36 Milieuprestaties beton beoordeeld 1 Invloed beton op milieuprestaties bij GWW heel anders dan bij vastgoed Milieuprestaties beton beoordeeld 2 2018 37 De duurzaamheidsprestatie van een bouwwerk is niet langer een bijkomstigheid. Opdrachtgevers stellen concrete eisen waaraan aantoonbaar moet worden voldaan. Dat geldt zowel voor de gebouwen- als de infrasector. Hoe die prestatie wordt gemeten en gewaardeerd, is voor beide sectoren verschillend. Voor gebouwen moet volgens het Bouwbesluit 2012 de milieu- prestatie worden berekend. Bovendien eisen opdrachtgevers regelmatig een duurzaamheidskeurmerk, bijvoorbeeld van BREEAM-NL. In de GWW-sector wordt duurzaamheid vaak beloond door een fictieve korting op de inschrijfprijs, wat resulteert in de Economisch Meest Voordelige Inschrijving (EMVI). Het effect is hetzelfde: bouwers moeten steeds beter nadenken over maatregelen die bouwwerken duurzamer maken. Schaduwkostprijs Er zijn veel verschillende manieren om een bouwwerk duurza- mer te maken. Denk daarbij aan materiaal, energie, water en afval, en milieubelastende emissies. Voor beton gaat het vanzelfsprekend voornamelijk om het aspect materiaal. Om het milieueffect van materialen te kunnen beoordelen, wordt meestal gebruikgemaakt van de schaduwprijsmethode. Hiermee worden de verschillende milieueffecten (CO 2, SO 4, NO x, enz.) uitgedrukt in één getal, de schaduwkostprijs. Dit bedrag geeft een fictieve indicatie van de maatschappelijke kosten die nodig zijn om de gevolgen (emissie en uitputting) van materiaalgebruik te bestrijden of compenseren. Klimaat speelt in ons land een steeds grotere rol. Dat geldt ook voor de bouwsector. Dat is maar goed ook, want een groot deel van de milieuproblematiek is te relateren aan de gebouwde omgeving. Bij aanbestedingen is de milieuprestatie meer en meer een criterium. Om handen en voeten te geven aan die milieuprestatie en vergelijkingen mogelijk te maken, zijn er diverse beoordelingsmethoden beschikbaar. De redactie stak haar licht op bij Sander Holm, Martin de Graaf en Eelco van der Weij om na te gaan welke rol beton speelt bij deze beoordelingsmethoden. 1 Bij de nieuwe zeesluizen in IJmuiden wordt beton toegepast met een groot aandeel hoogovenslak foto: Topview Luchtfotografie Deskundigen Sander Holm is Sustainability Manager bij BAM Bouw en Vast - goed, Martin de Graaf is Adviseur duurzaamheid / BREEAM-NL Coördinator bij BAM Bouw en Techniek en Eelco van der Weij is Senior Specialist Materiaal Technologie bij Volker Infra. Nationale Milieudatabase Aan de basis van de schaduwprijsmethode liggen levenscyclus- analyses (LCA's). Met die analyses wordt de totale milieubelasting van een product bepaald ? dat wil zeggen: winning van de benodigde grondstoffen, productie, transport, gebruik en afvalverwerking. Dit gedurende de hele levenscyclus. Daarom wordt een LCA ook wel een wieg-tot-graf-analyse genoemd. De uitkomsten van de LCA's van veelvoorkomende bouwmate- rialen zijn opgenomen in de zogenoemde Nationale Milieu- database (NMD). Deze NMD wordt beheerd door de Stichting Bouw Kwaliteit (SBK) die ongeveer elk halfjaar een nieuwe versie uitbrengt. Ook voor beton zijn er gegevens opgenomen in de NMD. Dat aantal is niet uitputtend, zeker gezien het haast oneindige aantal varianten van beton. Vreemd is dat niet. Het uitvoeren van een LCA, en toetsing door een onafhankelijke partij, is een kostbare aangelegenheid. Daarom is het aantal varianten van beton dat in de NMB is genoemd veelal beperkt tot stan- daardproducten en -mengsels die in de praktijk veel worden toegepast. Toch zijn er steeds meer producenten die voor hun producten een afzonderlijke LCA hebben laten uitvoeren en daarmee een afwijkende (lagere) schaduwkostprijs hebben vastgesteld. Maar hoezeer het aantal producten in de database ook groeit, in