Betoniek114|21/22 Betoniek maart 2009B A N D U I T G AV E14 21/22maart 2009 V a k b l a d V o o r b o u w e n m e t b e t o nkopje onderBij het uitleggen wat beton is stoppen we vaak bij het noemen van de ingre-diënten: water, cement, zand en grind. Vergelijk dit eens met cake. Als je opdezelfde manier uitlegt wat een cake is kom je op ingrediënten: melk, eieren,suiker, bloem en boter. Maar eigenlijk zegt dat nog niet zoveel. Zo missen wenog het beslag maken en het afbakken in de oven. Pas dan heben we een cake.In deze Betoniek kijken we naar het eindproduct cementsteen, de afgebakkencake in ons vorige voorbeeld. We springen daarbij als cementkorrels in hetdiepe om te ontdekken wat cementsteen precies is. Het wordt een lange zwem-les (daarom `Dubbeldik'), waarbij u soms kopje onder zult gaan. Maar hou vol:met deze Betoniek gaat er ook onder water een wereld voor u open.Dubbeldik2 14|21/22 Betoniek maart 2009In deze Betoniek hebben we het over cementsteen.Bdldmsrsddmhrdhfdmkjddmudqy`ldkm``l-@krvdbdldmso`rs`yhdm`krddmsvdd,bnlonmdmsdmkl'bdldmskl(adrs``mcdthsv`sdqdmbdldms+c`mhrbdldmsrsddmcdrhst`shdu`mcdudqg`qcdklstrrdmcdsndrk`fjnqqdkr-L``qhrgdsdhfdmkjvdkadk`mf,qjnlhdsrnudqbdldmsrsddmsdvdsdm>I`+v`msithrscdgnduddkgdhcdmcdjv`khsdhsu`mcdydsvddbnlonmdmsdmkl+hru`mfqnsdhmukndcnocddhfdmrbg`oodmu`mgdsthsdhmcdkjdadsnm-C`su`ksddmuntchfsdhkktrsqdqdmldsddmudqfd,kjhmfstrrdmudqrbghkkdmcdadsnmrnnqsdm-Adsnm,rnnqsdmjtmmdmgdkdudqrbghkkdmcddhfdmrbg`oodmgdaadm+sdqvkvdu``jvdkcdydkecdsndrk`fl`sd,qh`kdmfdaqthjdm+chdanudmchdmhmdqsym-Nlcdudqrbghkkdmhmdhfdmrbg`oodmstrrdmcdadsnmrnnq,sdmsdjtmmdmudqjk`qdm+lndsdmvdc``qnlhmgds`kfdlddmmhdsjjdmm``qgdssndrk`fl`sdqh``k+l``qithrsm``qv`sdqstrrdmyhs9cdbdldmsrsddm-Nnj`krdqhdsrlhrf``sldsgdsadsnm+c`mhrcdbdldmsrsddmam``kscadsqnjjdm9cdbdldms,rsddmgdbgsmhdsfndc``mgdssndrk`fl`sdqh``k+gdsrbgdtqs+sq`mronqsddqs`ffqdrrhdudrsneedmcnnqg``qonqhmdmrnlrqd`fddqsgdsydkerldsgdssndrk`f,l`sdqh``k-Cdgnnfrsdscctrnlhdsrlddqsdvdsdmu`mhdsrc`synyddqddmrsdlodkcqtjsnogdsl`sdqh``kadsnm-Nlc`sgds`klndhkjfdmndfhr+qhbgsdmvdnmrc``qa`kkddml``qnobdldmsrsddmfdl``jsldsdmjdkonqsk`mcbdldms-mengselontwerpAgdsnmsvdqodmu`mddmadsnmldmfrdkhrnmrfdkddqcsdrs`qsdmu`mthscdrsdqjsd,dhr-Vdl`jdmc``qafdaqthju`mcdvdkadjdmcdenqltkd9Hierin