VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETON VAKBL AD 3 2024 Slim tunnelen aan de Piekstraat INNOVATIEF HANGSTEIGERSYSTEEM ? INSTROOIL A AG ZINVOL OF NIET? ?NET-ZERO CEMENT ? EX AMEN BETONTECHNOLOOG 2024 BV 2024-03_Cover.indd 1 09-09-2024 14:04 Partner uitgelicht Met ruim vijftig jaar ervaring is SGS INTRON dé kennispartner voor de bouw op het gebied van mate r iaal ­ k undig onderzoek, advies, innovatie en certificatie. Het bedrijf streeft naar leiderschap in duurzame bouwinnovatie. SGS INTRON Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Coen Smets, 06 107 057 80 of c.smets@aeneas.nl. Ook partner van Betoniek worden? Met het delen van kennis draagt Betoniek al sinds 1970 bij aan een goede kwaliteit van de bouw in Nederland. Dit doen we met hulp van onze partners, die net als wij het belang van kennis inzien. Tegenover deze ondersteuning staan een aantal privileges, zoals een hoge korting op licenties, aandacht in het vakblad en online en gratis gebruik van de vacaturebank. materiaalkundig en milieukundig onderzoek in het state of the art laboratorium en/of op locatie. Zoals het testen en analyseren van bouwmaterialen, het onderzoeken van bouw - schades en het begeleiden van circulaire bouwprojecten. Ook houdt SGS INTRON zich intensief bezig met het ontwikkelen en valide - ren van innovatieve betonmengsels en bind- middelen. Als onderdeel van SGS, het grootste test-, inspectie- en certificeringsbedrijf ter wereld, staat SGS INTRON voor kwaliteit en onaf - hank elijkheid. S GS INTRON ziet een wereld waarin circulariteit, duurzaamheid en digitali- sering centraal staan in alle aspecten van materialen, bouwproducten en bouw - pr ocessen. Deze ontwikkelingen integreert het bedrijf in zijn diensten en biedt duurzame en praktische oplossingen voor bouw gerela- teerde vragen. Het team van materiaalkundige experts biedt een breed scala aan diensten aan producenten, aannemers, ingenieursbureaus, architecten, brancheorganisaties en overheden, waarbij de kern van de expertise ligt in het uitvoeren van 2 VAKBL AD 3 2024 BV 2024-03_Partnerpagina-uitgelicht.indd 2BV 2024-03_Partnerpagina-uitgelicht.indd 2 05-09-2024 12:2405-09-2024 12:24 Niets is sterker dan dat ene woord ? In maart 2016 berichtte de Chinese overheid af te willen van rare en xenocentrische (het hoger waar- deren van uit andere culturen afkomstige) archi- tectuur en enorme gebouwen die totaal losstaan van de eigen culturele traditie. In 2014 uitte presi- dent Xi Jinping al vergelijkbare kritiek over de gebezigde architectuur in China. In plaats daar van zouden oogstrelende gebouwen dienen te verrij- zen die op passende, economische en groene wijze zijn ontworpen. Nederland is geen China, maar toch: hoe mooi is het om tien jaar later te zien dat in een Rotterdamse wijk, waar mijn schoonmoeder 97 jaar geleden het levenslicht zag en waar daden meer op prijs gesteld worden dan woorden, een gebouw is ver - rezen dat volledig aan diezelfde koers voldoet? De woontoren aan de Piekstaat in de wijk Feijen- oord geeft ons Betoniekers in deze aflevering van ons vakblad een inkijk in een zeer gedetailleerde uitwerking van tunnelgietbouwtechniek in dit bij- zondere gebouw. Een mooi voorbeeld waarin niet alleen constructeur, uitvoerder en technoloog met elkaar verbonden zijn, maar waar ook de architect een onlosmakelijke schakel vormt. Van een drie - hoek naar een tetraëder van samenwerking. Zo'n goed voorbeeld over samen sterk, in beton en over techniek, past natuurlijk perfect in 'het blad met dat ene woord': Betoniek! Ik wens jullie veel leesplezier met dit en alle andere gewaardeerde artikelen. En ik spreek hierbij ook graag een warm welkom uit aan ons nieuwe redac - tielid Marc Ottelé (TU Delft), die ons team ver - sterkt met een mooie link naar de wereld van onderzoek en onderwijs. Hans Kooijman Hoofdredacteur Betoniek Vakblad Voor reacties: hanskooijman@betoniek.nl DE OPKOMST VAN NET-ZERO CEMENT In Noorwegen bouwt Heidelberg Materials een carbon capture-installatie, die eind 2024 in gebruik wordt genomen. Bij de cementpro- ductie wordt er CO2 afgevangen en in de Noordzee opgeslagen. Daardoor kan vanaf medio 2025 net-zero cement op industriële schaal op de markt worden gebracht. 4 ZIN EN ON ZIN VAN EEN INSTROOIL A AG Voor zwaar belaste industrievloeren wordt soms een toplaag met harde instrooimateria- len voorgeschreven. Dat kan leiden tot uit - voeringstechnische problemen. Dit artikel gaat over wanneer het wel of niet zinvol is om slijtvaste instrooimaterialen in monolietvloe - ren te gebruiken. 10 V ERBORGEN PAREL A AN DE PIEKSTR A AT Aan de Piekstraat wordt een 74 m hoge woon- toren gerealiseerd, die is omringd door water en bestaat uit gestapelde en verspringende blokken. (Meerdere) vernuftige oplossingen zijn ingezet om de overstekken mogelijk te maken binnen de tunnelgiet bou w- methode. 14 R ENOVEREN VANAF EEN HANGSTEIGER Begin dit jaar is de renovatie afgerond van zowel de onder- als bovenzijde van het viaduct Wilsele in de E314 in Vlaanderen. Om de herstelwerkzaamheden aan de onderzijde te kunnen uitvoeren is een nieuw hangsteigersysteem gebruikt, dat vanaf een basissteiger rond de pijlers is uitgebouwd. 20 SEP TEMBER 2024 JA ARGANG 11 EN VERDER Partner uitgelicht 2 Examen betontechnoloog 2024 28 Colofon 31 VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETON VAKBL AD 3 2024 Slim tunnelen aan de Piekstraat INNOVATIEF HANGSTIJGERSYSTEEM ? INSTROOIL A AG ZINVOL OF NIET? ? NET-ZERO CEMENT ? EX AMEN BETONTECHNOLOOG 2024 BV 2024-03_Cover.indd 1BV 2024-03_Cover.indd 1 05-09-2024 12:2805-09-2024 12:28 Foto voorpagina: woontoren Piekstraat onder constructie (foto: Jan Tol) 3 VAKBL AD 3 2024 INHOUD BV 2024-03_Inhoud_voorwoord.indd 3BV 2024-03_Inhoud_voorwoord.indd 3 05-09-2024 12:2805-09-2024 12:28 EERSTE EMISSIELOZE CEMENTEN VANAF MEDIO 2025 VERKRIJGBA AR DANKZIJ CARBON CAPTURE Na vele jaren van plannen, engineering en bouwen zal eind dit jaar de carbon capture-installatie van Heidelberg Materials in Brevik (Noorwegen) in gebruik worden genomen. Bij de productie van cement wordt er CO 2 afgevangen en in de Noordzee opgeslagen. Dat biedt de mogelijkheid om vanaf zomer 2025, als eerste cementproducent ter wereld, net-zero cement op industriële schaal op de markt te brengen. Eerst in Europa en dus ook Nederland, vervolgens wereldwijd. Een belangrijke stap naar een klimaatneutrale cementindustrie en klimaatneutraal beton. De opkomst van net-zero cement Z oals bekend is beton, met 14 miljard m 3 per jaar, het meest gebruikte bouwmate - riaal ter wereld. De bouwopgave van woningen, kantoren, fabrieken en infrawerken tot 2050 is vanwege de nog altijd snel groei- ende wereldbevolking (met een netto groei van 80 miljoen mensen per jaar) en stijgende welvaart enorm. In het Klimaatakkoord van Parijs uit 2015 is als doel gesteld dat de opwar - ming van de aarde, ten opzichte van voor de industriële revolutie, onder de 1,5 °C blijft. Om hieraan te voldoen, zal de uitstoot van CO 2 van beton flink naar beneden moeten. Cement als onderdeel van beton is verantwoordelijk voor circa 7% van de wereldwijde CO 2-uitstoot. In Nederland is dit, door het veelvuldig gebruik van hoogovencementen, 1,5%. KLIMA ATNEUTR A AL CEMENT Heidelberg Materials heeft zich geconfor - meerd aan de 1,5 °C-grens en zal in 2030 ten opzichte van 1990 bijna 50% minder CO 2 uit - stoten en in 2050 of eerder klimaatneutraal zijn. Een belangrijke stap naar deze doelstel- ling, een klimaatneutrale cementindustrie, is het afvangen van de bij de productie van cement uitgestoten CO 2. In de klimaatplannen van de Europese Unie is de afvang en opslag van CO 2, ofwel carbon capture and storage (CCS), uitdrukkelijk benoemd als één van de maatregelen om tot CO 2-reductie te komen. Eind dit jaar wordt de eerste carbon capture (CC)-installatie in Brevik in Noorwegen in gebruik genomen (foto 1). Vanaf medio vol- gend jaar leidt dat tot de