Een maandelijkse uitgave van deNederlandse Cernentindustriecorrespondentie-adrespostbus 3011, 5203 DA 's-Hertogenboschtelefoon 073-150150 (abonnementen 150231)ISSN 0166-137xfebruari 1981NabehandelenVoor het onderwerp nabehandelen is inBETONlEKvaker uw aandacht gevraagd. Diversekeren is daarbij opgemerkt dat het nabehandelenhet stiefkind van de betonuitvoering is.In het vorige nummer luidde de slotzin: 'eennabehandeling die is aangepast aan seizoenenweertype'.Wat vinden we hiervan terug in onze beton-voorschriften?De Voorschriften 8eton 1974 besteden tientallenbladzijden aan controlemethodieken. Monster-name, maken en bewaren van kubussen,beproevingsmethoden: allemaal keurigomschreven.Aan het nabehandelen, dat zo'n grote invloed opde kwaliteit in het werk heeft, wordt nauwelijksaandacht besteed.Deel A (Gemeenschappelijk gedeelte) dat vooreen belangrijk deel aan materialen isgewijd, zegter niets over.Deel 8 (In het werk gestort beton, aanvullendebepalingen) wijdt er vier regels aan, namelijk Art.8-811.1, waar staat: 'Betonvlakken moeten tenminste gedurende één week na het storten tegenuitdrogen worden beschermd. Indien deomstandigheden daartoe aanleiding geven, inhet bijzonder bij vriezend weer, moet dezeperiode worden verlengd.' In de toelichtingworden gelukkig nog enkele concrete aan-wijzingen gegeven.Deel G (Vooraf vervaardigd beton, aanvullendebepalingen) brengthettot vijf regels en steltzelfseen duidelijke eis. Art. G-881.1: 'De elementenmoeten - afhankelijk van het fabricageproces ende aard van het produkt - ter voorkoming vanuitdrogen na het storten voldoende vochtigworden gehouden en zo nodig worden afgedekttot het tijdstip, waarop 60% van de vereistekubusdruksterkte na 28 dagen verharding isbereikt. De daartoe benodigde middelen terafdekking, bevochtiging e.d. moeten terbeschikking staan.' Detoelichtinghierbijis nogalvrijblijvend.Deel G (Lichtbeton, aanvullende bepalingen)verwijst tenslotte naar deze bepalingen in deel 8enG.Een en ander illustreert wel dat de V8 1974, inbetontechnologisch opzicht, meer een hand-leiding voor afnamecontrole dan een handboekvoor goede uitvoering is. Dat mag formeel juistzijn, helemaal bevredigend vinden we het niet.Vooral voor in het werk gestort beton verdient hetonderwerp meer aandacht.Amerikaanse norm voor nabehandelenEnkele maanden geleden werd door hetAmerican Goncretelnstitute een ontwerpnormvoor nabehandelen gepubliceerd. Het is debedoeling dat deze, na openbare discussie, debestaande norm uit 1971 gaat vervangen. Eenuitvoerig stuk waarin achtereenvolgens aan deorde komen:- basisprincipes van nabehandeten:- gangbare methoden, werkwijzen en mate-rialen;- eisen voor wegdekken en andere vloerplaten,constructies, gebouwen en massabeton;1Invloed van de luchttemperatuur, betontemperatuur,relatieve vochtigheid en windsnelheid op de verdam-pingssnelheid van water aan een vers betonoppervlak- eisen voor prefab-beton, spuitbeton, prepakt-beton, vuurvast beton, pleisterwerk, schaal-constructies en schuimbeton.Enkele punten uit deze ontwerp-norm zijninteressant genoeg om hier te wordenbesproken.Wanneer nabehandelen?In figuur1 isde invloed aangegeven van de lucht-temperatuur, betontemperatuur, relatievevochtigheid en windsnelheid opde verdampings-snelheid van water aan een vers betonoppervlak.Trouwe lezers zullen hierin de figuur herkennenuit BETONIEK3/16 waar het ging om 'Zomerseproblemen'.De werkwijze is als volgt:begin met de luchttemperatuur, ga omhoog totde lijn van de heersende relatieve vochtigheid,dan naar rechts tot de betontempera tuur,vandaar naar beneden tot de windsnelheid;afgelezen wordt dan de verdampingssnelheidinkg water per m2per uur.Als een hogere verdampingssnelheid dan1 kg/m 2 uur wordt verwacht, moeten maatregelenworden genomen ter beperking van de ver-damping. Bij ontbreken daarvan bestaat gevaarvoor plastische krimpscheuren en sterkteverliesvan het beton aan en direct onder het oppervlak.24.0TemperatuurVolgens dit Amerikaanse voorschrift is denabehandeling ideaal als het beton verhardt bijeen gemiddelde temperatuur die niet veel hogeris dan de te verwachten temperatuur tijdensgebruik. Er wordt nog eens gewezen op depraktische ondergrens van 5°C: bij nog lageretemperaturen verhardt beton zeer traag. Aan deandere kant leiden hogere betontemperaturenwel tot hogere beginsterkte maar ook tot verliesaan eindsterkte. Boven 30°C moet hierernstigrekening mee worden gehouden.Voor winterse nabehandeling geldt weliswaar datde verdampingssnelheid vrij gering is (lagelucht-en betontemperatuur), maar het zal langer durenalvorens een behoorlijke mate van hydratatie isbereikt.Voor zomerse nabehandeling geldt hetomgekeerde. Kritische verdampingssnelhedenworden al gauw overschreden maar door desnelle verharding is de kritische periode korter.Bij bepaalde systemen moet er vooral op wordengelet dat geen afwisselend droge en