbona-tatie wordt immer de vrije kalk(calciumhydroxyde) omgezet incalciumcarbonaat, terwijl daarbijeen deel van het aanvankelijkchemisch gebonden chloride wordtvrijgemaakt.Komt de verhouding CI-/OH- terplaatse van de wapening boven dekritische waarde, dan zal het procesvan wapeningscorrosie starten endoorgaan, maar alleen - hetwordtnog maar eens herhaald -alsvoldoende zuurstofen wateraanwezig zijn.Op basis van het voorgaandemoeten drie gebieden wordenonderscheiden voor het vaststellenvan het kritisch chloridegehalte(fig. 3):A. een gebied direct onder hetbetonoppervlak, waar hetbeton is gecarbonateerd enwaarin vochtwisselingen plaats-vinden.B. een gebied daarachter dat (nog)niet is gecarbonateerd, maarwaar nog wel vochtwisselingenplaatsvinden;C. een gebied daar weer achterdat uiteraard niet is gecarbona-teerd en waar ookgeen vocht-wisselingen meer plaatsvinden.gebiedenIn gebied A zal de wapeningsowieso gaan corroderen (pH < 9,vocht en zuurstof ruim voorhan-den), ook zonder de aanwezigheidvan chloride. Elk chloride-ion datdaarin voorkomt zal het corrosie-proces alleen maar versnellen.In gebied B(achter het carbonata-tiefront) ligt de pH-waarde ruimboven 9. Vanaf een bepaalde kriti-sche verhouding chloride-ionenlhydroxylionen zal de passiverings-JJJJJJJJJJJJJfgJJJJJJ?JJJJJJJlaag worden aangetast. Bovendien iser in dit gebied, waar de invloed vanvochtwisselingen nog doordringt,voldoende aanbod van water enzuurstof om het corrosieprocesgaande te houden.In gebied C zal bij eenzelfde kriti-sche verhouding chloride-ionen!hydroxylionen de passiveringslaagworden aangetast, maar zal decorrosiesnelheid erg laag zijn omdatergeen constante aanvoer is vanwater. Ditgebied droogt immerslangzaam uit en ligt buiten deinvloedssfeer van vochtwisselingenaan het oppervlak. rnInvloed van carbonatatie op chloride-gradiënt, bij ingemende chlorideIn wezen zien we hier dezelfdegebieden als die welk waren onder-scheiden bij het onderzoek naarcorrosie veroorzaakt door carbo-natatie. In beide gevallen is bepalendin welk gebied de wapening ligt. Metandere woorden: de grootte van debetondekking op de wapening isdoorslaggevend.In het onderzoek naar de relatietussen carbonatatie en corrosie isde vochthuishouding in de beton-dekking uitgebreid onderzocht.Vastgesteld is dat hetgebied waar-binnen vochtwisselingen plaats-vinden, onder de Nederlandseomstandigheden, beperktblijft tot15 à 20 mm onder het betonopper-vlak (uitgegaan van een goedebetondekking, zonder gebreken).isch chloridegehalte inbeton met ingedrongenchlorideIndringing van chloride kan viacapil-laire opzuiging ofvia diffusieverlopen. Capillaire opzuiging vindtplaats als beton afwisselend wordtbevochtigd met zoutoplossingen enkan uitdrogen. Dit is het geval bijconstructies in de spatzonebovenzeewater en bij constructies waargeregeld dooizouten op komen.Bevindt het beton zich onderzeewaterniveau, dan staan deporiën altijd vol water en kanchlo-ride uitsluitend indringen doormiddel van diffusie. Indringing viacapillaire opzuiging verlooptaanmerkelijk sneller dan via diffusie.In het geval van indringing doorcapillaire opzuiging, kunnen in kortetijd hoge concentraties chloride-ionen ontstaan, maar dit blijft welbeperkt tot het gebied van devochtwisselingen (gebied A + B).Voorbij ditgebied moetverdertransport van chloriden plaats-vinden door middel van diffusie. Desnelheid van dat proces is afhan-kelijk van de