introductie van net- zero cement, onder de merknaam evoZero. NET-ZERO IN DRIE STAPPEN Bij de productie van portlandklinker wordt kalksteen (CaCO 3) bij hoge temperaturen (ca. 1400 °C) verhit. De kalksteen ontleedt zich in calciumoxide (CaO) en CO 2. De decarbonisatie van de kalksteen is onvermijdelijk in het proces en verantwoordelijk voor ongeveer twee derde van de uitgestoten CO 2. Een derde is het gevolg van het gebruik van brandstoffen voor het ver - hitten van de oven (fig. 2). Om uiteindelijk net-zero cement te produceren, is het belangrijk het aandeel portlandklinker in cement zo laag mogelijk te houden (stap 1). Portlandcement (CEM I) bestaat bijna volledig uit gemalen portlandklinker en heeft een aard - 4 VAKBL AD 3 2024 Auteur Jan Veenstra, Heidelberg Materials 1 Eind dit jaar wordt in Brevik (Noorwegen) CO 2 afgevangen bij de productie van portlandklinker BV 2024-03_art-net-zero-cement.indd 4BV 2024-03_art-net-zero-cement.indd 4 05-09-2024 12:3005-09-2024 12:30 Cement & CO 2 1 6-8-2024Presentatie - HM evoZero RWS Da vy va n Lienden en Jan Veenstra CaCO 3 + warmte CaO + CO 2 CO 2 uit proces 68% CO 2 uit brandstoen 32% De opkomst van net-zero cement opwarmingsvermogen (global warming poten- tial, GWP) van circa 857 kg CO 2-eq/ton. Het in Nederland veel toegepaste hoogovencement CEM III/B 42,5 LH SR, waarbij 70% portlandklin - ker is ver vangen door gegranuleerde hoog - ovenslak, heeft met 270 kg CO 2-eq/ton een aan- zienlijk lager GWP. Het gebruik van zoveel mog elijk alternatieve brandstoffen voor de pro - ductie van portlandklinker helpt de CO 2-uitstoot verder te verlagen (stap 2). De laatste en derde stap naar volledig net-zero cement is het afvan - gen van de vrijgekomen CO 2 tijdens de productie van portlandklinker. Met deze productietechniek kan portlandklinker CO 2-vrij worden gemaakt. Dit vormt de basis voor net-zero cementen. CO 2 AFVANGEN De eerste gesprekken binnen Heidelberg Materials over het op industriële schaal afvan- gen van de uitgestoten CO 2 bij de productie van portlandklinker, dateren uit 2005. Vele duizen- den uren zijn er sindsdien besteed aan de engi- neering van de CC-installatie. Er zijn diverse technieken voor carbon capture (zie kader ' Technieken voor carbon capture'). In Brevik is gekozen voor de aminetechnologie. Dit is een volwassen en bewezen technologie voor het afvangen van CO 2 uit de rookgassen. De tech- niek is in 2014 op kleine schaal getest, het haalbaarheidsonderzoek is in 2016 afgerond. De daadwerkelijke bouw van de installatie is in 2020 gestart en nadert nu haar voltooiing (foto 3). Eind dit jaar zal deze in bedrijf worden genomen. Per jaar zal dan zo'n 400.000 ton CO 2 worden afgevangen. Dit is ongeveer de helft van de totale hoeveelheid uitgestoten CO 2. Naast Brevik, staan er nog twee projecten in de planning die voor de Nederlandse markt belangrijk zijn: Anthemis en Gezero. Het pro- ject Anthemis betreft een in 2028 te bouwen CC-installatie in Antoing (België). Deze fabriek levert momenteel een significant volume aan klinker voor de Nederlandse markt. Hier zal circa 800.000 ton CO 2 per jaar worden afgevan- gen, wat gelijk staat aan 97% van de totale uit - stoot. Gezero betreft een CC-installatie in Geseke (Duitsland). De afvangcapaciteit van die installatie is circa 700.000 ton CO 2 per jaar, ook hier betreft het 97% van de totale uitstoot. Wereldwijd heeft Heidelberg Materials nog diverse andere CC-installaties gepland (fig. 7). OPSL AG ONDER DE ZEEBODEM De afgevangen CO 2 wordt in de cementfabriek vloeibaar en klaar voor transport gemaakt. Het transport en de opslag (storage) zijn onderdeel van het project Northern Lights, een samen- werking tussen Equinor (Noorse overheid), Shell en TotalEnergies. Met speciaal gebouwde 2 Twee derde van de CO?-uitstoot bij de productie van portlandklinker is het gevolg van decarbonisatie, een derde van fossiele brandstoffen voor het verhitten van de oven TECHNIEKEN VOOR CARBON CAPTURE De cementindustrie werkt aan de ontwikkeling van een aantal technieken om CO 2 af te vangen en ver - volgens elders te gebruiken of op te slaan. Alle in ontwikkeling zijnde technieken richten zich op het concentreren van de vrijkomende CO 2. De rookgassen van een cementoven bevatten namelijk grofweg 25% CO 2 en dat is veel te weinig om het efficiënt te kunnen afvangen en te gebruiken of op te slaan. In het artikel 'CO 2-afvang bij de productie van cement' in Betoniek Vakblad 2024/1 worden drie verschil- lende technieken beschreven, namelijk: oxyfuel, amines en separate calcina- tie (Leilac). De CC-installatie vangt bij de productie van portlandklinker 400.000 ton CO 2 per jaar af, ongeveer de helft van de totale CO 2-uitstoot 5 VAKBL AD 3 2024 BV 2024-03_art-net-zero-cement.indd 5BV 2024-03_art-net-zero-cement.indd 5 05-09-2024 12:3005-09-2024 12:30 schepen zal de vloeibare CO 2 van Brevik naar de tussenopslag aan de westkust van Noorwegen (Øygarden) worden gevaren. Vanaf de tussen- opslag gaat het transport verder via een pijplei- ding 100 km uit de kust, naar de opslag in lege gas- en olievelden gelegen op 2,6 km onder de zeebodem (fig. 4). Northern Lights slaat op deze plek nog meer afgevangen CO 2 uit andere industrieën permanent op, waaronder die van de Deense biomassaenergiecentrale Ørsted A snæs (ca. 430.000 ton afgevangen CO 2 per jaar) en kunstmestfabrikant Yara uit Sluiskil. Het op deze manier opslaan van CO 2 wordt al meer dan 30 jaar door de olie- en gasindustrie toegepast en is een bewezen en veilige tech- niek. De opgeslagen CO 2 zal na vele (meer dan duizend) jaren uiteindelijk mineraliseren. CCUS De EU-commissie subsidieert, met de inkom- sten uit verkoop van emissierechten via het Emissions Trading System (zie kader 'ETS'), met miljarden euro's fors in transport- en opslagcapaciteit van CCS- en CCUS-projecten (de U staat voor Utilisation, ofwel het gebruik van CO 2 als grondstof). Naast de al genoemde CC-projecten, wordt momenteel op de Maas - vlakte gewerkt aan het project Porthos (Port of Rotterdam CO 2 Hub and Offshore Storage). Het project omvat de aanleg van een CO 2-trans- portleiding die 25 km uit de kust naar een opslag 3 km onder de zeebodem leidt. Vanaf 2026 kan hier in een periode van 15 jaar circa 37 megaton CO 2 worden opgeslagen. De cement-, afvalverwerkings-, chemische en kunstmestindustrie zullen gebruikmaken van deze opslag. De verwachting is dat de Euro- pese carbon capture-industrie in de toekomst 75.000 tot 170.000 banen zal opleveren in de volledige waardeketen. BOEKHOUDING CARBON BANK Voor het cement uit Brevik worden de CO 2- afvang en emissieboekhouding onafhankelijk nagekeken door het verificatiebedrijf DNV (Det Norske Veritas). Voor de registratie van carbon capture geldt dat de emissierechten voor elke ton aan afgevangen CO 2 slechts één keer op de rekening van de carbon bank kunnen worden bijgeschreven. Dat gebeurt pas op het moment dat de batch CO 2 daadwerkelijk in de lege olie- en gasvelden is opgeslagen. Vanaf dat moment kunnen de rechten gegarandeerd slechts één keer worden uitgegeven. Dit is gewaarborgd door middel van CO 2-kwaliteitscertificaten en het onherroepelijk en transparant registreren van alle transacties en stappen in blockchain, zodat alles herleidbaar is. BESCHIKBA ARHEID Door het afvangen van 400.000 ton CO 2 per jaar, kan in Brevik ongeveer 500.000 ton aan emis - sieloze portlandklinker worden geproduceerd. Afhankelijk van het type cement en portland- klinkeraandeel ligt dat tussen de 600.000 en 1 miljoen ton net-zero cement. Bij een jaarlijkse Europese cementbehoefte van circa 200 miljoen ton is de beschikbaarheid van het emissieloze cement in het begin minder dan 1%. Dat aandeel zal groeien wanneer de komende jaren meer - dere CC-installaties met een grotere capaciteit in gebruik zullen worden genomen. F YSIEK NET-ZERO CEMENT Heidelberg Materials introduceert twee typen net-zero cementen, fysieke en virtuele. De