is fbl+17 cdfdlhccdkcdrsdqjsd'ctrmhdscdj`q`jsdqhrshdjdrsdqjsd(u`mgdsadsnmc`svdvhkkdml`jdm-M 17rs``sunnqcdmnqlrsdqjsdu`mgdsbd,ldmsm`17c`fdmdmwcfhrcdv`sdq,bdldmse`bsnq-Cnnqfdaqthjsdl`jdmu`mcdydenqltkdymvd'u``jnmadvtrs(nudqfdrs`osu`mcddhfdmrbg`oodmu`mgdsadsnmm``qcddhfdmrbg`oodmu`mcdbd,ldmsrsddm-K`sdmvdcdenqltkdmnfddmrddmrs`oudqcdq`m`kxrdqdm-NormsterkteRsdkc`svddqu`mthsf``mc`snmrbdldms`kscacdydkecdbdldmse`aqhdjjnls-ThsBetoniek 14/11'Emfdl`kdm(vdsdmvdc`sudqrbghkkdmhmmnql,rsdqjsdmstrrdmgdsdmddmgds`mcdqdbdldmsdhfdmkjvnqcdmado``kccnnqcdjnqqdkfqnnssdudq,cdkhmfu`mgdsbdldms-Hlldqr+cdudqrbghkkdmcdonqsk`mcbdldmsdmvnqcdm`kkdl``kfdl``jsu`mcdydkecdonqsk`mcbdldmsjkhmjdq-Cdmnqlrsdqjsdthscdenqltkdhrc``qlddqdbgsrsqddjrfdjnoodkc``mcdjnqqdkfqnnssdudqcdkhmf'nevdkcdimgdhc(u`mgdsbdldms-fbl+17 Ddm`ms,vnnqcakjsmnfmhdsynddmuntchf+v`mscdrsqtb,sttqhrmhdsbnmrs`mshmcdsc-Unnqmnql`kdonqs,k`mcbdldmsdmkjscdvdsdmrbg`ogdsdqrhmcrjnqsnudqddmrsdymc`scdrsqtbsttqhmddqrsdhmrs`mshdadrs``sthslddrs`k`evhrrdkdmcdk`fdmu`mqncdidm,mhsdj``qsdmdmyv`qsd03snadqlnqhsdj``qsdm'yhdfttq0/`(-Cdoqdbhdydnoantvhr`eg`mjdkju`mA jong portlandcementsteenB oud portlandcementsteenA jong portlandcementsteenB oud portlandcementsteen:Verschil in opbouw van cementsteen op een tijdschaal van jaren1114|21/22 Betoniek maart 2009e`bsnqdmyn`krsdlodq`sttqdmcdoqdbhdydr`ldm,rsdkkhmfu`mgdsonqhdv`sdq-Anudmchdm+v`mmddqcdbdldmsrsddmntcdqvnqcs'hmddmoqnbdru`mi`qdm(ydsddmcddku`mcd03snadqlnqhsdrsqtbsttqyhbgnlhmidmmhsd-Idyntjtmmdmydffdmc`scdyv`qsdj``qsdmjkdtqadjdmmdm-Cddhmc,rsqtbsttq'm`hmddmoqnbdru`mudkdi`qdm(u`mbdldmsrsddmu`monqsk`mcbdldmsvnqcsunnq`kado``kccnnqidmmhsd'yhdfttq0/a(-C`svhkydffdmc`scdrsqtbsttqu`mbdldmsrsddmno17c`fdmyddqv``qrbgmkj`mcdqrhrc`mcdrsqtbsttqu`mbdldmsrsddmm`aunnqaddkc17i``q-Cdrsqtbsttqu`mnmydbdldmsrsddmhrctrmhdsddtvhfbnmrs`msInner en outer productSnsmtsndgdaadmvdcdrsqtbsttqu`mB,R,G+cdqtffdfq``su`mcdbdldmsrsddm+udqjdmc-Vdymc``qauqchdofdf``m+v``qcnnqdqv`s`mcdqdy`,jdmymakudmkhffdm-Cdydo`jjdmvdmtno-Vdadfhmmdmddqrsldsddmaddsidfdundksdjqfdmunnqgndchdovdmtdhfdmkjcdbdldmsrsddmrsqtb,sttqymhmfdcnjdm-Ghdqunnqfdaqthjdmvdcddkdj,sqnmdmlhbqnrbnohd,ensnhmensn00-Cdensngddesddml``sa`kju`m4//ml-Cdsns`kdaqddcsdu`mcdensnhrc``qlddnmfduddq1///ml+nevdk1?l-Cdydensno`rsc``qlddnmfduddqueshfjddqhmddmmnql`kd`outer' product`inner' productmatrixdeeltjevan