--------------------------------_.-POSTBUS 3011 "5203 DA 's HERTOGEN BOSCHBeton met hoge sterkteIn de voorgaande aflevering van BETONlEK zijnontwikkelingen in de betontechnologie gedurende deafgelopen decennia beschreven. Vooral dankzij hetbeschikbaar komen van nieuwe hulp- en vulstoffen zijneigenschappen van beton sterk te beïnvloeden. Eenproduktontwikkeling die daar rechtstreeks uit voortkomtis beton met hoge sterkte. In deze aflevering vindt uuitgebreide informatie over de achtergronden,samenstelling en eigenschappen van beton met hogesterkte.Alweer vijf jaargeleden verscheenBETON/EK 7/19 met de titel 'Hoog-waardig beton'. In die uitgave werdbijna als verontschuldiging uitgelegdwaarom juist deze titel was aange-houdenen niet voor de in hetbuitenland algemeen gangbare term'high strenght concrete' wasgekozen. Terecht werd het argu-ment gehanteerd dat beton methoge sterkte veel meer positieveeigenschappen heeft dan alleen zijnhoge sterkte. Ook bijvoorbeeld deduurzaamheid ligt op een aanzienlijkhoger niveau. Inmiddels isde bena-ming 'hoge-sterkte-beton' of'betonmet hoge sterkte' ingeburgerd.De aanduiding 'beton met hogesterkte' wordt gebruikt voorhogere sterkteklassen dan B65, watop dit moment nog de bovengrensis in debetonvoorschriften.lnzowel de betonwaren- als de beton-mortelindustrie kunnen inmiddelssterkteklassen tot boven de B 100worden geproduceerd; met rechtbeton met hoge sterkte en dus eeneigen naamsaanduiding waard!nieuw?In sommige opzichten is beton methoge sterkte niet nieuw. In debetonwarenindustrie maakt menbijvoorbeeld al jaren beton met eendruksterkteniveau van 50-70 N/mm2·Dit deed men niet omwille van dehoge eindsterkte; de constructeurrekende immers met een aanzienlijklagere waarfle, maar het hogeniveau was simpelweg het gevolgvan de manier van produceren. Inde betonwarenindustrie werkt menvaak in een produktiecydus van 24uur of nog korter, om zo de kost"bare mallen zo effiçjentmogelijk tegebruiken. Er wordt dikwijls eensnelverhardend cement (portland"cement klasse BofC) gebruikt inaardvochtige mengsels met een laagwatergehalte. Dit levert naast degewenste hoge vroege sterkte ookeen hoge eindsterkte op.Op dit moment denkt men bij'beton met hoge sterkte' overigensaan beduidend hogere sterkteni-veau's ; men rekent nu zelfs metkarakteristieke sterktes tot bovende 100 N/mm2.februari 1993[!]@1------------IDI---------------in het werk gestortHet is opmerkelijk dat wereldwijdde ontwikkelingen rond de techno-logie van beton met hoge sterktehet snelst zijn gegaan bij in het werkgestort beton. Mogelijk heeft dit temaken met de grootschaligheid vanprojecten waar de duurzaamheid ende constructieve eigenschappen vanbeton met hoge sterkte het bestuitgenut kunnen worden.De eerste en meest bekendetoepassingen zien we in de Noorseoff-shore industrie. Daarbij gaat hetvooral om beton met zeer hogeduurzaamheid. De andere speci-fieke eigenschappen zoals hogesterkte en stijfheid worden danvanzelfsprekend ook benut. Debetonnen pijlers waarop olieboor-platforms staan, ondergaan in hetdiepe zeewater immers grote belas-tingen.Een tweede bekende toepassingzien we vooral in Noord-Amerika;namelijk de ,\oogbouw. Het hogesterkteniveau'tnaakt het mogelijkveel slankere draagconstructies temaken. Met name voor de lagereverdiepingen die immers de last vanalle verdiepingen daarbovenmoeten dragen is dit aantrekkelijk.Iedere vierkante decimeter vloer-oppervlak die daar niet doorkolommen ofwanden wordt inge-nomen levert veel geld op.Een toepassing die op dit momentin Nederland nogalwat aandachtkrijgt, is de toepassing van in hetwerkgestort beton met hogesterkte in dragende