fysieke krijgt als toevoeging 'Brevik' in de merknaam. Dit betreft de cementen die gro- ETS Het Emissions Trading System (ETS) is een systeem voor de handel in emissierechten en een marktin- strument voor het terugdringen van CO 2-uitstoot. Met 1 emissierecht mag een bedrijf 1 ton CO 2 uitsto- ten. Het aantal beschikbare rechten is beperkt en gaat ook nog eens elk jaar omlaag. De prijs voor een emissierecht, de CO 2-prijs, wordt bepaald door vraag en aanbod. Wereldwijd zijn er verschillende emissiehandelssystemen. Nederland doet, samen met nog 29 andere Europese landen, mee aan het Europese systeem voor emissiehandel. Dit EU ETS is in 2005 ingevoerd en is het grootste emissiehandelssysteem ter wereld, met ongeveer 10.000 Europese bedrijven die samen verantwoordelijk zijn voor 45% van de CO 2-uitstoot in de EU. Deze deelname is verplicht. Elk jaar stelt de Europese Commissie vast hoeveel CO 2 de ETS-bedrijven mogen uitstoten, hetgeen gelijk staat aan het aantal emissierechten dat op de markt komt. Het EU ETS wordt in Nederland uitgevoerd door de Nederlandse Emissieautoriteit. Zij verleent de vergun - ningen, houdt toezicht en voert metingen, inspecties, controles en onderzoeken uit. Daarnaast beheert zij he t EU ETS-register, de carbon bank met de rekeningen en emissierechten van de ETS-deelnemers. Bron: emissieautoriteit.nl 3 De CC-installatie in Brevik zal per jaar circa 400.000 ton CO 2 afvangen Heidelberg Materials introduceert vanaf medio 2025 twee typen net-zero cement: fysieke en virtuele 6 VAKBL AD 3 2024 BV 2024-03_art-net-zero-cement.indd 6BV 2024-03_art-net-zero-cement.indd 6 05-09-2024 12:3005-09-2024 12:30 tendeels in Scandinavië op de markt komen. Aangezien in Brevik ongeveer de helft van het CO 2 wordt afgevangen, kan het gaan om hier geproduceerde cementen die compleet of gedeeltelijk emissieloos zijn, of een traditio- neel GWP-profiel hebben. Via het zogenoemde systeem Mass Balance wordt transparant gemaakt bij welke cementen de afgevangen CO 2-emissies zijn verrekend en dat elke ton afgevangen CO 2 maar eenmaal wordt gebruikt. VIRTUEEL NET-ZERO CEMENT Het in Noorwegen geproduceerde net-zero cement wordt nu volledig benut in Scandina- vië. Het is natuurlijk mogelijk dit fysieke net- zero cement naar de rest van Europa te trans - porteren, maar dat betekent extra CO 2-uitstoot door transport. Voor elke geëxporteerde ton cement zou er dan ook weer een ton moeten worden geïmporteerd. Om dit transport te voorkomen, komen er ook virtuele net-zero cementen op de Europese markt. Hierbij wordt het zogenoemde systeem book and claim gehanteerd. Dit is een systeem waarmee spe - cifieke kenmerken van een bepaald fysiek cement, in dit geval het kenmerk aandeel afge - vangen CO 2, kunnen worden losgekoppeld en afzonderlijk worden overgedragen aan een ander cement via een speciaal register (fig. 5). Zowel bij Mass Balance als book and claim vindt er controle plaats door het verificatiebe - drijf DNV. Bij het gebruik van virtuele net-zero cementen kan dus het in het land zelf toege - paste cement worden toegevoegd. Het heeft als voordeel dat de betonmengsels, de ver - werking en de bewaarcondities niet hoeven te worden aangepast. Fysieke en virtuele net- zero cementen zijn dus communicerende vaten: wanneer meer virtueel net-zero cement wordt toegepast, kan er minder fysiek net-zero cement worden toegevoegd. evoZero Carbon Captured | We will o ?er two types of unique net z ero] products evoZero Ca rbon C aptured ? Sa les training 1 2 6-8-2024 Presentatie - HM evoZero RWS Da vy va n Lienden en Jan Veenstra CO2-opslag oshore CO2-opslag 2,6 km onshore tussenopslag transport per schip CO2 wordt bij productie afgevangen en vloeibaar gemaakt 100 km CO2 CO2 4 Afgevangen CO 2 wordt vloeibaar gemaakt en getransporteerd naar de opslag in lege gas- en olievelden onder de zeebodem 5 F ysiek net-zero cement komt uit Brevik (1). Virtueel net-zero cement (2) kan lokaal worden geproduceerd; via book and claim worden emissierechten uit de carbon bank overgedragen REKENEN MET NET-ZERO CEMENT Hoe bereken je het milieuprofiel van virtueel net-zero cement? Een Nederlands voorbeeld. Het GWP-profiel van hoogovencement CEM III/B 42,5 LH SR, bestaande uit 30% klinker en 70% hoogovenslak, is 270 kg CO 2-eq per ton cement. Door deze 270 kg CO 2 uit de eigen car - bon bankrekening te halen, wordt de emissie gereduceerd naar 0 kg CO 2. Daardoor kan de milieukostenindicator (MKI) verlaagd worden van ? 17,30 naar ? 3,80 per ton cement. De andere 10 van de nu 11 milieu-impactcatego- rieën die bepalend zijn voor de MKI blijven immers gelijk (per 1 januari 2025 wordt de MKI berekend op basis van 19 milieu-impactcate -gorieën). In dit voorbeeld wordt naast de CO 2- emissie van de portlandklinker ook de toege - rekende CO 2-emissie van de gegranuleerde hoogovenslak gereduceerd. In een gemiddeld gebouw is beton voor onge - veer de helft verantwoordelijk van de totale CO 2-uitstoot van alle toegepaste bouwmate - rialen. Het toepassen van (virtueel) net-zero c ement heeft daarmee de potentie om een CO 2-reductie van 50% te behalen. Bij toepas - sing van dit type cement in een infrastructu- reel kunstwerk, waar het aandeel beton groter is, zal de reductie van CO 2 nog veel hoger zijn. Virtuele net-zero cementen kunnen lokaal worden geproduceerd; betonmengsels, de verwerking en de bewaarcondities hoeven niet te worden aangepast 7 VAKBL AD 3 2024 BV 2024-03_art-net-zero-cement.indd 7BV 2024-03_art-net-zero-cement.indd 7 05-09-2024 12:3005-09-2024 12:30 Indien met de opdrachtgever is overeengeko- men het principe van Cradle to Grave te hante- ren voor de berekening van de CO 2-emissies voor bouwwerken, kan ook de carbonisatie van de betonconstructie gedurende de levensduur en sloop worden meegerekend. Carbonisatie is de chemische reactie waarbij poriewater op het grensvlak beton/lucht in aanraking komt met CO 2 (uit de buitenlucht), waardoor kalksteen (CaCO 3) wordt gevormd. Dit betekent dat het aandeel beton zelfs CO 2-negatief kan zijn. TOT SLOT De net-zero cementen komen vanaf medio 2025 op de markt en zijn een belangrijke stap naar een klimaatneutrale cementindustrie en kli- maatneutraal beton. Betonproducenten en aan- nemers hoeven met virtuele emissieloze cementen geen aanpassingen te doen aan het productie- en verwerkingsproces, maar hebben wel het voordeel van volledige CO 2-reductie. De beschikbaarheid is in het begin minder dan 1% van de Europese cementbehoefte, maar dat aandeel zal groeien door de komst van meer - dere geplande CC-installaties (fig. 7). Heidel- berg Materials heeft de ambitie het emissieloze cement, voor de introductie en zichtbaarheid, op korte termijn toe te passen in iconische infra- werken en gebouwen, zoals het in 2027 te bou- wen nieuwe Nobel Center in Stockholm. 