Powers250 500 nm0;Overgang tussen `inner' en `outer' product bij portlandcementvormfoto:I.G.Richardson12 14|21/22 Betoniek maart 2009ldmrdmg``qu`m0//?lchjsd-Cdu`rsdl`sqhwcddk,sidrthsgdsfdkmdsvdqju`mOnvdqrymjkdhmdqc`m04ml-Cdydl`sqhwcddksidr'hmedhsdctrcdo`jjdsidrroddkj``qsdm(o`rrdmlddqc`mcdqshfjddqhmgdsl``sa`kjidu`m4//ml-@krudqfdkjhmfrl``shrddmu`rsl`sqhwcddksidthsgdslncdku`mOnvdqrhmcdensnhmfdsdjdmc-Cdensnsnnmsgdsgxcq`s`shdoqnctbsu`mddm`bgsi``qntcdonqsk`mcbdldmsunql-Cdam`udydk`bg,shfdrsqtbsttqchdvd``mcdqdbgsdqycdu`mcdensnyhdmhrnofdantvcthsgddkuddkidmmhsd,`bgshfd'qncd(j``qso`jjdsidr-Chshrcdbdldmsrsddmrsqtbsttqv``qwe in deze Betonieksnsmtsndnudqfdroqnjdmgda,adm-Hmcdkhsdq`sttqvnqcschsnnjvdk``mfdcthcmet de term `outer' product-Cdkhmjdqanudmgndju`mcdensnyhdsdqcthcdkj`mcdqrthsdmvnqcshmcdkhsdq`sttqvdk``mfdcthclds`inner' product.Cdrbgdhchmfstrrdmhmmdqdmntsdqoqnctbshrcdnnqroqnmjdkjdq`mcu`mcdbdldmsjnqqdkfdvddrs-Chsyhs`krunkfs-Hmfttq3rs``sfdrbgdsrsgndddmk``fgxcq`s`shd,oqnctbsyhbgunqlsqnmcddmbdldmsjnqqdk-ThsOn,vdqrlncdk+vddqfdfdudmhmfttq5dm6+vdsdmvddbgsdqc`sgdsunktldu`mcdbdldmsjnqqdkaunnqs,f``mcdgxcq`s`shd`emddls-@krvdfttq3ldscdydjdmmhrnomhdtvsdjdmdm+c`myntdqsdmnoyhbgsdu`mcdnnqroqnmjdkjdfqnnssdu`mcdbdldmsjnqqdkctrddmf`slndsdmnmsrs``mstrrdmgdsfdunqlcdgxcq`s`shdoqnctbsdmcdjqhlodmcdbdldmsjnqqdk-Chsakjshmvdqjdkjgdhcnnjsdfdadtqdm-Gdsf`svnqcsudqunkfdmrvddqnofdutkccnnqddmchbgsdqdunqlu`mbdldmsrsddm-Cda`rhrantvrsdmdm'cdqncddmyv`qsdroddkj``qsdm(ymgdsydkecd+ydym`kkddmchbgsdqnodkj``qfdo`js-Sdqnmcdqrbgdhcu`mcdydsvddrnnqsdmbdldmsrsddmroqddjsldmnudqddmhm,mdqoqnctbsdmddmntsdqoqnctbs+yhdfttq01-andere hydratatieproductenDdm`mcdqotmsc`svdgdaadmk`sdmkhffdmacdadrbgquhmfu`mbdldmsrsddmymcdudqrbghkkdmcdrnnqsdmgxcq`s`shdoqnctbsdm-Vdgdaadmgdssnsmtsndfdg`cnudqcd`kfdldmdm`ldm`krgxcq`,s`shdoqnctbsdmbdldmsrsddm+l``qdhfdmkjhrc`srsddcrhmfdutkcldscdB,R,Gl`sqhw+adrs``mcdthsddmldmfrdku`m03snadqlnqhsddmidmmhsd-Dqymdbgsdqmnfsvddadk`mfqjdoqnctbsdmchdvdjtmmdmsdfdmjnldmhmbdldmsrsddm+sdvdsdmonqsk`mchdsdmdssqhmfhds-Unnqaddkcdmghdqu`mymvddqfdfdudmhmensn02-oorspronkelijke