gevels vanwoon- en kantoorgebouwen.Daarbij wordt dankbaar gebruikgemaakt van de hoge vloeibaarheiden de extreem hoge vroege sterkte.Hierdoor ziet men kans om tothoge bouwsnelheden te komen.voudig verwerkbaarDe eerste randvoorwaarde die inhet ontwikkelingstraject voor in hetwerk gestort beton met hogesterkte werd vastgelegd, is dat hetsterkteniveau niet ten koste van deverwerkbaarheid mag wordenbereikt! Integendeel, de specie zourelatiefongevoelig moeten zijnvoor eventuele tekortkomingen bijde verwerking (wat men in hetEngels noemt: fool-proof).Deze voorwaarde wordt nog eensonderstreept door hetgegeven datconstructies van beton met hogesterkte in het algemeen slankerzullen zijn en een hogere wape-ningsdichtheid hebben.In de betonwarenindustrie zijn deeisen ten aanzien van het vloeige-drag en de verwerkingsduurvanzelfsprekend minder strak. Daaris het gebruikelijk de betonspeciedirect na aanmaak te verwerken ener kan intensiefen goed gecontro-leerd worden verdicht.Toch past ook de betonwarenin-dustrie steeds vaker species methoge consistentie toe omdatzeminder verdichtingsenergie vragen.Daardoor kan het, bij tijden zeerhoge, geluidniveau in de produktie-hallen aanzienlijk worden verlaagd.angspunten technologieIn de voorgaande aflevering zijn dealgemene betontechnologischeprincipes voor een goed mengsel-ontwerp nog eens op een rijtjegezet. Ook voor beton met hogesterkte blijven ze bijna allemaalonverminderd van kracht.De enorme sprong in sterkteniveaudwingt ons wél deze principes totbijnain het extreme door tevoeren. Voor de oplettende beton-technoloog is dat een fascinerendeervaring. Zeker als we bedenkendat een beter inzicht in het samen-spel tussen grondstoffen, hulp-stoffen en mengtechniek ons ookkan helpen om 'normaal'betonverder te optimaliseren.Water-cementfaaorDe watercementfactor is laag;afhankelijk van vooral de gewenstesterkteklasse varieert deze vancirca 0,25 tot 0,40. Dit is al eenaanwijzing voor de grote duurzaam-heid; in de zwaarste milieuklasse diein de Voorschriften Beton isbenoemd (5d) mag de water-cementfactor maximaal 0,45bedragen. Beton met hoge sterktevoldoet op dit punt dus ruim-schoots aan de zwaarste eis.Het minimale watergehaltewaarmee in een mengselontwerpkan worden gerekend wordtbepaald door een aantal factoren.Vooral het specifiek oppervlak vanhet mengsel speelt een grote rol.Dit wordt vooral ~~ doormaximale korrelgrootte, korrelop-bouw, korrelvorm en cementge"halte..Het minimale watergehalte voorbeton ligt in het algemeen tussencirca 120 en 160 11m3· Daar moetoverigens wel een behoorlijke dosis(super)plastificeerder bij om eenverwerkbare specie te krijgen!Met dit watergehalte gekoppeld aande water-cementfactor is een-voudig uit te rekenen dat het ce-mentgehalte hoog zal zijn;cementgehaltes tussen 400 en 600kg/m3zijn gebruikelijk.CementAls cement kiest men veelal port-landcement klasse C. Het is echterook mogelijk met andere cement-soorten en -klassen hoge sterkteste bereiken. Deze optie is interes-santindien een hoge vroege sterkteJJJJJJJJfbg JJJJJJJJJJJJJniet nodig is ofde warmteontwik-keling beperkt moet worden.slagmateriaalOok aan het toeslagmateriaalworden hoge eisen gesteld.Het ideale grove toeslagmateriaalvoor beton met hoge sterkte heefteen hoge korrelsterkte en een hogeelasticiteitsmodulus; voorts eenvorm en oppervlakstructuur dieeen optimalehechting aan decementsteen oplevert.De korrelopbouw moet een mini"male waterbehoefte met een zogroot mogelijke verwerkbaarheidvan de specie combineren.Te preferen is een kleine korrel-grootte. Het totale oppervlakvandetoeslagmaterialen is hierbijgroter waardoor de gemiddeldehechtspanning