de praktijk zal een toe te passen product lang niet altijd 100% overeenkomen met het product uit de database. Dat geldt zeker voor beton als halffabricaat, met wisselende grondstoffen en vele productielocaties. Vaak moet dan ook worden uitgegaan van een product dat er het meest op lijkt. Bij grote projecten, met grote volumes beton, kan het de moeite lonen een voor het project specifieke LCA te laten uitvoeren. Vooral bij grotere projecten in de GWW-sector, waar de invloed van het materiaal op de totale milieuprestatie aanzienlijk is, gebeurt dat steeds v a k e r. Milieuprestaties beton beoordeeld 2 2018 38 2 Schermafdruk van DGBC-materialentool 3 Schermafdruk van DuboCalc Schaduwkostprijs beton De schaduwkostprijs van beton wordt voor verreweg het grootste deel bepaald door het cement. Het beperken van de cement- hoeveelheid kan dus lonend zijn, hoewel dat ook een nadelig effect kan hebben op de levensduur van beton. Ook het type cement speelt een rol. Zo scoort beton met hoogovencement (CEM III) beter dan beton met portlandcement. Om die reden heeft beton in Nederland gemiddeld een lagere schaduwkost - prijs dan veel andere landen, dankzij het relatief grote aandeel hoogovenslak dat in Nederlands cement wordt toegepast. Opvallend is dat toepassing van granulaat in beton een, zij het marginaal, negatief effect kan hebben op de schaduwkostprijs. Dat komt doordat de milieulast zoals gezegd vooral wordt bepaald door cement en in veel mindere mate door het toeslag- materiaal. De toepassing van granulaat heeft ook nadelige effecten zoals meer energie, transport en reiniging. Vervangen van het grind levert dus weinig potentiële winst op. Dit is echter gerekend buiten aspecten als landgebruik en milieulast, die buiten de schaduwprijsmethode vallen. In bredere bepalings- methoden zoals BREEAM, komen die positieve aspecten van het gebruik van granulaat al iets meer tot uiting. Daarover later m e e r. Het vervangen van grind zal ook een klein positief effect hebben als de traditionele LCA-methodieken worden vervangen door systemen waarin de circulaire gedachte beter meeweegt. Op dit moment wordt ongeveer 80% van het betonpuin toege- past als funderingsmateriaal in de wegenbouw. De verwachting is dat dit in de toekomst wel eens zou kunnen afnemen. Dan zal het toepassen van het betonpuin in beton, als gevolg van markwerking, vanzelf interessanter worden. Milieuprestatie gebouwen Bij de duurzaamheid van vastgoed spelen materialen een steeds grotere rol. Dat komt doordat kantoren en vooral woningen steeds energiezuiniger worden. Hierdoor wordt het relatieve aandeel van bouwmaterialen in de totale milieubelasting steeds groter. Dat is een van de redenen dat de overheid een milieuartikel heeft opge - nomen in het Bouwbesluit 2012. Hierbij gaat het om de materiaal- gebonden milieueffecten van een gebouw, ofwel de MilieuPrestatie Gebouwen (MPG). Deze milieuprestatie wordt uitgedrukt in schaduwkosten per m 2 brutovloeroppervlakte (?/m 2 BVO) per jaar. De schaduwkosten moeten worden vastgesteld conform de door het Bouwbesluit aangewezen 'Bepalingsmethode Milieu- prestatie gebouwen en GWW werken'. In alle bestaande 'groene' rekeninstrumenten is de bepalingsmethode inmiddels geïnte- greerd. Het maakt dus niet uit welk rekeninstrument wordt gebruikt om een milieuambitie voor een project te onderbouwen. Tools Er zijn diverse tools die op basis van de gegevens uit de NMD en de hoeveelheden materiaal, een totale schaduwkostprijs ofwel milieukostenindicator (MKI) van een bouwwerk kunnen bepalen. Voor gebouwen wordt vaak gebruikgemaakt van de GPR-Gebouw, MRPI Freetool of de DGBC-materialen- tool. Deze laatste is ontwikkeld door de Dutch Green Buil- ding Council en is net als de MRPI Freetool gratis te down- loaden. De tool is een voortzetting van de materiaalmodule van GreenCalc+ en is ontwikkeld om beter aan te sluiten op BREEAM. In de GWW-sector is DuboCalc de tool waarmee doorgaans een totale MKI van een bouwwerk wordt bepaald. Voor diverse materialen zijn er ook LCA-tools op de markt. Voor beton is er de 'Ontwerptool groen beton', waarmee varianten in betonsamenstelling kunnen worden vergeleken, gebruikmakend van LCA-gegevens van afzonderlijke grond- stoffen en processen. 