randvan de cementkorrel`outer'product`inner'productkrimpendecementkorrelOpname van cementsteen met lichtmicroscoop (links) en elektronenmicroscoop (rechts)foto:P.E.Stutzmansnsddmoqnctbsc`slhmcdqqthlsdhmmddlsdmlndh,kjdqsdgdqjdmmdmhr+gdsynfdm``lcdlnmnrtke``s-Vdf``mghdqmhdsudqcdqnohm-Dqymdbgsdqnnjnlrs`mchfgdcdmv``qadssqhmfhdsvddqsdqtfjddqs-Cdjnoohfdunnqjdtqrfqndhqhbgshmfakjsc`mynrsdqj+c`sgdsjkdhmdrbgdtqdmhmgdsadsnmj`mudqnnqy`jdm-Adjdmcunnqaddkcghdqu`mhrddmunqlu`mrtke``s``ms`rshmf-Nnjghdqf``mvdniet verder op in.Cementsteen in werkelijkheidVdymadfnmmdmbdldmsrsddmunnqsdrsdkkdm`krddmgnlnfdmdrsqtbsttq'yhdfttq3(-C``qm`akddjc`schsoqnctbsmhdsgnlnfddmhr+l``qhrnofdantvcthsddmfdkmdsvdqjrsqtbsttqv``qu`mcdqtffdfq``svnqcsfdunqlccnnqo`jjdsidru`mB,R,G-CdydB,R,Gakddjsdadrs``mthsqncddm.neyv`qsdj``qsdm+cdidmmhsdne03snadqlnqhsd-Udqunkfdmrakddjc`sm``rscdB,R,G,rsqtbsttqnnjmnfonqsk`mchdsdmdssqhmfhds``mvdyhfym-Hmcdrbgdl`shrbgdsdjdmhmfdmymcdydk``srsdsvddmhdslddqsndfdundfcnlc`sldmmnfrsddcrmhdsoqdbhdrvddsgndvdnmrchsmtlndsdmunnqrsdkkdm-Chs`kkdrymsnsmtsndhmlddqnelhmcdqdl`sdlncdkrxrsdldmfdvddrs9cnnqldmrdmudqynmmdmrbgdl`rnlnudqbdldmsrsddmsdjtmmdmoq`sdm-Hmchsk``srsdcddku`mcdydBetoniek werpen we een1514|21/22 Betoniek maart 20091 dag 7 dagen 28 dagen?Opname met elektronenmicroscoop van cementsteenakhjnocdvdqjdkjdrsqtbsttqu`mbdldmsrsddm-Vdcndmchs``mcdg`mcu`mcdadrbgquhmfu`mdmjdkdlhbqnrbnohd,nom`ldm-Hmensn03'khmjr(hrddmnom`ldfdsnnmc+fdl``jsldsddmkhbgslhbqnrbnnou`mddmfdoqdo`qddqcrstjidadsnmhmddmynfdm``lcrkook``sid-Gdsad,snmhrghdqaynctmfdrkdodm'bhqb`2/?l(c`svddqcnnqgddmjtmmdmjjdm-Khmjr,dmqdbgsrnmcdqyhdmvdrstjidry`mcjnqqdk`krfqnsdfqyduk`jjdm-Cdfqydqnmcdbdldmsjnqqdkrthscdftqdmhmgdsddqrsdcddku`mcdydBetoniekakjdmhmvdqjdkj,gdhcgdkdl``kmhdsfqrdmqnmcsdymdm`kgd,kdl``kmhds`kkdl``kgdsydkecd-M`sttqkjvhrsdmvdc`sdhfdmkj`k-Bdldmsadrs``shlldqrthsudqrbghkkdmcdgnnecfqndodm'yhdnnjBetoniek03.7Gddsfda`jjdm(-HmcdensnhrchsfdLkktrsqddqcldscdsvdd``mfdfdudmnmfdgxcq`sddqcdbdldmsfd,ahdcdm-Gdsbdldmsrsddmv``qvdgdscdydBetonieknudqgdaadmhrdhfdmkj`kcdfqndm,aqthmhfdl`,sqhwnocdensn-Cdokhmensn03m``qbdldmsrsddmvrsc`mnnjmhdsm``qddmcddksidl``qm``qddmgebied.Vhkkdmvdmnflddqcds`hkrvdsdmu`mcdbd,ldmsrsddmrsqtbsttqc`mlndsdmvdm``qgnfdqdudqfqnshmfdmdmddm`mcdqdlhbqnrbnnosdbgmhdj+cddkdjsqnmdmlhbqnrbnohd-Vdjjdmc``qaldsdkdjsqnmdmhmok``sru`mldsyhbgsa``qkhbgs-@`mfdyhdmdkdjsqnmdmfddmjkdtqdmgdaadml``q`kkddmhmsdmrhsdhs+hrddmfdunkfghdqu`mc`sdkdj,sqnmdmlhbqnrbnohdok``sidrdq`kschmfqrshmsdmthsyhdm-Hmensn03'qdbgsr(hrddmunnqaddkcu`mddmdkdjsqnmdmlhbqnrbnnovddqf`udu`mbdldmsrsddmsdyhdm-@`mcdkhmjdqj`msyhdmvdddmfqnsdy`mc,jnqqdk-Cdlddrsedkkdam`vhs`bgshfdukdjjdmymnmfdgxcq`sddqcdbdldmsjdqmdm-Cdkhbgsfqydukdjjdmcnnqcdensngddmymfqnsdgnduddkgdcdmonqsk`mchds-Dssqhmfhdshrnmcdqmnql`kdnlrs`m,chfgdcdmacdydudqfqnshmfmnfmhdsv``qsdmdldm-@kgdsnudqhfdmnfmhdsadmndlcdjkdtq,fdcddksdnocdensnhrbdldmsrsddmhmcdunqlu`mb`kbhtl,rhkhb``s,gxcq``s'B,R,G(-Bdldmsrsddmyhdsdqhmvdqjdkjgdhcctrddmrstjlhmcdqtmhenqldmfdnqcdmcthsc`mddmlnnhd+rsq`jjd+rbgnmdadsnmlttqcndsudqlndcdm-@krk``srsdunnqaddkcrs``shmensn04ddmvddqf`udu`myhbgnmsvhjjdkdmcdbdldmsrsddmcnnqcdscgddm-Onqhmnef`sdmyhdmdqhmddmnom`ldldsdkdj,sqnmdmlhbqnrbnohd`kscyv`qsths'dqyhsmhdsr+nnjfddmdkdjsqnmdm(-Udqcdqgdaadmcdjkdtqdmcdydkecdadsdjdmhr`krhmensn03'qdbgsr(-Gdsddqrsdv`snou`kshmcdqddjrntcdqcnlldmu`m0c`f+6 c`fdmdm17c`fdm+hrc`scdensnrrsddcrlhmcdqyv`qsym-In onze volgende uitgaveAbonnementsprijzen 2009:Nederland ? 46 (excl. 6% btw)België ? 51 (excl. 6% btw)Kijk voor de mogelijkheden vanmeelees- en online abonnementenop www.betoniek.nl.Aanmeldingen/opzeggingen:Abonnementen kunnen op iedergewenst moment ingaan en wordenautomatisch voor een jaar verlengd,tenzij twee maanden voor de verval-datum schriftelijk wordt opgezegd.Overname van artikelen en illustra-ties (met uitzondering van foto's) istoegestaan onder voorwaarde vanbronvermelding.ISSN 0166-137xRedactie en uitgever stellen dezeuitgave zorgvuldig en naar besteweten samen. Zij aanvaarden echtergeen enkele aansprakelijkheid voorschade, van welke aard ook, diehet gevolg is van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op deinformatie in deze uitgave. Niet altijdkunnen alle rechthebbenden vangebruikt beeldmateriaal worden ach-terhaald. Belanghebbenden kunnencontact opnemen met de uitgever.ColofonBetoniek is hét vakblad over beton-technologie en verschijnt 10 keerper jaar. Betoniek wordt uitgegevendoor Æneas in opdracht