tussen mortel entoeslagmateriaal beperkt blijft enverstorende spanningsconcentra-IJ] Praktijkproefmetter plaatsegestorthoge-sterkte-beton. Ten behoeve van hetoncJerzoek naor betoneigenschappen zijntalloze proefstukken uit het elementgeboorcJI}] GeprefabriceercJe kolom van hoge-sterkte-beton, als een cJemonstratieprojeatoegepast in het Kantoor van cJe ToekomstDe insnoering van cJe cJoarsnecJe maakt·cJuicJelijk welkè winst kan worcJen bereiktinhet nuttig oppervlak van hoge kantoorge-bouwenJJJJJJJJJ_JJJJJJJJJties in mindere mate zullenoptreden.De maximale korrelgrootte magechter ook weer niet te klein zijnom de waterbehoefte niet ongun-stig te beïnvloeden.Een maximale korrelgrootte tussen10 en 20 mmlijkt een redelijkoptimum. De opbouw van hettotale toeslagmaterialenmengselverdient alle zorg; zonodig dient hetmengsel uit meerdere fijne en grovefracties te worden opgebouwd.Korre/sterkteDe sterkte van het toeslagrnateriaalheeft bij beton met hoge sterkteeen duidelijke invloed op het tebereiken sterkteniveau. Deverschillen tussen de prestaties vanbijvoorbeeld harde kalksteen,gebrokengrind en porfier wordenbij deze hoge sterkteniveau'sduidelijk waarneembaar.Het wordt dan ook steeds belang-rijker de sterkte van cementsteenen die van toeslagmateriaal goed opelkaar afte stemmen. Eigenlijk wijsthetvoor beton met hoge sterkte zotyperende gladde breukvlak, dwarsdoor de toeslagkorrels heen, eropdat het toeslagmateriaal te 'zwak'was om de belastingen van decementsteen over te nemen.Ditfenomeen kunnen we al bijbeton insterkteklasse B 15 en B25waarnemen bij gebruik van mindersterk toeslagmateriaal zoalsgeëx-pandeerde kleikorrels of metsel"werkgranulaat. Ook hier geldt datde zwakste schakel maatgevend isvoor de uiteindelijke sterkte.Korre/vormGebroken toeslagmateriaal heefteen ruw oppervlak waardoor eenbetere hechting aan de cernent-steen ontstaat. Deze invloed bleekduidelijk bij vergelijkendelaboratoriumproeven metbeton insterkteklasse B95: beton metgebroken materiaal leverde 10- 15N/mm2meer druksterkte dan iden-tiek materiaal met een rondekorrelvorm.Fijne fractieHet wordt steeds duidelijker datvooral de korrelopbouw in hetallerfijnste gebied meer aandachtverdient. Het aandeel fijn materiaalin beton met hoge sterkte is al hoogdoor het zeer hoge cementgehalte.Toch is omwille van despeciestabiliteit nog een aanvullingnodig in het allerfijnste gebied, meteen materiaal nog fijner dancement.Silicafume is hiertoebijzondergeschikt. Wellicht kunnen in detoekomst ook andere zeer fijnematerialen hiervoor wordeningezet.De eisen die aan de opbouw van dezandfractie gesteld moeten wordenhangen nauw samen met de totalemengselopbouw. In deze overwe-gingen speelt de invloed op dewaterbehoefte een duidelijke rol.pstoffenIn beton met hoge sterkte zijn hulp-stoffen niet weg te denken. Zijmaken het mogelijk de lage water-cementfactor te combineren meteen hogeverwerkbaarheid en langeverwerkingsduur.Natuurlijk speelt hier nog eenandere eigenschap een rol: dehoogvloeibare specie moet stabielblijven. Bij een ontmengende speciekomt er van hetgewenste hoog-waardige beton weinig terecht.De hulpstoffen dieworden toege-past zijn meestal gebaseerd op devolgende drie werkzame stoffen:lignosulfonaat (plastificeerder), eengluconaat (vertrager) en een naph-taleensulfonaat of melaminesulfo-naat (superplastificeerder).Het hulpstoffensysteem moet in deeerste plaats water besparen, véélwater! We lopen dan al snel tegeneen praktisch probleem op: hetuitgangsmengsel kan zo droogworden dat de hulpstoffen nietmeer homogeen door de speciekunnen worden gemengd.gprocedureOm dit probleem te omzeilen,daarbij