diffusiecoëfficiënt voorchloride; beton met hoogovence-ment is dan zoals bekend gunstigerdan beton met portlandcement.isch chloridegehalte inbeton met ingemengd chlorideAls beton met ingemengd chloridena verharding niet meer in aanra-king komt met indringend chloride,zal de chlorideconcentratie nietmeer veranderen, behalve in hetgebied waar het vochtgehaltewisselt (gebieden A en B). Doorcarbonatatie (gebied A) wordtaanvankelijk chemisch gebondenchloride voor een deel vrijgemaakt.De vrije chloride-ionen kunnen zichdan door de vochtbeweging ingebied A en Bverder naar binnenbegeven, in de richting van de wape-ning. Evenals,bijingedrongen chlo-ride kan er dan een chloride-gradiënt ontstaan, met de hoogsteconcentraties kort achter hetcarbonatatiefront (fig. 4).erzoekUiteindelijk maakt het voor dewapening natuurlijk niet uit ofhetwordt 'gebeten' door ingemengd ofingedrongen chloride. In het onder·zoek naar het kritisch chloride-gehalte is uitsluitend gewerkt metbeton met ingemengd chloride.Zoals hiervoor is aangetoond moetde kans op corrosie door chlorideworden onderscheiden naar degebieden A, Ben C. Voor gebied Abehoeft niets te worden onder-zocht, omdat daar de wapening ookzonder chloride gaat roesten; hetkritisch chloridegehalte is simpel0%.JJJJJJJJJJJJJJNaJJJJJJJJJJJJJJJJVoor de gebieden Ben C zijn proef.stukken gemaakt van gewapendbeton, met de volgende variabelen:cementsoort (portlandcementen hoogovencement);- water-cementfactor (0,40, 0,50en 0,65);chloridegehalte (vanaf0% metkleine stapjes oplopend tot 2%(m/m) ten opzichte van hetcementgehalte, gedoseerd alscalciumchloride in het aanmaak-water).Onderzoek gebied CDe proefstukken zijn uitgevoerd alseen betoncorrosiecel en geïnstru-menteerd voor het meten van destroomsterkte met een ampère-meter. Corrosie is immers eenelektro-chemisch proces. Doorregistratie van de stroomsterktekan de hoeveelheid ijzer die inoplossing is gegaan worden bere-kend.Als beoordelingscriterium is aange-nomen is dat de kritische fase vanhet corrosieproces wordtbereiktals 0,2 mm van de wapeningsdoor-snede is weggecorrodeerd.De proefstukken zijn na 100 dagenbewaring onder laboratoriumcon-dities 2 jaargeëxposeerd aan debuitenlucht, zowel beschutalsonbeschut.Resultaten gebied CAlleen in het begin van de meet·periode kon een duidelijke invloedworden vastgesteld van de cement-soort en de water-cementfactor.Wapening in beton met 2% ehlori-degehalte blijkt onder de slechtsteomstandigheden van het onderzoek(wcfO,65 en portlandcement) nogniet ernstig te corroderen.Onderzoek gebied BDitgebied, vanaf het carbonatatie-front tot aan gebied C waar geenvochtwisselingen meer plaats.vinden, strekt zich uit tot circa20 mm onder het oppervlak.Overigens: in principe mag (volgensde voorschriften) in dit gebied nieteens wapening aanwezig zijn.De snelheid van het corrosieprocesin ditgebied is sterk afhankelijk vanhet vochtaanbod. De expositie-omstandigheden zijn daarom vanbelang. De situaties 'buiten beschut'en 'buiten onbeschut' zijn uitge-breid meegenomen in het onder-zoek.Ten opzichte van gebied Cis hiergekozen voor een andere vorm enbeoordeling van de proefstukken.Beoordeling vond visueel plaats opverkleuring door roestwater enscheurvorming.Resultaten gebied BEr kon geen duidelijke invloedworden waargenomen van cement-soort, water-cementfactor enexpositie-omstandigheden. Bij chlo-ridegehalten hoger dan 1,5% (m/m)werd binnen I