7 13 8 10 6 11 5 3 4 2 9 14 12 1 *Door de EU genancierde projecten Alle data zijn geschatte startdata van de activiteiten, timing afhankeli\ jk van verschillende factoren, incl. nancieringsbesluit 1 | CCS 2024Brevik, Norway 400 kt CO 2 p.a. 2 | CC 2024*Devnya, Bulgaria OxyCal pilot site 3 | CC 2025Mergelstetten, Germany Oxyfuel pilot 4 | CCU 2025Lengfurt, Germany 70 kt CO 2 p.a. 5 | CC 2026Ennigerloh, Germany LEIL AC1+2, 100 kt CO 2 6 | CCU 2026Sa, Morocco Upscaling capacity 7 | CCUS 2027Edmonton, Canada> 1,000 kt CO 2 p.a. 8 | CCS 2028Padeswood, UK 800 kt CO 2 p.a. 9 | CCUS 2028*Devnya, Bulgaria 800 kt CO 2 p.a. 10 | CCUS 2029Antoing, Belgium 800 kt CO 2 p.a. 11 |CCS 2029*Geseke, Germany 700 kt CO 2 p.a. 12 | CCS 2030Slite, Sweden 1,800 kt CO 2 p.a. 13 | CCUS 2030Mitchell, USA 2,000 kt CO 2 p.a. 14 | CCS 2030Air vault, France 1,000 kt CO 2 p.a. 7 Geplande CC-installaties van Heidelberg Materials wereldwijd 6 Bouw van de CC-installatie in Brevik 8 VAKBL AD 3 2024 BV 2024-03_art-net-zero-cement.indd 8BV 2024-03_art-net-zero-cement.indd 8 05-09-2024 12:3005-09-2024 12:30 De weg naar een klimaatneutrale bouwomgeving vereist een aanpak waarin innovatie en samenwerking binnen \fe bouw- en infrasector centraal staan\b Tij\fens het C&BC Symposium Roadmap CO-Neut\faal Cement op 1\b novembe\f wor\ft \fe CO Roa\fmap van C&BC voor cement en beton gevier\f en na\fer inzicht ge\feel\f in \fe hui\fige stan\f van zaken en \fe toekomst van CO-neutraal cement en beton\b Mis \feze kans niet om inzicht te krijgen en bij te \fragen aan een \fuurzame toekomst voor \fe bouwsector\b Mel\f je aan via cementenbeton.nl/symposium Uitnodiging 1\b novembe\f 2024 Symposium Roadmap CO 2 -neut\faal cement Cement en Beton: de basis voo\f klimaat- neut\faal bouwen CBC_UITNODIGING_ADV_225x297.indd 1CBC_UITNODIGING_ADV_225x297.indd 1 27/08/2024 09:0927/08/2024 09:09 adv_CBC.indd 2adv_CBC.indd 2 27-08-2024 15:4227-08-2024 15:42 SLIJT VASTE EN DUURZAME MONOLITISCH AFGEWERK TE BETONVLOEREN MET OF JUIST ZONDER INSTROOIMATERIA ALBeton is van nature een duurzaam en slijtvast product. Voor zwaar belaste industrievloeren wordt soms de toepassing van een toplaag met harde instrooimaterialen voorgeschreven. Dat is echter niet altijd nodig en kan soms juist leiden tot uitvoeringstechnische problemen zoals delaminatie. In dit artikel wordt aan de hand van enkele voorbeelden duidelijk waarom en wanneer het zinvol is om slijtvaste instrooimaterialen te gebruiken en wanneer niet. De focus ligt daarbij op monolitisch afgewerkte betonvloeren. Zin en onzin van een INSTROOILA AG SLIJT VASTHEID MONOLIET VLOEREN Een monolietvloer is een betonvloer waar van het opper vlak, direct aansluitend aan het stor - ten, in één arbeidsgang glad wordt afgewerkt door mechanisch afspanen (vlinderen). De vloeren kunnen worden onder verdeeld in vier slijtvastheidsklassen (tabel 1). De klassen geven de maximaal toelaatbare afslijting (in mm) aan bij beproeving volgens NEN 2874 [1]. Deze zijn gebaseerd op Amsler slijtproeven, waar van referentiegegevens beschikbaar zijn. De norm is echter per 25 juli 2017 ingetrokken. Bij vloeren met een toplaag van ingestrooide materialen worden de klassen nog wel regel- matig toegepast. Monolietvloeren, mits goed uitgevoerd, zijn in principe al voldoende slijt - vast. Daar voor is het hanteren van een slijt - vastheidsklasse overbodig. Tabel 1. Slijtvastheidsklasse SLIJTVASTHEIDS- KL ASSE MA XIMA AL TOEL A ATBARE GEMIDDELDE AFSLIJTING (MM) I 1,0 II 1,5 III 2,0 IV geen eis Doorgaans bestaat betonmortel, dat door de betoncentrale wordt geleverd, voor ongeveer 70% uit slijtvast materiaal, namelijk zand, grind en/of een ander hard steenachtig materi- aal. De uiteindelijke slijtvastheid van de gestorte vloer hangt af van het basismengsel, met name van het toegepaste bindmiddel, het type plastificeerder, de consistentieklasse en de verwerking zoals verdichtingsenergie en nabehandeling. Als alles goed is gegaan tij- dens de verwerking van de betonmortel, zal de uitgeharde vloer een hardheid behalen van 6 of 7 Mohs (zie kader 'Hardheidsschaal van Mohs') en daarmee voor de meeste toepassingen vol- doende slijtvast zijn (foto 1). JUISTE VERWERKING Voor de kwaliteit en uitvoering van monoliet - vloeren is NEN 2743 [2] van toepassing. In sommige gevallen gaat de uitvoering echter niet goed en komt de gevraagde slijtvastheid in gevaar. Het instrooien van harde materialen, zoals kwarts (7 Mohs), korund (8-9 Mohs) of siliciumcarbide (9-9,5 Mohs), in de toplaag van de betonmortel kan dan uitkomst bieden. Maar voordat we naar deze oplossing grijpen, is het HARDHEIDSSCHA AL VAN MOHS De hardheidsschaal van Mohs is een schaal van 1 tot 10, die de relatieve hardheid van een mineraal aangeeft. De schaal is empirisch en niet lineair. Het mineraal diamant heeft de hoogste waarde (10), talk de laagste (1). Orthoklaas heeft een hardheid van 6 Mohs, kwarts 7 Mohs. De absolute hardheid van talk is 1, van orthoklaas 72, van kwarts 100 en van diamant 1500. van belang te snappen waarom de slijtvastheid in gevaar is gekomen. Met een juiste kennis van betontechnologie en juiste uitvoering had dit namelijk in veel gevallen voorkomen kunnen worden. HOMOGEEN EN STABIEL MENGSEL Het verkrijgen van een goede, slijtvaste mono- lietvloer begint met het betonmengsel. De betontechnoloog zal streven naar een homo- geen en stabiel mengsel. Voor een optimale slijtvastheid moet de korrel- en lijmverdeling in de gehele doorsnede van de vloer namelijk gelijk zijn. Zo'n mengsel laat zich prima ver - 10 VAKBL AD 3 2024 Auteur Jurjen Talsma, Kwaliteitsdienst Beton BV 2024-03_art-instrooilaag-monolietvloeren.indd 10BV 2024-03_art-instrooilaag-monolietvloeren.indd 10 05-09-2024 12:3705-09-2024 12:37 1 Voor het verkrijgen van een goede, slijtvaste monolietvloer is instrooimateriaal in veel gevallen niet nodig (foto: Ryan Smith) werken (foto 2, links). Bij een instabiel meng- sel ontstaat boven in het mengsel een over- maat aan cementsteen. Cementsteen is al de zwakste schakel, maar bij een instabiel meng- sel neemt ook het watergehalte en daarmee de water-bindmiddelfactor toe en dat is dubbel negatief voor de hardheid en slijtvastheid. VERDICHTEN Een ander aandachtspunt tijdens de uitvoering is verdichting. Dit is niet iets dat je zomaar beheerst. Verdichten vergt vakmanschap en het kennis hebben van de eigenschappen. De verdichtbaarheid hangt sterk af van type bind- 2 Een homogeen en stabiel mengsel (links) en een ontmengd mengsel (rechts) (foto: Dekker BetonAdvies BV) 11 VAKBL AD 3 2024 BV 2024-03_art-instrooilaag-monolietvloeren.indd 11BV 2024-03_art-instrooilaag-monolietvloeren.indd 11 05-09-2024 12:3705-09-2024 12:37 middel, water-bindmiddelfactor (weinig water en veel plastificeerder geven vaak een taai mengsel), verhouding cementpasta/toeslag- materiaal, korrelvorm van het toeslagmateri- aal, hulpstoftypen en de temperatuur van zowel de betonspecie als de omgeving. Zo is bijvoorbeeld een mengsel met graniet in plaats van grind over het algemeen stabieler, maar vraagt het andere verdichtingsenergie. Bij te lang verdichten kan ontmenging optre- den en kan een 5 tot 20 mm dikke laag cement - pasta ontstaan waarin weinig of geen grof toe - slagmateriaal aanwezig is (zie alinea 'Praktijkvoorbeeld 1: papperig opper vlak'). Na verharding is cementsteen in principe altijd de zwakste schakel, met relatief weinig sterkte en veel krimp. Voor een voldoende slijtvaste monolietvloer is het van belang dat de toplaag juist voldoende (grof) toeslagmateriaal bevat. SCHUREN EN VLINDEREN Het afwerken van de monolietvloer, het vlinde - ren, wordt succesvol als er voldoende cement - pasta in de top aanwezig is. Schrale mengsels met weinig fijne delen (< 0,250 mm) laten zich lastiger afwerken/vlinderen dan de vettere mengsels. Niet-plastisch toeslagmateriaal, zoals grind of graniet, laat zich moeilijk schu- ren. Maar, zoals gezegd, te veel cementpasta bovenin is ook niet goed. Het is de kunst om voor elkaar te krijgen dat er tijdens het schuren van de vloer een klein beetje cementpasta omhoog wordt gewerkt, of ? anders gezegd ? dat het toeslagmateriaal naar beneden wordt gedrukt. In beide gevallen ontstaat er een paplaagje dat zich goed laat schuren en vlinde - ren. In deze fase komt het echt op vakman- schap en specialisme aan. In het dunne laagje cementpasta aan het opper vlak van de vloer, net boven het toeslagmateriaal, zit zand (kwarts, 7 Mohs) en dat zorgt in belangrijke mate voor de slijtvastheid van de vloer. PR AK TIJK VOORBEELD 1: PAPPERIG OPPERVL AK Een praktijkvoorbeeld. Tijdens een werkbe - zoek viel op dat het opper vlak van de pas gestorte vloer er papperig uitzag (foto 3). Er was geen bleeding zichtbaar. De toplaag bestond uit bindmiddel, water, plastificeerder en fijn zand, zonder groter toeslagmateriaal. Om erachter te komen wat de dikte van deze snotterige toplaag was, volstond het insteken van de vinger in de laag totdat er groter toe - slagmateriaal voelbaar werd (foto 4). Dat bleek zich op zo'n 4 cm onder het opper vlak te bevinden. Als deze