het mengen niet onnodiglang te laten duren én het maximaleeffect uit de hulpstoffen te halen,zijn enkele kunstgrepen nodig.Het doormengen van de hulp-stoffen is te vereenvoudigen doorbij het opstarten van het meng-proces een deel van de toe-slagmaterialen vast te houden.Hierdoor wordt in de mengerhetwatergehalte ten opzichte van hettotaal aan materialen groter en despecie dus plastischer.Indien vervolgens dOe hulpstoffen ende overige toeslagmaterialen gefa-seerd worden toegevoegd, is demaximale prestatie en maximalewerkingsduur uit de hulpstoffenhalen. Naarmate bijvoorbeeld desuperplasticiceerderlater in hetmengproceswordttoevoegevoegd,zal deze effectiever en langer werk-zaamzijn.De te volgen mengprocedure dientte worden afgestemd op de eigen-schappen van de gekozen hulpstof-componenten en overigegrondstoffen. Daarbij moet bijvoor-beeld ook rekening wordenworden met de keuze voor silica-fume in poeder- dan wel slurry-vorm.- - - - - - - - - - - - r J r - - - - - - - - - - - - -150100i o ; - - - - + - - - t - - - - - - - - - lotijd (minuten)mTerugloop van de verwerkbaarheid(gemeten als zetmaat) over een periodevan 150 minutenl1J Sterkteontwikkeling van sterkteklasseB35 en sterkteklasse BIOS140120100onBlOS/vo-fI . B35..0......--/'0 5 15 20 2 30tijd (dagen)afumeSilicafume is een produkt datontstaat bij de fabricage van ferro-siliciumlegeringen. Silicafumebestaat voor meer dan 90% uitamorf siliciumdioxyde.Een kenmerkende eigenschap vandit materiaal is zijn extreem hogefijnheid; het specifiek oppervlak ligttussen 15.000 en 25.000 m2/kg. Hetspecifiek oppervlak van cement ligtin het algemeen tussen 350 en500 m2/kg.Silicafume heeft puzzolane eigen-schappen. Die komen het best tothun recht bij water-cementfactorenhoger dan circa 0,40. In beton methoge sterkte is de water-cementfactor veel lager en komendeze eigenschappen minder totuiting. Toch heeft silicafume inbeton met hoge sterkte eenduidelijke functie, zo duidelijk zelfsdat ze doorgaans in een adem wor-den genoemd. Deze functie lijktvooral te vinden in de uiterst posi-tieve invloed op de stabiliteit van despecie.AI bij doseringen vanaf 5% tenopzichte van hetneemt de speciestabiliteit sterk toe.Naast de positieve invloed op despeciestabiliteit levert silicafumeJJJJJJJJJfaJJJJJJJJJJJook een bijdrage aan de dichtheidvan beton door een betere vullingvan het korrelskelet in het fijnstegebied.dvan zakenOp dit momentgaat de ontwikke-ling van beton met hoge sterkte inNederland snel. De achterstand diewe op landen als Noorwegen enNoord-Amerika leken te hebben,lopen we razendsnel in.Pas enkelejaren geleden hebben wehierkennis gemaakt met beton methoge sterkte. Toepassingen in hetbuitenland kregen veel aandacht ende eerste vragen vanuit de Neder-landse markt dienden zich aan. Viauitgebreide informatie over dezetoepassingen en literatuurstudiezijn de technologische principesvastgelegd en vervolgens 'vertaald'naar Nederlandse grondstoffen,produktiemogelijkheden enwensen. Gelijktijdig is een en anderuitvoerig op laboratoriumschaalgetoetst.Daarna zijn in nauwe samenwerkingmet potentiële afnemers enopdrachtgevers praktijkproeven enenkele praktijktoepassingen uit-gevoerd waarbij uitgebreide waar-nemingen en meetprogramma'szeer veel informatie hebben opgele-verd.RegelgevingNaast al deze praktijk- en produk-tiegerichte zaken is er nog eenminstens zo belangrijkaspect: deregelgeving. De betonconstructeurmoet zijn uitgangpunten enrekenregels kunnen baseren opvoorschriften om te komen tot eenverantwoord ontwerp. Wat datbetreft is er thans een duidelijk hiaatvoorbeton met hoge sterkte. Onzevoorschriften gaan niet verder