jaarcorrosieschadegeconstateerd.t weten we nu eigenlijk enwat doen we ermee?We wisten al dat:- het alkalische milieu van betonwapeningsstaal beschermttegencorrosie;gecarbonateerd beton wape-ningscorrosie optreedt, mits ervoldoende vocht en zuurstofvoorhanden is;- chloride de kans op corrosie vanwapening en de corrosiesnelheidbevordert;-bij hoge chloridegehalten wape-ningscorrosie kan starten in niet-gecarbonateerd beton, mitsvoldoende vocht en zuurstofvoorhanden is:- vochtwisselingen in betonbeperktblijven tot de buitenhuid,een gebied van 15 tot 20 mmonder het oppervlak.Wat hebben we er nu bijgeleerd?Dank zij het hier besproken onder-zoek weten we nu ook dat ergeeneenduidig kritisch chloridegehalte isaan te geven, als een beoordelings-maatstaf voor het voorspellen vanschade en het opstellen van onder-houd-c.q. reparatie-adviezen.Zo'n kritisch chloridegehalte zal opz'n minst moeten worden gerela-teerd aan de diepte onder hetbetonoppervlaken aan de exposi-tieomstandigheden.Het onderzoek heeft duidelijkgemaakt dat cementsoort en water-cementfactorgeen overheersendeinvloed hebben ophet kritischchloridegehalte. Bepalend is degrootte van de betondekking op dewapening. Uiteraard hebben duide-lijke gebreken in de betondekkingzoals grindneste[1 en scheurendirect een overheersende, nega-tieve invloed.Hoe gaan we dan te werk om eenuitspraakte doen over de conditievan een constructie van gewapendbeton waar chloride in voorkomt?Beantwoord alsvorens eenuitspraak te doen, de volgendevragen:- hoe groot is de dekking op dewapening?- komen in de betondekkinggebreken voor?- ligt de wapening in gebied A, BofC?is er sprake van ingemengd ofingedrongen chloride?In geval van ingemengd chloride:- wat is het niveau en de spreidingvan het chloridegehalte?JJJJJJJJJJJJJaJJJJJJJJJJJmVerborgengebrekena. Holte ander wapeningsstaaften gevolge van verzameling bleedingwaterb. Holte onderwapeningsstaafopgevuld met corrosieproduktenIn geval van ingedrongen chloride:- op welke wijze dringt de chloridebinnen, via diffusie ofvia capillaireopzuiging?- zijn er plaatsen waar extremeindringing kan plaatsvinden, zoalsbij lekkende afvoeren en voegenbij galerijen, balkons, bruggen enparkeergarages?Met de antwoorden op deze vragenals achtergrondinformatie kunnende volgende vuistregels wordengehanteerd:Wapening in gebied BIn dit gebied, tot circa 20 mm onderhet betonoppervlak, is het gebiedniet gecarbonateerd maar tredenwel vochtwisselingen op. Ligt hetchloridegehalte hier onder de 1%en is de water-cementfactor niethoger dan 0,50, dan is de kans opschade door wapeningscorrosiegering.Wapening in gebied CIn dit gebied is het beton niet gecar-bonateerd, treden geen vochtwis-selingen op en droogt het betonlangzaam maar zeker uit. Is hetchloridegehalte lager dan I%, dan isde kans op corrosie gering. Bijhogere chloridegehalten in betonmet een hoge water-cementfactor(hoger dan 0,65) neemt de kans opwapeningscorrosie toe. Is het chlo-ridegehalte hoger dan 2% (m/m) tenopzichte van het cementgehalte,dan is de kans groot dat wapenings-corrosie gaat optreden, onafhan-kelijk van de water-cementfactor,de cementsoort en het vocht-aanbod.borgen gebrekenHet onderzoek is verricht aan in hetlaboratorium, dus onder optimaleomstandigheden vervaardigdeproefstukken. De variabelenbetroffen cementsoort, water-cementfactor en chloridegehalte.Uitgangspunt daarbij is dat homo-gene mengsels worden vergeleken.Voor