toplaag zonder ingrijpen zou zijn verhard, had dat geleid tot een erg slechte kwaliteit: weinig slijtvast en met fors meer krimp dan in het onderliggende beton. Even werd overwogen om grof toeslagmateri- aal in de paplaag in te strooien en dit in te schuren. Maar dat zou niet hebben geleid tot dezelfde kwaliteit en slijtvastheid als van nor - maal beton. Uiteindelijk is gekozen voor het ver vangen van de ontmengde toplaag met een nieuwe laag betonmortel. Het volume werd berekend (dikte ontmengde laag × opper vlak vloer) en het nieuwe homogene betonmengsel werd vanuit het midden van de vloer aangebracht (foto 5). Daardoor werd de pap naar buiten gedreven tot over de bekisting. De pap werd na uitharden opgeruimd en de nieuwe vloer vol- deed aan de verwachtingen. VOORGESCHREVEN HOEVEELHEID INSTROOIMATERIA AL Het komt (helaas) vaak voor dat in een bestek een bepaalde hoeveelheid instrooimateriaal wordt voorgeschreven. Het is goed je eerst af te vragen waarom dat gebeurt en of het wel nodig is. Gaat de constructeur er van uit dat de verwer - king niet goed zal gaan? Of kan de gewenste hardheid niet worden behaald met het normale zand en grind, bijvoorbeeld omdat het gaat om zeer zwaar belaste industrievloeren? De toe - passing van harde instrooimateriaal kan inder - daad nodig zijn. De ver volgvraag is: waar moet je dan op letten? (Zie volgende alinea.) 4 Vingerpoef: groter toeslagmateriaal bevond zich 4 cm onder het opper vlak Het gebruik van een handschoen in plaats van beschermende crème wordt aangeraden 3 Te lang verdichten leidde tot een papperig opper vlak van deze pas gestorte vloer Als alles goed gaat tijdens de verwerking van de betonmortel, zal de vloer zonder instrooimateriaal voor de meeste toepassingen voldoende slijtvast zijn 12 VAKBL AD 3 2024 BV 2024-03_art-instrooilaag-monolietvloeren.indd 12BV 2024-03_art-instrooilaag-monolietvloeren.indd 12 05-09-2024 12:3705-09-2024 12:37 PR AK TIJK VOORBEELD 2: KORST Nog een praktijkvoorbeeld. Soms staan op een werk pallets klaar met instrooimateriaal, cement en een menger. De bedoeling is dat droog kwarts en cement worden gemengd en ver volgens worden verdeeld over de vloer. Wanneer het mengsel in meerdere stroken wordt aangebracht, overlappen de stroken elkaar vaak (deels), wat kan leiden tot een lokale verstoring in de water-bindmiddelfactor en daarmee de kwaliteit (en kleur) van het opper vlak. Omdat in het mengsel van kwarts (zand) en cement geen water zit, wordt voor de hydratatie van het cement water onttrokken uit de eerder aangebrachte onderliggende beton- laag (foto 6). Bij dit (stabiele) betonmengsel ontstaat hierdoor in de toplaag een verlaging van het watergehalte. Dat lijkt op een korst. Deze zit in een relatief droog deel in de vloer. Het betreft een ander fenomeen dan de cementsteen boven in het eerder beschreven ontmengde mengsel (foto 2, rechts). Vaak vinden de afwerkers dit prettig, want dan kan het vlinderen eerder plaatsvinden. Maar de dieper gelegen betonmortel is plastischer en natter. Tijdens beweging in de toplaag kan deze nattere betonmortel water en/of lucht loslaten. Dit wil opstijgen, maar vaak is het doorlaten van water en/of lucht niet meer mogelijk en wordt het opgesloten onder de toplaag. Dit fenomeen is een van de oorzaken voor delaminatie, ofwel een losse toplaag. 6 Het instrooien met zand en cement kan ertoe leiden dat water wordt onttrokken uit de eerder aangebrachte onderliggende betonlaag, met als mogelijk gevolg delaminatie 5 E en nieuw homogeen betonmengsel wordt vanuit het midden van de vloer aangebracht en drijft de pap naar buiten tot over de bekisting PANTSERL A AG In situaties waarbij een vloer met hoge slijtvast - heid wordt gevraagd, kan worden afgeweken van het monolit hisch systeem en gekozen voor een dunne pantserlaag. Bij deze alternatieve oplos - sing wordt allereerst de constructievloer tot on geveer 40 mm onder het opper vlak afgereid. Ook wordt de vloer op de dag van de stort met een stalen bezem opgeruwd. Dit om een optimale aanhechting te kunnen garanderen met de bovenliggende laag. De schone onder vloer wordt eerst ingewassen met een cementpasta (de vloer wordt hierdoor 'aangebrand'). Ver volgens wordt een tussenlaag van aardvochtig kifgrindbeton (grind 3-8 mm of 2-5 mm) erbovenop aange - bracht en met een trilplaat goed dicht getrild. De tussenlaag heeft een dikte van circa 30 mm en een dr uksterkte van minimaal 40 N/mm 2. Direct na het trillen wordt een pantserlaag aangebracht in de volgende samenstelling: 1 deel portlandcement, 0,5 deel grof zand en 1,5 deel kifgrind. De pantserlaag wordt met een speciale trilbalk met een stalen guide vast getrild. In deze laag wordt een ongeveer 3 mm dikke slijtlaag ingestrooid, bestaande uit 3 à 4 kg/m 2 hard instrooimateriaal. De pantser - laag is in totaal 10 mm dik en heeft een druk - sterkte van minimaal 75 N/mm 2. De pantserlaag wordt machinaal dicht geschuurd en met een pleistermachine afge - pleisterd. Hierna wordt de vloer aan de randen en hoeken met de hand nagepleisterd. Een hele klus! Ver volgens wordt de vloerproductie natgespoten en ? om uitdroging te voorkomen ? met een dampdichte folie afgedekt, om zo door langzame uitharding een optimale ver - harding te verkrijgen. De folie moet zo lang mogelijk blijven liggen (minimaal 10 dagen). TOT SLOT Het verkrijgen van een goede, slijtvaste beton- vloer kan op verschillende manieren: monoli- tisch met, maar heel vaak ook zonder instrooi- laag, of met een nadien aangebrachte dunne pantserlaag. In alle gevallen geldt dat de uit - voerenden verstand van zaken moeten hebben en nauwkeurig te werk moeten gaan. Van mengselsamenstelling, storten tot nabehan- delen. Het is vakwerk. Literatuur1. NEN 2874:1982 nl Bepr oeving van steenachtige materialen - Slijttoestel volgens Amsler en bepaling slijtweerstand 2. N EN 2743:2003 nl In het werk vervaardigde vloeren - Kwaliteit en uitvoering van monolithisch afgewerkte betonvloeren en -verhardingen Het verkrijgen van een goede, slijtvaste betonvloer kan op verschillende manieren, maar is in alle gevallen vakwerk 13 VAKBL AD 3 2024 BV 2024-03_art-instrooilaag-monolietvloeren.indd 13BV 2024-03_art-instrooilaag-monolietvloeren.indd 13 05-09-2024 12:3705-09-2024 12:37 INDRUK WEKKENDE, TIJDELIJKE OPVANGCONSTRUCTIES VOOR TUNNELGIETBOUWMETHODE Het project Piekstraat is een 74 m hoge toren waarin horeca, parkeren en wonen worden gecombineerd. De toren is omringd door water en bestaat uit gestapelde blokken die ten opzichte van elkaar verspringen. Dit is constructief opgelost door vernuftig gebruik te maken van uitkragende vloeren, terwijl de constructieve draaglijnen van boven naar beneden doorlopen. Om de overstekken mogelijk te maken binnen de tunnelgietbouwmethode, zijn indrukwekkende tijdelijke opvangconstructies nodig. VERBORGEN PAREL aan de Piekstraat D e woontoren Piekstraat in Rotterdam ligt op een bijzondere locatie in Rotterdam-Zuid, op een bijna on ont dekte plek in de wijk Feijenoord (fig. 2). Te midden van oude fabrieken, industriële pakhuizen en robuuste kranen, op de punt van het 'Feijenoord-eiland', verrijst de ze 74 m hoge woontoren met een prachtig uitzicht op de Maas en de skyline van de stad. WOONTOREN MET (DRIVE-IN) LOFTS Piekstraat biedt een breed scala aan woningty - pen: 142 appartementen variërend van 55 tot 235 m 2 met grote differentiatie in de platte - gronden. Onderscheiden worden waterlofts, PROJECTGEGEVENS Project Piekstraat Opdrachtgever Heijmans Vastgoed Architect KCAP Constructeur IMd Raadgevende Ingenieurs Aannemer Heijmans Fundering Heijmans Funderingstechnieken Leverancier stalen bekisting Hendriks stalen bekistingtechniek Leverancier bekisting kern NOE-Bekistingtechniek Ondersteuningsconstructie Matemco Oplevering derde kwartaal 2025 1 Piekstraat in uitvoering; er wordt op vier niveaus tegelijk gewerkt 14 VAKBL AD 3 2024 Auteurs Marco van den Burg, Heijmans Woningbouw ? Jacques Linssen, Betoniek / Aeneas Media BV 2024-03_Art-toren-piekstraat.indd 14BV 2024-03_Art-toren-piekstraat.indd 14 05-09-2024 12:2305-09-2024 12:23 drive-in lofts, panorama lofts en sky lofts (fig. 3). Opvallend zijn vooral de drive-in lofts op de vierde tot en met zesde verdieping. Hier kunnen bewoners via een autolift hun auto voor het appartement parkeren. Op de begane grond is horeca voorzien en daarboven twee parkeerlagen. Het ontwerp bestaat uit drie ten opzichte van elkaar versprongen volumes (fig. 4) en verwijst naar opgestapelde zeecon- tainers in de haven. BOUWPL A ATS Het project heeft een bijzonder krappe bouw- plaats, ingeklemd tussen een weg (de Piek - straat) en het water (Persoonshaven). Met de gemeente werden veel discussies gevoerd over wat er precies bij het bouwterrein mocht wor - den betrokken en wat niet. Aanvankelijk moest het verkeer op de Piekstraat doorgang kunnen vinden, maar uiteindelijk werd overeenstem- ming bereikt dat de weg mocht worden afgeslo- ten, mits de poort 24/7 open zou kunnen in geval van calamiteiten. Al het materiaal wordt via de weg aangevoerd. Opslag vindt deels plaats op een ponton in de Persoonshaven. Veel bouwdelen worden just in time aangeleverd, onder meer de gevels en balkons. FUNDERING Omdat het gebouw deels in het water staat, is begonnen met het aanbrengen van een dam- wand. Op het terrein binnen deze damwanden zijn de funderingspalen aangebracht. Ter plaatse van het zandpakket zijn HGSI palen (Heijmans grondverdringende schroefpaal met groutinjectie) toegepast en ter plaatse van het water Tubexpalen (trillingsvrije, grondverdrin- gende paal met permanente stalen buis). Op de palen is een funderingsconstructie aange - bracht, die ter plaatse van de waterlofts uit -kraagt over het water (foto 5). De grond onder deze uitkraging is uitgegraven en aangevuld met basaltblokken, die het talud vormgeven en bescherming bieden aan de kade onder het gebouw. De Tubexpalen blijven hier in het zicht. 2 Ligging Piekstraat op het Feijenoord-eiland 3 V erschillende woningtypes verdeeld over de hoogte (bron: KCAP) 4 Impressie woontoren Piekstraat met drie ten opzichte van elkaar verspringende volumes (bron: IMd Raadgevende Ingenieurs) PROJECTBEZOEK STUBECO Dit artikel is tot stand gekomen in samenwer - king met Stubeco. De studievereniging, part - ner van Betoniek , bracht op 14 maart 2024 een bezoek aan de woontoren aan de Piekstraat. Dit artikel is mede gebaseerd op de informatie die tijdens dat bezoek werd gedeeld. 15 VAKBL AD 3 2024 BV 2024-03_Art-toren-piekstraat.indd 15BV 2024-03_Art-toren-piekstraat.indd 15 05-09-2024 12:2305-09-2024 12:23 TUNNELGIETBOUW Op de fundering is een beganegrondvloer aan- gebracht met kanaalplaatvloeren. Mede omdat de draaglijnen van het casco van boven naar beneden doorliepen (fig. 6), kon de ruwbouw verder worden uitgevoerd in (koude) tunnel- gietbouw. Het ontwerp leek zich op het eerste oog niet direct voor deze bouwmethode te lenen ? er zijn flinke uitkragingen en veel sparingen in de gevel en de parkeerlagen (foto 7). Toch had deze de voorkeur boven andere bouwmethodes, vooral vanwege de bouwsnelheid. Prefab viel af vanwege de ver - springingen. VERDIK TE VLOEREN Grote uitdaging was het door de architect gewenste lijnenspel. Ter plaatse van de ver - springingen moest een duidelijke horizontale lijn zichtbaar blijven: het dak boven laag 7 en 15 moest gelijklopen met de onderzijde van de uitkragende delen van laag 8 en 16. Dit is opge -lost met verdikte vloeren op de 7e en 15e ver - dieping. Hiertoe is op die lagen een balken- structuur gemaakt, die is opgevuld met schuimbeton om gewicht te besparen. De tun- nel rust op deze balken zodat de hoogte niet hoefde te worden aangepast (foto 8). UITKR AGINGEN Kenmerkend voor het gebouw zijn de uitkragin- gen in beide richtingen. De uitkragingen in de lijn v an de tunnelwanden zijn gerealiseerd door de tunnels in de onderliggende beuk uit te laten steken. De tunnel zelf is tijdelijk opgevangen door een ondersteuningsconstructie (foto 9). Om de grote stortbelastingen van de meerdere 5 Deels uitkragende fundering voor de balkons van de waterlofts; de Tubexpalen onder de waterlofts blijven in het zicht (foto: Jan Tol) 6 C onstructiemodel. Draaglijnen lopen door tot in de fundering (bron: IMd Raadgevende Ingenieurs) 7 Gr ote sparingen in de parkeerlagen (foto: Jan Tol) 8 Balkenstructuur voor verdikte lagen met daarop de tunnelbekisting Hoewel het ontwerp zich er op het eerste oog niet direct voor leende, is de ruwbouw uitgevoerd in tunnelgietbouw 16 VAKBL AD 3 2024 BV 2024-03_Art-toren-piekstraat.indd 16BV 2024-03_Art-toren-piekstraat.indd 16 05-09-2024 12:2305-09-2024 12:23 lagen erboven op te vangen, is een tijdelijke hoekconstructie aangebracht. Deze belasting kon niet met de ondersteuningsconstructie wor- den opgevangen omdat deze afsteunde op de pr efab balkons van de waterlofts en die waren niet sterk genoeg om deze belasting te dragen. Voor de uitkraging haaks op de tunnelwanden, ter plaatse van de kopgevels, is een halftunnel ingezet. Om deze op te vangen is een construc - tief kopgevelsteiger gebruikt, waarmee een 4 m br eed platform is gecreëerd (foto 10). Deze steiger is aan de vloer bevestigd met een beves - tigingsconstructie, die met een anker door en door aan de v loer is gekoppeld. Nadat de uitkra - gingen waren gestort, zijn op het platform vei- ligheidsvoorzieningen (eindgevelsteiger) voor de la gen erboven aangebracht (foto 1). Het veilig verwijderen van de kopgevelsteiger langs de uitkragende vloer, kostte de nodige hoofdbrekens. Hiertoe is aan de steiger een soort verlengpoot aangebracht, waarmee kon worden voorkomen dat de steiger zou kantelen voordat de twee compensatiecilinders hem over konden pakken (fig. 11). Voor extra veilig- heid is hierbij gebruikgemaakt van remkettin- gen en een klapschuif. TOLER ANTIES Grote uitdaging in het project waren de relatief lage toleranties. Extra aandacht ging uit naar de ver vorming van de uitkragingen. In de prak - tijk bleek die met het toegepaste koudegiet - bouwmengsel erg mee te vallen. Direct na ont - kisten was deze slechts een paar millimeter. De uiteindelijke ver vorming is afhankelijk van de totale belasting en kruip. GEVELSTEIGER Vanwege de beperkte ruimte op de bouwplaats en de voordelen ten aanzien van de planning, is gewerkt met een gevelsteiger die met de ruw - bouw mee klimt. Beperkende factor hierbij was de relatief dikke HSB-gevel. Normaal hangt het toegepaste systeem aan een zogenoemde papegaaienbek aan de bovenste vloer. Omdat door de dikte van de gevel de steiger ver uit de vloer moest hangen, zouden de krachten te groot worden. Daarom moest het beschikbare standaard systeem iets worden gemodificeerd en is gekozen de steiger op te vangen op een hoeklijn aan de onderliggende vloer (foto 12, fig. 13). Deze hoeklijnen nemen de volledige belasting op. De papegaaienbek dient er alleen voor om de steiger tegen te houden (foto 14). Vanwege variatie in verdiepingshoogtes moet ook de hoogte van de gevelsteiger kunnen worden aangepast. Het toegepaste systeem is hydraulisch in hoogte verstelbaar. PREFAB BETON Het prefab beton voor de inpandige balkons is meegenomen in de tunnelcyclus. De balkons zijn op de tunnel aangebracht en met Isokorf 9 Tijdelijke ondersteuningsconstructie onder tunnelbekisting 11 Door snede kopgevelsteiger ten tijde van het uithijsen 10 Halftunnel op constructief kopgevelsteiger Voor de verdikte vloeren op laag 7 en 15 is een balkenstructuur gemaakt die is opgevuld met schuimbeton 17 VAKBL AD 3 2024 BV 2024-03_Art-toren-piekstraat.indd 17BV 2024-03_Art-toren-piekstraat.indd 17 05-09-2024 12:2305-09-2024 12:23 gekoppeld aan de tunnelvloeren. Ook de gevels, uitgevoerd in houtskeletbouw, zijn meegenomen in de tunnelcyclus. STABILITEITSWANDEN Haaks op de tunnelwanden bevinden zich enkele stabiliteitswanden. Vanwege de dimen- sies van die wanden, de grote hoeveelheid