2 3 Milieuprestaties beton beoordeeld 2 2018 39 4 Beoordelingsrichtlijn BREEAM Nieuwbouw en Renovatie 5 De negen hoofdstukken van BREEAM (BRE), een Engelse onderzoeksinstantie enigszins vergelijkbaar met het Nederlandse TNO. DGBC heeft deze richtlijn met hulp van marktpartijen geschikt gemaakt voor de Nederlandse markt. In Nederland heeft de DGBC een nationaal BREEAM- keurmerk opgericht: BREEAM-NL. Opdrachtgevers eisen vaak een dergelijk keurmerk. Het aantal aspecten dat in dit keurmerk wordt beoordeeld, is bijzonder groot. Materiaal is slechts een van de vele aspecten. In totaal kent BREEAM negen hoofdstukken (tussen haakjes de weging): 1. Management (12%) 2. Gezondheid (15%) 3. Energie (19%) 4. Transport (8%) 5. Water (6%) 6. Materialen (12,5%) 7. Afval (7,5%) 8. Landgebruik en Ecologie (0%) 9. Vervuiling (10%) In de BREEAM-methode kunnen op basis van diverse maatrege- len 'credits' worden verdiend. Deze worden uitgedrukt in een percentage van het totaal aantal punten dat kan worden behaald. Op basis van dat percentage waardeert BREEAM-NL de mate van duurzaamheid in vijf klassen: Pass (1 ster) (> 30%), Good (2 sterren) (> 45%), Very Good (3 sterren) (> 55%), Excellent (4 sterren) (? 70%) of Outstanding (5 sterren) (> 85%). Een BREEAM-NL-beoordeling gebeurt in twee fasen. In de ontwerpfase kan een voorlopig certificaat worden afgegeven. Het definitieve certificaat wordt na oplevering afgegeven. Zonder berekening wordt in principe geen certificaat of opdracht verleend. Hierop wordt echter in de praktijk nauwelijks gehand- haafd. Ook zijn er nog geen eisen opgenomen ten aanzien van het resultaat van de berekening. Maar dat gaat in de nabije toekomst veranderen. Het is de bedoeling dat vanaf 2018 een wettelijk maximum voor de schaduwkosten gaat gelden. De verwachting is evenwel dat de lat aanvankelijk niet zo hoog zal liggen en deze eis dus nog geen grote invloed zal hebben. In de MPG speelt beton een grote rol. In de praktijk maakt de draagconstructie namelijk zo'n 40 tot 60% van de schaduwkosten van een gebouw uit. BREEAM In het bepalen van de totale duurzaamheidsprestatie van vast- goed is BREEAM momenteel de belangrijkste speler. BREEAM staat voor Building Research Establishment Environmental Assessment Method en werd oorspronkelijk ontwikkeld en geïntroduceerd door het Building Research Establishment 1. Management 2. Gezondheid 3. Energie 5. Water 6. Materialen 9. Vervuiling 8. Landgebruik en Ecologie 4. Transport 7. Afval 4 5 Milieuprestaties beton beoordeeld 2 2018 40 daarmee het toegepaste materiaal bepaald in de ontwerpfase. Daarbij spelen andere criteria zoals kosten, bouwsnelheid, risico en veiligheid. In de bepaling van de BREEAM-score wordt het materiaal voor de draagconstructie dan ook vaak gezien als vaststaand feit; duurzaamheidsadviseurs komen te laat in beeld om daar nog invloed op te hebben. Alles in ogenschouw nemend is het effect van beton op de BREEAM-score dus maar zeer beperkt, anders dan het effect op de MPG. Pas als de draagconstructie van een bestaand gebouw wordt hergebruikt, kun je veel punten scoren. Wel heeft beton indirect invloed op andere aspecten zoals energiegebruik (bijvoorbeeld via thermische betonactivering) of flexibiliteit (herindeelbaarheid). GWW-sector: EMVI Zoals gezegd is de milieuprestatie ook in de GWW-sector van groot belang. Hier worden goede milieuprestaties