de betrouwbaarheid van deonderzoekresultaten is dat noodza-kelijk. In de praktijk zijn de omstan-digheden anders. De homogeniteitwordt nadelig beïnvloed door(lokaal) gebrekkige verdichting endoor ontmenging. Daardoorkunnen luchtholten en holtengevuld met bleedingwater ontstaan,bijvoorbeeld onder wapenings-staven (fig. 5).Juistop deze plaatsenkan bij aanwezigheid van chloridenen bij voldoende vochtaanbodvergaande corrosie optreden. Decorrosieprodukten zullen in eersteinstantie de holten opvullen, zonderdat dit aan het betonoppervlakzichtbaar wordt.Daarom moet aan de hierbovenvermelde water-cementfactorengeen absolute waarde wordentoegekend. Ze geven wel een rich-tingaan.slotTer voorkoming van wapeningscor-rosie blijken de vuistregels uitBETON/EK 3/26 'Roesten van wape·ning', uit juni 1976, nog verrassendactueel. Daarin staat letterlijk:* Vermijd een overmaat aan chlo-riden. Denk hierbij vooral aanchloridehoudende versnellers endooizouten.* Zorg voor een voldoendedekking, niet alleen in hetontwerp, maar vooral ook bij deuitvoering.* Gebruik een goed verdichtbarebetonsamenstelling, met een zolaag mogelijke water-cement-factor. Gebruik liever geen lagercementgehalte dan 300 kg/m3·------------------101---------------Let er op dat aan het oppervlakgeen overmatige ontmengingoptreedt.* Zorg voor een goede nabehande-ling om juist in de kwetsbarebuitenhuid een redelijke hydrata-tiegraad te verkrijgen.* Pas op dat bij het verdichten dewapening niet wordtgeraakt:hierdoor wordt de vorming vanwaterlenzen in de hand gewerkt.Van het eerste punt zeggen we nudat het te vaag is geformuleerd. Inde huidige voorschriften voorgewapend beton is een scherpe eisgesteld, namelijk 0,3% (m/m) tenopzichte van het cementgehalte.Gezien de tijd waarin deze eis isvastgelegd, kort na de inventarisatievan schade aan beton in de woning-bouw, is deze goed te verklaren.Mede dankzij het hierbesprokenonderzoek kunnen we nu vast-stellen dat het een heleveilige bena·dering is. Voor het maken vanofonBETONlEK is een praktijkgerichtvoorlichtingsblad op het gebiedvan de betontechnologie enverschijnt 10keer per jaar.Redactie:tel. 073 - 40 I 225Abonnementen:tel. 073 -401 231ISSN 0166-137xnieuw werk is dat ook een goedezaak. We doen er zonder meerverstandig aan deze eis te respec-teren, in hetbelang van de duur-zaamheid van onze bouwwerken.Voor hetbeoordelen van deconditie van bestaande constructiesmag deze eis echter niet als crite-rium worden gebruikt. Voor zo'nbeoordeling moet naar meerfactoren worden gekeken.ratuurI. CUR-rapport 92-7, Kritischchloridegehalte in gewapendbeton; CUR, Gouda, maart 19932. Roesten van wapening;BETONlEK 3/26, juni 19763. De rol van chloride;BETONlEK 6/1 , januari 19834. Chloridepenetratie;BETONlEK 6/13, maart 1984Abonnementsprijzen voor 1993:Nederland f 24,-, NederlandseAntillen en België f 25,-andere landen f 38,-Uitgave:Vereniging NederlandseCementindustrie (VNC),Postbus 30 I I,5203 DA 's-HertogenboschIn on.ze volgende uitgave:Terugloop vanverwerkbaarheidOorzaken van terugloop vanverwerkbaarheid van betonspecie.Compenserende maatregelen.Interacties tussen hulpstoffen encement.Daar maak ie 't mee.Abonnementen lopen perkalenderjaar. Aan het eind vaneen kalenderjaar wordt hetabonnement automatischverlengd, tenzij voor I decemberschriftelijk wordt opgezegd.Overname van artikelen enillustraties is toegestaan, ondervoorwaarde van bronvermelding.