van hetCement&BetonCentrum. In de redactiezijn vertegenwoordigd: ENCI, MEBIN,CUR Bouw & Infra, Bam Infra enTU Delft.Uitgave:Æneas, uitgeverij van vakinformatie bvPostbus 101, 5280 AC, BoxtelT: 0411 65 00 85E: info@aeneas.nlWebiste:www.betoniek.nlRedactie:T: 0411 65 35 84E: betoniek@aeneas.nlVormgeving:Twin Media bvAbonnementen/adreswijzigingen:Uitgeverij ÆneasPostbus 101, 5280 AC, BoxtelT: 0411 65 00 85E: info@aeneas.nl16 14|21/22 Betoniek maart 2009Cdonqhmvnqcdmjkdhmdq+cdrsqtbsttqvnqcsrsddcrchbgsdq-Dqvnqcsrsddcrlddqoqnctbsfdunqlccnnqcdcnnqf``mcdgxcq`s`shd-Gdssvddcdv`snou`ks+hrc`sdqfddmdbgsdynmdrsdnmcdqrbgdhcdmymqnmcnlcdvhssdnmfdgxcq`sddqcdbdldmsjdqmdm-@kkdrkjsnudq`ksdfdadtqdm-tot slotIn deze Betoniekymvdadgnnqkjchdocdbdldms,rsddmhmfdcnjdm-Gdsvdqccdgnnfrsdscunnqhdsrc`synmadk`mfqjdetmbshdudqqhbgshmnmradsnm-@`mcd`mcdqdj`msjnmgdsnnjmhdsuddkddqcdq+nlc`scdrsqtbsttqo`rqdbdmskjsnschsmhud`tymfdgdhldmgddesoqrfdfdudm-Dmddqkjfdydfcvdsdmvdsdmrbg`oodqrmnfrsddcrmhdsoqdbhdrgdsm``cidu`mcdjntr-Vddrc``qnlmhdsadrbg``lc`krgdssnbghdsrsdchdohrfdf``mhmcdydBetoniek.Dqy`sdbgsdqmhdsr`mcdqrno9`krbdldmsjnqqdklndsidnoddmfdfdudmlnldmsjnoidnmcdq-Beton en CO2Er wordt tegenwoordig veel over CO 2 gesproken. Hetlijkt wel of alles in CO2 uitstoot wordt uitgedrukt. Bijhet kopen van een nieuwe auto bijvoorbeeld krijgje een prijsvoordeel afhankelijk van de CO2 uitstootper gereden kilometer. Voor het koken van eenketel water wordt onge veer 15 gram CO 2 uitstootgenoemd en voor een zoekopdracht bij Google7 gram. De thermostaat gemiddeld 1 graad lagerbespaart ongeveer 250 kg CO 2 per jaar, wat weergelijk gesteld wordt aan een autorit van hier naarMünchen en terug. Het is sterk de vraag of dezegetallen betrouwbaar zijn. Ze worden dan ook veelbediscussieerd. Belangrijk is te weten wat wel en watniet is meegeteld.In de volgende Betoniek gaan we in op de vraag hoehet zit met de CO2 uitstoot bij beton. De uitgavegeeft veel informatie over CO2 zelf maar gaat daar-naast ook in op de CO2 uitstoot van het materiaalbeton, van het bouwen met beton en van het ge-bruik van een betonnen bouwwerk. Interessant is teontdekken dat meer CO2 uitstoot in de ene fase kanleiden tot een verlaging in de andere fase.