wapening en de hoeveelheid sparingen erin, zijn die ter plaatse gestort met een handzaam paneelbekistingssysteem (foto 15). De wan- den voor de autoliften zijn uitgevoerd met een hollewandsysteem. CYCLUS In de ruwbouw zijn vier modulaire voltunnels gebruikt en één halftunnel. Deze worden in lengterichting door de beuk geschoven, waar- bij het aantal doorschuiffases varieert, afhan- kelijk van de totale beukdiepte. De cyclus voor de tunnels bestaat globaal uit het storten van de kim, het aanbrengen van de wandwapening (inclusief installaties), het doorschuiven van de tunnel, het aanbrengen van de vloerwape - ning (ook weer inclusief installaties), het plaatsen van het prefab beton en het storten van het beton in de tunnel. Dagelijks worden twee tunnels gestort; twee tunnels doen dienst als werktunnel (voorbereidingswerkzaamhe - den installateur en vlechter). Voor het tunnel- proces zijn in principe zes dagen nodig. In de totale cyclus moesten verder onder meer de kernen, de gevelsluiting en de veiligheidsvoor - zieningen worden gerealiseerd. Het uitkienen van de ideale planning was een flinke puzzel ? vele lean-sessies zijn eraan besteed. Vooral de onderdelen die niet in de werkelijke tunnelcyclus zaten, waren hierbij bepalend. Uiteindelijk was de oplossing een negendaagse cyclus en zes stortfases (fig. 16). Deze is gedetailleerd uitgewerkt met per dag een afbeelding waarop alle activitei - ten in de juiste volgorde zijn aangegeven. TOT SLOT Op het oog lijkt het een simpele woontoren, echter door een aantal eisen vanuit het ont - werp werd de uitvoering van de Piekstraat een flinke puzzel. De ruwbouw is inmiddels over de helft. Vanaf het derde kwartaal van 2025 nemen de eerste bewoners hun intrek in deze opzienbarende woontoren. 12 Gevelsteiger aan de onderzijde opgelegd op hoeklijnen 13 Pr incipe gevelsteiger met aan de bovenzijde de papegaaienbek en aan de onderzijde de hoeklijn 15 S tabiliteitswanden haaks op de tunnelwanden zijn uitgevoerd met een handzame paneelbekisting Voor het opvangen van de halftunnels is een constructief kopgevelsteiger gebruikt 14 Papegaaienbek aan bovenzijde; werkt alleen om de steiger op zijn plek te houden 18 VAKBL AD 3 2024 BV 2024-03_Art-toren-piekstraat.indd 18BV 2024-03_Art-toren-piekstraat.indd 18 05-09-2024 12:2305-09-2024 12:23 GS 3C 350 GS 1J 450 450400 300GS 1G GS 1F 400 450 GS 5A 400 GS 3B 400 Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Kraan 7800 23 8100 4 8100 5 7800 630757 E F3400 30751 B 10875 G 7575 A2875 D950 H 6800 C 1000 D'200 42562950250 7550 7850 7550 7850 250 250 250 2950 LV1LV2 THV2 THV1 Gewicht 7000 kgE1 E2 E3 Gewicht 7000 kgE5 E4 E6 Gewicht 11700 kg D1 D2 D3 Gewicht 11700 kgD5 D4 D6 Gewicht 11800 kg C1 C2 C3 C6 C4 Gewicht 11800 kgC5 Gewicht 11700 kg A1 A2 A3 B1 B2 B3 Gewicht 11800 kg A4A5 A6Gewicht 11700 kg Gewicht 11600 kgB5 B4 B6 Prefab balkon Prefab balkon GS 3B 400 400 GS 3A 350 400 450GS 1EK GS 3D GS 3D GS 3D 400 300GS 1BK 400 450GS 1EK D--55 D--58 Prefab balkon +28910/+32010/+35110/ +38210/+41310 +28910/+32010/+35110/ +38210/+41310 9 Prefab balkons plaatsen (Stelnivo tunnels +1) 2 4 3Lift-/trappenhuiswand (Stelnivo tunnels-1): - Paneelkist ontkisten Trappenhuis (Stelnivo tunnels-1): - Prefab wanden plaatsen - Hoeklijnen monteren - Prefab trappen en bordessen plaatsen Trappenhuisvlonder terugplaatsten (Stelnivo tunnels): Liftschachtvlonder omhoog halen (Stelnivo tunnels) Na ontkisten tunnel stempels plaatsten op onderliggende vloer (Stelnivo tunnels) + stalen opvangbalken verwijderen7 Steun hoekkolom plaatsen (Stelnivo tunnels -1)6 1 Tunnel transporteren 10Kim storten 10 Wand vlechten Kim storten Koppelstrippen monteren (zie tek. RB-09/10/11/12) Loggia balkons bevoorraden 8 5 Gevelsluiting (Stelnivo tunnels-1): - Beugels maatvoeren en monteren - Gevelsluiting monteren Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Kraan 7800 2 3 8100 4 8100 5 7800 630757 E F3400 30751 B 10875 G 7575 A2875 D950 H 6800 C 1000D'200 2502950250 7550 7850 7550 7850 250 250 250 2950 LV1LV2 THV2 THV1 Gewicht 7000 kgE1 E2 E3 Gewicht 7000 kgE5 E4 E6 Gewicht 11700 kg D1 D2 D3 Gewicht 11700 kgD5 D4 D6 Gewicht 11800 kg C1 C2 C3 C6 C4 Gewicht 11800 kgC5 Gewicht 11700 kg A1 A2 A3 B1 B2 B3 Gewicht 11800 kg A4A5 A6Gewicht 11700 kg Gewicht 11600 kgB5 B4 B6 Prefab balkon Prefab balkon GS 3B 400 400 GS 5A 400 GS 3B 400 GS 3A 350 GS 3C 350 400 450GS 1EK GS 1J 450 450400 300GS 1G GS 1F 400 450 GS 3D GS 3D GS 3D 400 300GS 1BK 400 450GS 1EK Vloer voor ontkisten tijdelijk opvangen m.b.v. stalen balken +28910/+32010/+35110/ +38210/+41310 +28910/+32010/+35110/ +38210/+41310 Tunnels storten5 4 Gevelsteieger omhoog halen Ew1 Prefab balkon Prefab balkon 2 Sluitwand plaatsen (Stelnivo tunnels) Wand vlechten Wand vlechten 3 Prefab kolom stellen (Stelnivo tunnels) 1 Prefab balkonplaatsen (Stelnivo tunnels+1) GS 3B 400 400 GS 5A 400 GS 3B 400 GS 3A 350 GS 3C 350 400 450GS 1EK GS 1J 450 450400 300GS 1G GS 1F 400 450 GS 3D GS 3D GS 3D 400 300GS 1BK 400 450GS 1EK Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Gewicht 7000 kgE5 E4 E6 Gewicht 11700 kg D1 D2 D3 Gewicht 11800 kg C1 C2 C3 2502950250 7550 7850 7550 7850 250 250 250 2502950 Kraan 7800 2 3 8100 4 8100 5 7800 630757 E F3400 30751 B 10875 G 7575 A2875 D950 H 6800 C 1000 D'200 LV1 THV1 Ew1 Gewicht 7000 kgE1 E2 E3 Gewicht 11700 kgD5 D4 D6 C6 C4 Gewicht 11800 kgC5 Gewicht 11700 kg A1 A2 A3 B1 B2 B3 Gewicht 11800 kg A4A5 A6Gewicht 11700 kg Gewicht 11600 kgB5 B4 B6 Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon +28910/+32010/+35110/ +38210/+41310 +28910/+32010/+35110/ +38210/+41310 +32010/+35110/+38210 /+41310/+44410 Gevelsluiting maatvoeren en beugels monteren (Stelnivo tunnels) 5 Stelkozijn maatvoeren en beugels monteren (Stelnivo tunnels) 5 Vloer voor ontkisten tijdelijk opvangen m.b.v. stalen balken Na doorschuiven tunnel stempels plaatsten op onderliggende vloer (Stelnivo tunnels) + stalen opvangbalken verwijderen 4 Tunnels storten7 Vloer voor ontkisten tijdelijk opvangen m.b.v. stalen balken D--10 ST--02 2 3 Tunnel door- schuiven Tunnel door-schuiven 1Tunnel door-schuiven 8 Kim storten Koppelstrippen monteren (zie tek. RB-10/11/12/13) Loggia balkons bevoorraden 6 GS 3B 400 400 GS 5A 400 GS 3B 400 GS 3A 350 GS 3C 350 400 450GS 1EK GS 1J 450 450400 300GS 1G GS 1F 400 450 GS 3D GS 3D GS 3D 400 300GS 1BK 400 450GS 1EK Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Gewicht 7000 kgE5 E4 E6 Gewicht 11700 kg D1 D2 D3 Gewicht 11800 kg C1 C2 C3 Gewicht 11700 kg A1 A2 A3 B1 B2 B3 Gewicht 11800 kg Kraan 7800 2 3 8100 4 8100 5 7800 630757 E F3400 30751 B 10875 G 7575 A2875 D950 H 6800 C 1000 D'200 2502950250 7550 7850 7550 7850 250 250 250 2502950 Gewicht 7000 kgE1 E2 E3 Gewicht 11700 kgD5 D4 D6 C6 C4 Gewicht 11800 kgC5 A4A5 A6Gewicht 11700 kg Gewicht 11600 kgB5 B4 B6 Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon +28910/+32010/+35110/ +38210/+41310 +32010/+35110/+38210 /+41310/+44410 +28910/+32010/+35110/ +38210/+41310 +32010/+35110/+38210 /+41310/+44410 Gevelsluiting plaatsen (Stelnivo tunnel) 4 Na doorschuiven tunnel stempels plaatsten op onderliggende vloer (Stelnivo tunnels) + stalen opvangbalken verwijderen 3 Vloer voor ontkisten tijdelijk opvangen m.b.v. stalen balken Stelkozijn plaatsen (Stelnivo tunnel) 4 Na doorschuiven tunnel stempels plaatsten op onderliggende vloer (Stelnivo tunnels) + stalen opvangbalken verwijderen 3 Tunnels storten5 D--10 ST--02 1 2 Tunnel door- schuiven Tunnel door-schuiven Steun hoekkolom plaatsen (Stelnivo tunnels). T.p.v. 12e & 13e verd. ook aan tunnelvloer vastzetten 7 6 Wand vlechten Wand vlechten Koppelstrip monteren (zie tek. RB-10/11/12/13) Loggia balkons bevoorraden Koppelstrippen monteren (zie tek. RB-10/11/12/13) Loggia balkons bevoorraden 6 9 Kim storten Koppelstrippen monteren (zie tek. RB-10/11/12/13) Loggia balkons bevoorraden 6 GS 3B 400 400 GS 5A 400 GS 3B 400 GS 3A 350 GS 3C 350 400 450GS 1EK GS 1J 450 450400 300GS 