echter op een iets andere manier beoordeeld dan bij vastgoed. Net als in de MPG vormt de schaduwkostprijs van materialen een belangrijk criterium. Met behulp van DuboCalc wordt ? aan de hand van de verschillende schaduwkostprijzen van de afzonderlijke materialen, hoeveelheden en energiebronnen ? een totale milieukostenindicator (MKI) vastgesteld. Op deze manier zijn verschillende alternatieven goed met elkaar te vergelijken. Misschien nog wel belangrijker is dat deze MKI steeds vaker een belangrijke rol speelt bij de beoordeling van de Economisch Meest Voordelige Inschrijving (EMVI). Fictieve korting Bij grotere infrastructurele projecten kan, als die MKI onder een door de opdrachtgever vastgestelde waarde ligt, een fictieve korting worden gekregen op de EMVI-inschrijfprijs. Naarmate de MKI lager is, wordt de korting hoger. Daarmee wordt de kans dus groter om een project te verwerven. Er worden geen strikte eisen gesteld aan de MKI. Omdat de aard en de omvang van projecten niet met elkaar zijn te verge- lijken, zou dat ook haast niet te doen zijn. Maar het is wel een aspect dat een belangrijke en concrete rol speelt bij het verwerven van een project. Fictieve kortingen tot ? 50 miljoen zijn geen uitzondering. Daarom sturen aannemers in de GWW-sector in geval van een D&C- of DBFM-project al in het ontwerptraject op de MKI. Dat is dus anders dan bij vastgoed het geval is, waar het gebruik van materialen vaak al vastligt. LC A's Uiteraard is de MKI slechts één van meerdere criteria. Bij EMVI gaat het bijvoorbeeld ook om hinder en bouwtijd. In Daarbij wordt het project door een onafhankelijke derde (assessor) beoordeeld. BREEAM en beton Kijken we naar beton dan is vooral het hoofdstuk Materialen (MAT) van belang. In dit hoofdstuk kunnen op verschillende gebieden verschillende credits worden behaald, te weten: Mat 1 ? Bouwmaterialen Mat 5 ? Onderbouwde herkomst van materiaal Mat 7 ? Robuust ontwerpen Mat 8 ? Gebouw flexibiliteit Voor beton heeft credit MAT 1 het meest directe effect. In MAT 1 wordt het gebruik van materialen met een lage milieu- impact gedurende de volledige levenscyclus van het gebouw gestimuleerd. Als input voor deze categorie gelden de gegevens uit de NMD, die voor een gebouw kunnen worden vertaald naar een één-getalswaarde met de eerdergenoemde DGBC- materialentool. In totaal kunnen acht punten voor MAT 1 worden gescoord, afhankelijk van de milieubelasting ten opzichte van een referentiewaarde, uitgedrukt in ?/m²/jaar. Deze referentie- waarde reflecteert een standaardgebouw zonder aanzienlijk duurzaam materiaalgebruik. Credits beton Het is niet eenvoudig met beton veel credits te scoren in BREEAM. Je kunt variëren in cementgehalte en cementtype maar voor de totale score zet dit weinig zoden aan de dijk. Omdat zoals eerder aangegeven de toepassing van betongranu- laat een klein negatief effect heeft op de schaduwkostprijs, geldt dat effect ook op de MAT 1-score. Het realiseren van extra punten in MAT 1 is dus nauwelijks mogelijk. Wel kunnen credits worden gescoord voor WST 2 (Gebruik van gerecycled materiaal) in het hoofdstuk Afval. Pas je gemiddeld 25% granulaat toe, dan krijg je één punt. Ga je nog verder in de vervanging van grind door granulaat, dan kun je via een zogenoemde Exemplary performance nog een volle procent - punt verdienen. Verder kan nog tot maximaal vier credits worden gescoord in MAT 5. Daarvoor moet je via een ISO14001, BES 6001 of vergelijkbaar certificaat aantonen dat 80% van de belangrijkste materialen een verantwoorde herkomst heeft. Invloed op materiaalkeuze De praktijk is dat er met het materiaal niet veel wordt gestuurd in de BREEAM-score. Veelal wordt het bouwsysteem en Milieuprestaties beton beoordeeld 2 2018 41 6 Outstanding project BREEAM MVSA Architects Ligt de oorzaak bij de aannemer