dansterkteklasse B65.Om dit te ondervangen is eUR-commissie e86 'Beton met hogesterkte' ingesteld. Deze commissieheeft een uitgebreid onderzoek-programma laten uitvoeren waarbijalle denkbare constructieve eigen-schappen van beton met hogesterkte zijn vastgesteld. De resul-taten van dit onderzoekspro-gramma leveren de onderbouwingvoor een uitbreiding van de Voor-schriften Beton naar hogere sterk-teklassen. Het is de verwachting datdeze aanvulling medio 1993 in devorm van een eUR-aanbevelingwordt gepubliceerd.raktijkGedurende de afgelopen tijd is inNederland praktijkervaring opge-daan met beton met hoge sterkte.Zo is in een samenwerkingverbandtussen de betonmortelindustrie,een groot bouwbedrijfen Rijkswa-terstaat een proefstukop praktijk-schaai vervaardigd (foto I).In eendrietal stortfasen is in totaal 60 m3beton met hoge sterkte verwerkt.De betonspecie is daarbij vervaar-digd in een betoncentrale en vandaaruit naar de 'bouwplaats' ver-voerd met truckmixers. Daar zijndiverse stort-en verwer-kingsmethoden getoetst. Aan debetonspecie en aan het verhardendc.q. verhard beton zijn uitgebreidemeetprogramma's uitgevoerd.Vanuit de betonwarenindustrie iservaring opgedaan onder andere bijde vervaardiging van een geprefa-briceerde kolom methoge sterktevoor het project 'Kantoor van deToekomst' (foto 2).Deze vingeroefeningen hebben veelinformatie opgeleverd over deverwerkingsmogelijkheden, hetgedrag ende eigenschappen vanbeton methoge sterkte in depraktijk.We zullen hier volstaan methetbeschrijven van de meest op-vallende eigenschappen.ie-eigenschappenHet ligt voor de hand om voor inhetwerk gestort beton met hogesterkte een zo goed mogelijkeverwerkbaarheid te kiezen. Voorde tot nu toe uitgevoerdepraktijkproeven is zelfs uitgegaanvan een supervloeibeton met eenzetmaat van ongeveer 250 mmoDeze specie is niet alleen hoog-vloeibaar maar ook opvallendstabiel. Verdichten is niet of nauwe·lijk nodig en heeft vooral tot doelingesloten luchtbellen Uit de speciete verdrijven.Zetmaatbepaling is bij deze speciesnauwelijks zinvol, hetis beter dezogenaamde uitvloeimaat tebepalen. Dat is de doorsnede vande speciekoek, directna het lichtenvan de kegel.Deze ~ ligt tussen 550 en700mm.De hoge verwerkbaarheid blijft tottenminste een uur na aankomst opdebouwplaats behouden (fig. 3).Storten, verdichten en afwerkenverloopt zonder veel moeite.Bepaalde afwerkingsmethoden,zoals bijvoorbeeld mechanischafspanen (vlinderen), kunnenproblemen geven vanwege het spe-cifieke vloei- en opstijvingsgedragvan de specie.hardingDe sterkteopbouw van beton methoge sterkte op basis van port·landcement klasse e verloopt bijnaexplosief! Een sterkteniveau van 40-50 N/mm2wordt al na 24 uurbereikt en na 48 uur worden druk·sterktes tussen 60 en 68 N/mm2gemeten (fig. 4).JJJJJJJJJJaJJJJJJJJJJJ15-61 Uitvoering van de bodemplaat voorhet proefstuk van foto I. Zetmaatbepaling is bij deze hoogvloeibare specie nauwelijks zinvol.foto's: Rijkswaterstaat, Meetkundige DienstVoor de 'bouwer methaast' opentdit natuurlijk perspectieven. Dehoge vloeibaarheid gecombineerdmet deze snelle sterkteont-wikkeling was al snel aanleidingvoor praktijkproeven met in hetwerk gestorte dragende gevels.Zonder te verdichten zijn daarbijwanden volgegoten: een strakkegevel met binnen 24 uur een sterk-teniveau dat overeenkomt met B35en B I00 als 28- daagse sterkte washet resultaat.Natuurlijk eist deze snelle sterkte-ontwikkeling ook zijn tol: dewarmteontwikkeling verloopteveneens explosiefen dat is weldegelijk iets om bij grotereconstructieafmetingen rekeningmee te houden.Ditgedrag kan vooral worden beïn-vloed door de keuze van de toege-paste