1G GS 1F 400 450 GS 3D GS 3D GS 3D 400 300GS 1BK 400 450GS 1EK Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Gewicht 7000 kgE5 E4 E6 LV2 THV2 Gewicht 11700 kg D1 D2 D3 Gewicht 11800 kg C1 C2 C3 Gewicht 11700 kg A1 A2 A3 B1 B2 B3 Gewicht 11800 kg isokorf 2502950250 7550 7850 7550 7850 250 250 250 2502950 Kraan 7800 2 3 8100 4 8100 5 7800 630757 E F3400 30751 B 10875 G 7575 A2875 D950 H 6800 C 1000 D'200 Gewicht 7000 kgE1 E2 E3 Gewicht 11700 kgD5 D4 D6 C6 C4 Gewicht 11800 kgC5 A4A5 A6Gewicht 11700 kg Gewicht 11600 kgB5 B4 B6 Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Ew1 +28910/+32010/+35110/ +38210/+41310 +32010/+35110/+38210 /+41310/+44410 +32010/+35110/+38210 /+41310/+44410 3 4 Tunnel door-schuiven Tunnel door-schuiven 2 Tunnel door-schuiven 5 D--10 ST--02 Gevelsluiting maatvoeren en beugels monteren (Stelnivo tunnel) 6 Gevelsluiting maatvoeren en beugels monteren (Stelnivo tunnel) 6 Gevelsluiting maatvoeren en beugels monteren (Stelnivo tunnel) 6 Tunnels storten8 D--03 D--07 D--04 D--25 D--81 Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkons plaatsen(Stelnivo tunnels +1)7 Lift-/trappenhuiswand (Stelnivo tunnel): - Hoeklijnen maatvoeren + monteren - Plaatsen stelkist - Aanbrengen Demu's en wapening - Aanbrengen sparingen op stelkist 1 Sluitwand plaatsen (Stelnivo tunnels) Kim storten 9 Wand vlechten Wand vlechten GS 3B 400 400 GS 5A 400 GS 3B 400 GS 3A 350 GS 3C 350 400 450GS 1EK GS 1J 450 450400 300GS 1G GS 1F 400 450 GS 3D GS 3D GS 3D 400 300GS 1BK 400 450GS 1EK Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon LV1LV2 THV2 THV1 Gewicht 7000 kgE5 E4 E6 Gewicht 11700 kg D1 D2 D3 Gewicht 11800 kg C1 C2 C3 Gewicht 11700 kg A1 A2 A3 B1 B2 B3 Gewicht 11800 kg 2502950250 7550 7850 7550 7850 250 250 250 2502950 Gewicht 7000 kgE1 E2 E3 Gewicht 11700 kgD5 D4 D6 C6 C4 Gewicht 11800 kgC5 A4A5 A6Gewicht 11700 kg Gewicht 11600 kgB5 B4 B6 Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Prefab balkon Kraan 7800 2 3 8100 4 8100 5 7800 630757 E F3400 30751 B 10875 G 7575 A2875 D950 H 6800 C 1000 D'200 D--10 ST--02 D--25 D--03 D--07 D--04 D--81 D--80 D--79 1 2 Tunnel door- schuiven Tunnel door-schuiven Tunnels storten10 Prefab balkon 7 Prefab kolom stellen (Stelnivo tunnels)3 Vloer voor ontkisten tijdelijk opvangen m.b.v. stalen balken +32010/+35110/+38210 /+41310/+44410 +32010/+35110/+38210 /+41310/+44410 5 6 Gevelsluiting maatvoeren en beugels monteren (Stelnivo tunnels) 8 Gevelsluiting plaatsen (Stelnivo tunnels) 9 Gevelsluiting plaatsen (Stelnivo tunnels) 9 Gevelsluiting plaatsen (Stelnivo tunnels) 9 Lift-/trappenhuiswand (Stelnivo tunnels): - Paneelkist sluiten - Wand storten Lift-/trappenhuiswand (Stelnivo tunnels):- Hoeklijnen maatvoeren + monteren - Plaatsen stelkist - Aanbrengen Demu's en wapening - Aanbrengen sparingen op stelkist Wand vlechten Wand vlechten 11Kim storten Ew1 4 Sluitwand plaatsen (+25810P) Prefab balkon Prefab balkons plaatsen (Stelnivo tunnels +1) 16 De tunnelcyclus bedraagt zes stortfases in negen dagen. In blauw het te storten opper vlak Fase 1 Fase 3 Fase 5 Fase 2 Fase 4 Fase 6 19 VAKBL AD 3 2024 BV 2024-03_Art-toren-piekstraat.indd 19BV 2024-03_Art-toren-piekstraat.indd 19 05-09-2024 12:2305-09-2024 12:23 HERSTELWERKZA AMHEDEN VOOR VIADUCT OVER WILSELE VA ART VANAF INNOVATIEF HANGSTEIGERSYSTEEM Renoveren vanaf een HANGSTEIGER 20 VAKBL AD 3 2024 Auteurs Marc Vogely, Scafom-rux ? Jack Heijmans, Scafom-rux ? Jacques Linssen, Betoniek / Aeneas Media BV_2024-03-art-ringscaff-sky.indd 20BV_2024-03-art-ringscaff-sky.indd 20 05-09-2024 12:2305-09-2024 12:23 N et als vele andere Europese landen gaat er in België de laatste jaren veel aandacht uit naar ver vanging en reno- vatie van bestaande infrastructuur. De reden: veel bruggen en viaducten uit de jaren zestig en zeventig zijn sterk verouderd. De Vlaamse overheid is een grote inhaalslag begonnen voor het herstellen en ver vangen van deze kunstwerken, waarmee een bedrag van in totaal ? 1,6 miljard is gemoeid. Voor een snelle aanpak is het ver vangings- en renovatiepro- gramma OverBruggen gestart, waarmee onder andere via een publiek-private samenwerking (PPS) op grote schaal een reeks bruggen wordt aangepakt. Onderdeel van dit programma is viaduct Wil- sele in de E314, een snelweg tussen Leuven en Aken. Het viaduct in Wilsele (foto 1), een deel- gemeente van Leuven, heeft een lengte van 800 m en bestaat uit betonnen en stalen lig- gers. Het loopt over twee belangrijke spoor - wegen en over het Kanaal Leuven-Dijle, beter bekend als de Vaart. Begin dit jaar is de renovatie afgerond van zowel de onder- als bovenzijde van het viaduct Wilsele in de E314 in Vlaanderen. Om de herstelwerkzaamheden aan de onderzijde te kunnen uitvoeren, is een nieuw hangsteigersysteem gebruikt dat vanaf een basissteiger rond de pijlers is uitgebouwd. 1 Renovatie aan het viaduct Wilsele (foto: AW V2024/Tristan Collart) 21 VAKBL AD 3 2024 BV_2024-03-art-ringscaff-sky.indd 21BV_2024-03-art-ringscaff-sky.indd 21 05-09-2024 12:2305-09-2024 12:23 RENOVATIE Onderdeel van de renovatie was, naast het ver- breden van het viaduct voor een nieuwe spits - strook en de vernieuwing van het wegdek, het herstel van de onderzijde. Die moest onder meer volledig worden gestraald en opnieuw geverfd. Bij het stralen van de stalen onderde - len is 35.000 m 2 loodverf verwijderd en ver vol- gens is nieuwe verf aangebracht. Voor de sanering van de betonnen constructie werd meer dan 100.000 m 2 beton gereinigd. Ook hier werd een nieuwe, beschermende verflaag aan- gebracht (foto 7). HANGSTEIGER Om de werkzaamheden aan de onderzijde van een viaduct uit te kunnen voeren, is doorgaans een tijdelijke steiger nodig. Deze kan vanaf de grond worden opgebouwd. Hier voor is een groot volume aan steigermateriaal nodig (à circa 20 kg/m3), wat de nodige kosten met zich meebrengt voor huur of koop, en wat de nodige arbeid vraagt. Bovendien staan de steigers vaak in de weg of is er helemaal geen plek voor, bijvoorbeeld als er boven het water moet wor - den gewerkt en er een door vaartmogelijkheid moet blijven behouden. Een alternatief is het ophangen van de steiger aan het viaduct. Hier - voor zijn verschillende systemen beschikbaar. Vaak is het aanbrengen van zo'n steiger een complexe aangelegenheid waar niet zelden gespecialiseerde rope access-mensen (indus - triële alpinisten) voor nodig zijn. Veel oplos - singen zijn ook maar eenmalig inzetbaar, waar - bij ook nog wel eens wat improvisatie komt kijken. Bij het viaduct Wilsele is een relatief nieuw standaard systeem toegepast: het Ringscaff Sky-systeem van Scafom-rux. Het is een uit - breiding van het bestaande Ringscaff-sys - teem. Het principe is dat met de standaard en een aantal nieuwe elementen, vanaf een basis - steiger op een veilige manier een complete hangsteiger kan worden uitgebouwd. WERKING Het systeem wordt opgebouwd vanaf een vaste basissteiger die op de grond staat en die is ver - ankerd aan een achterconstructie. Hier voor kan in principe elk steigersysteem worden gebruikt. Bij Wilsele is een systeem uit dezelfde serie gebuikt, dat rondom de brugpij- lers is gebouwd en hieraan is verankerd (foto 2). Belangrijk onderdeel van het Ring- scaff Sky-systeem is een draai-tralieligger (swing girder). Deze wordt door twee (aange - lijnde) steigerbouwers bevestigd aan de basis - steiger, of aan een reeds gerealiseerd deel van het systeem. Aan het einde van deze liggers worden standaard staanders bevestigd en boven de ligger extra leuningdelen (fig. 3a). Na een eerste ligger wordt ook een tweede draai- tralieligger aangebracht. Samen worden ze uitgedraaid. Voor de horizontale stabiliteit wordt een diagonaal aangebracht. Ver volgens Vanaf een basissteiger kan met standaard elementen op een veilige en snelle manier een complete hangsteiger worden uitgebouwd 2 Basissteiger rond de pijler (foto: AW V2024/Tristan Collart) 22 VAKBL AD 3 2024 BV_2024-03-art-ringscaff-sky.indd