dan moet worden gezocht naar mogelijkheden dat elders te compenseren. Wijzigt de opdracht gedurende het proces dan mag daar in de MKI uiter - aard rekening mee worden gehouden. EMVI en beton Bij het afwegen van verschillende ontwerpvarianten worden effecten op de milieu-impact van hoeveelheden materiaal en betonkwaliteit snel zichtbaar. Vaak is het niet alleen het variëren van het betonmengsel waarmee invloed wordt uitgeoefend op de MKI, maar gaat het om de totale oplossing inclusief funde- ring en hoeveelheid wapening. Voor specifieke toepassingen kan het een overweging zijn minder cement of een ander type cement toe te passen. Op die manier kan er wel 20% op de MKI worden bespaard. Uiteraard moet hierbij rekening worden gehouden met eisen vanuit het bouwproces (verhardingssnel- heid) en constructieve eisen (zoals sterkteklasse en levensduur). In vergelijking met vastgoed heeft beton bij GWW dus een veel grotere rol in de milieuprestaties. Circulariteit Wat nog niet in de diverse bepalingsmethoden is verwerkt, is het fenomeen circulariteit, ofwel de benadering van wieg-tot- wieg in plaats van wieg-tot-graf. Het gaat daarbij om het gebruik van duurzaam geproduceerde, herwinbare of algemeen beschikbare grondstoffen en het voorkomen van afval. Dit aspect wordt steeds belangrijker: vaak wordt vanuit de opdrachtgever geëist dat er bepaalde stappen worden gezet richting de circulaire economie. Voor beton geldt dat, naast hergebruik van betongranulaat of het in de toekomst mogelijk terugwinnen van cementsteen uit beton, circulariteit ook op hogere niveaus kan plaatsvinden. Bijvoorbeeld door hergebruik van volledige (beton)elementen of zelfs gehele constructies. Het grondstoffenakkoord stelt dat we in 2050 een circulaire maatschappij zijn. Volgens dat akkoord moet in 2030 het gebruik van primaire grondstoffen worden teruggebracht tot 50%. Dat komt al heel snel dichterbij. Overigens gaat het daarbij om schaarse grondstoffen. De grondstoffen voor beton zijn algemeen beschikbaar en vallen hier dus niet onder. Toekomst Duurzaamheid kan niet meer worden weggedacht in de bouw. Gelukkig zijn aannemers en producenten zich daar terdege van bewust. Maar ontwikkelingen gaan verder en ook de eisen zullen strenger worden. Daarom blijft er de noodzaak materialen te ontwikkelen met een betere milieuprestatie. ? Jacques Linssen welke mate de verschillende aspecten worden beoordeeld, is afhankelijk van de uitvraag. Daar zijn geen vaste afspraken over; de opdrachtgever bepaalt wat hij wel of niet belangrijk vindt en in welke mate. Vaak is er een direct verband tussen de diverse criteria. Zo kan een lagere MKI leiden tot hogere initiële kosten, life cycle costs of bouwtijd. Het is dus een complexe samenhang van factoren, die vraagt om een goede afstemming tussen disciplines alvorens tot een juiste aanbieding over te gaan. Daarbij worden vaak verschillende alternatieven overwogen. Die alternatieven worden beoordeeld op basis van een prescan. Als duidelijk is welk alternatief de voorkeur geniet, wordt vaak een nieuwe LCA gemaakt. Bij een inschrijving moet immers ook aantoon- baar worden gemaakt dat een bepaalde MKI wordt gehaald. Het zijn projectspecifieke LCA's die dus maar eenmalig zijn in te zetten. Maar gezien de grote kortingen die ermee zijn gemoeid, loont het maken van zo'n LCA zeker de moeite. Boetes Het blijft niet bij het vooraf nadenken over milieumaatregelen. Net als bij BREEAM geldt ook hier dat in de praktijk wordt gecontroleerd of de maatregelen die zijn bedacht ook daad- werkelijk worden uitgevoerd. Gebeurt dat niet dan kan een opdrachtgever flinke boetes opleggen, tot 1,5× de fictieve korting. Uiteraard wijzigt er vaak nog veel gedurende het proces. Dat kan een negatieve invloed hebben op de MKI. 6 Milieuprestaties beton beoordeeld 2 2018