cementsoort. Door eencorrect mengselontwerp, afge-stemd op de eisen voor een bepaal-de toepassing kunnen problemenworden voorkomen. Met behulpvan verhardingsbeheerssystemenen het vooraf bepalen van de adia-baat van een bepaalde samenstellingis de warmteontwikkeling in debetonconstructie uitstekend te be-heersen.oneigenschappenMechanische eigenschappenDe meest in het oog lopende eigen-schap van beton met hoge sterkte isnatuurlijk zijn druksterkte. Op ditmoment zijn karakteristieke druk·sterktes van 100 N/mm2mogelijk,en als het echt moet zelfs nog wathoger.De hiervoor beschreven sterkte-ontwikkeling is mogelijk nogopvallender. Bij in het werk gestortbeton met hoogvloeibare mengselszijn na 24-uur verharding sterktesmogelijk die uitgaan boven de hui-dige eindsterkteniveaus!De splijttreksterkte neemt niet indezelfde mate toe als de druk-sterkte maar ligtmet waardentussen 6 en 8 N/mm2(voor eenB 100) toch duidelijk hoger dan bijde normale sterkteklassen.Uiteraard gaat de hogere sterkteookgepaard,met een hogere elasti-citeitsmodulus. Dit betekent eengeringere vervorming bij belasten.Dankzij de lage water-cementfactorvertoont beton met hoge sterkteeen geringe krimp en kruip.Dit iseen aantrekkelijk gegeven voorconstructies met voorgespannenbeton.DuurzaamheidNatuurlijk mogen de duurzaam-heidsaspecten van beton met hogesterkte hier niet onvermeld blijven.Beton met hoge sterkte is niet voorniets juist omwille van haar duur-zaamheid het eerst toegepast inoffshore constructies.Bepalingen van de waterindringingaan beton met hoge sterkte beves-tigen het beeld van een extreemdicht beton. Vastgesteld is dat dewaterindringing slechts circa 10%bedraagt van de waarde die bij eenJJJJ JJJJJJa JJJJJJJJJJ Jgoed samengesteld beton insterkteklasse B35 wordt gevonden.Ook de slijtvastheid neemt bedui-dend toe; dit heeft zelfs consequen-ties voor het boren en zagen inbeton met hoge sterkte!slotIn onze volgende uitgave:Cement-bentonietEen nieuwe toepassing van cement-bentoniet is het maken van grondwaterke-rende schermen, bijvoorbeeld voor verdiept aangelegde wegen. Aan de ordekomen samenstelling, verwerkingen eigenschappen van dit voor velen nogonbekende materiaal.Beton met hoge sterkte opent eenheel nieuwe wereld voor de beton-technoloog. Datgaat verder danalleen maar de uitbreiding van deleveringsprogramma's naar veelhogere sterkteklassen.Het extreme gedrag van beton methoge sterkte wijst ons heel nadruk-kelijk op relaties tussen grondstof"eigenschappen en betoneigen-schappen, op het belang van juistefonBETONlEK is een praktijkgerichtvoorlichtingsblad op het gebiedvan de betontechnologie enverschijnt 10 keer per jaar.Redactie:tel. 073 - 40 I 225Abonnementen:tel. 073 - 40 I 231ISSN 0 166-137xmengproceduresen op de moge-lijkheden om hoogvloeibare en tochuiterst stabiele species teontwerpen.Juist door zijn extreme gedragmaakt beton met hoge sterktebepaalde betontechnologischemechanismen en wetmatighedenbeter zichtbaar.Abonnementsprijzen voor 1993:Nederland OQII NederlandseAntillen en België f25,-andere landen f 38,-Uitgave:Vereniging NederlandseCementindustrie (VNC),Postbus 30 I I,5203 DA 's-HertogenboschDe kennis die we daarbij opdoenten aanzien van mengtechniek,korrelopbouw en het samenspeltussen de verschillende compo-nenten in beton is ook uitstekendtoe te passen voor de meergang-bare sterkteklassen.Daar maak je 't mee.Abonnementen lopen perkalenderjaar. Aan het eind vaneen kalenderjaar wordt hetabonnement automatischverlengd, tenzij voor I decemberschriftelijk wordt opgezegd.Overname van artikelen enillustraties is toegestaan, ondervoorwaarde van bronvermelding.JJJJJJJJJJJfxgfJ JJJJ JJ