nattetoestand ontstaat.Overigens kennen de Amerikanen voor dezewinterse resp. zomerse uitvoeringsomstandig-heden aparte richtlijnen.Wijze nabehandelenDe onderstaande çpsornminq van methoden enmaterialen spreekt voor zichzelf. Er wordt eenonderscheid gemaakt in nabehandelen met wateren nabehandelen door afdichten.Nabehandelen met waterwaterlaag aanbrengen of onderdompelen;- sproeien of natspuiten;- aanbrengen en nathouden van een laag jute ofeen ander absorberend materiaal;- zand of grond indien deze geen schadelijkebestanddelen bevat;- stro of hooi in een laagdikte van minstens15cm.Alle absorberende materialen (vanaf jute enz.)moeten voortdurend nat worden gehouden.Verder wordt aanbevolen na afloop van denabehandelingsperiode dezematerialen eerst telaten drogen alvorens ze te verwijderen; ditbevordert een gelijkmatige droging en eventueelkoeling van het betonoppervlak.Nabehandeling door afdichten- plastic folie; deze kan vrij snel na afwerkenworden aangebracht hoewel dit kan leiden toteen mottig oppervlak;- vezelversterkt gebitumineerd papier;- curing cornpounds: in veel gevallen de goed-2Kenmerkend voor wegdekken is het grote verdampendoppervlak; bij ontbreken van nabehandeling bestaatgevaar voor ptestlscne krimpeeneuren en sterkte-verties van het beton aan en directonder het oppervlakkoopste methode, dikwijls ook voldoendeeffectief. Echter niet in alle gevallen; in zeerextreme condities schieten curing compoundszeker tekort. Dedampdichtheid varieert naar-gelang type en laagdikte. Ze leveren nauwelijkseen bijdrage aan de beperking vantemperatuurverschillen.TijdsduurDe aanbevolen tijdsduur voor nabehandelingwordt in dit voorschrift terecht afhankelijk33Afdichting van het oppervlak door toepassing van eencuring compound is in veel geval/en de goedkoopsteoplossing; in extreme condities schieten curingcompounds echter tekortgesteld van de rijpheid van het beton: ver-hardingstijd x verhardingstemperatuur. Vooreen exacte beoordeling moeten we dus hetverloop van de sterkteontwikkeling onderstandaardcondities van hetbetreffende betonkennen, alsmede het temperatuurverloop van ditbeton in het werk. Dit is maar zelden haalbaar endaarom besluit dit hoofdstuk met de volgendezeer praktische richtlijnen voor minimalenabehandeling:beton met A cement (Amerikaanse aanduidingtype I) minstens 7 dagen, en beton met B cement(type 111) minstens 3 dagen nathouden als debetontemperatuur minstens 10°Cbedraagt(ook'natuurlijke nabehandeling' in de vorm van regen,nevel of vochtige grond kan voldoende zijn).Voor alle andere gevallen wordt verwezen naarmeer gedetailleerde specificaties in deze norm,waarbij uiteraard wordt aanbevolen deze in hetbestek op te nemen.Onderscheid naar aard van de constructiesWegdekken en andere vloerplatenKenmerkend hiervoor ishet grote verdampendoppervlak met kans op waterverlies aan onder-enbovenzijde. Combinatie van uitdrogen entemperatuurverschillen leidt al snel tot scheur-vorming en voor een goede nabehandeling4verdienen beide factoren gelijke aandacht.Bij gemiddelde etmaaltemperatuur boven 5°Cminstens 7 dagen riabehandelen of zo lang alsnodig is voorbereiken van 70% van de voor-geschreven sterkte. Bij lagere temperatuurmoeten speciale voorzieningen wordengetroffen.Constructies en gebouwenNaast enkele gedetailleerde aanwijzingen geldendezelfde aanbevelingen als voor wegdekken envloerplaten.Boven 5 °C minstens 7 dagen of benodigde tijdvoor 70% van de sterkte; beneden 5 °C specialevoorzieningen.MassabetonHier springen vooral in het oog de aanwijzingenvoortemperatuurbeheersing van verhardendbeton. De betontemperatuurvan grote,ongewapende constructies (zoals stuwdammen)mag niet meer dan 15°C stijgen boven degemiddelde jaartemperatuur van de omgeving!Dit is een zeer strenge eis die alleen door eencombinatievan ingrijpende maatregelen kanworden verwezenlijkt. Voor gewapend massa-beton (zoals machinefunderingen) wordt dankzijde scheu rregelende werking van de wapeningveel minder geëist.Andere voorschriftenNa dit kijkje in een ander werelddeel naar aan-leiding van een recente publikatie ishet .interessant na te gaan hoe onze naaste buren erover denken.De Duitse norm DIN 1045 'Beton und Stahlbeton'wijdt ook slechts enkele alinea's aan hetnabehandelen. Als enige concrete aanwijzing:beton moet in het algemeen gedurende zevendagen tegen uitdrogen worden beschermd.Bepaald geen voorbeeld van Duitse 'Gründlich-keit'! Overigens zijn er diverseDuitsepublikaties,die waardevolle informatie verschaffen, bijvoor-beeld overde laagdikte van het beton waaroverzich de invloed van al dan nietnabehandelen doetgelden.Ook de Belgische norm NBN B15-104 'Uitvoeringvan beton.çewapend beton en voorgespannenbeton' heeft geen concrete voorschriften maarbeperkt zith tot enkele alinea's met vage aan-wijzingen. Opmerkelijk ishierde (terechte)aanbeveling voor nabehandeling bij regenweerom het verregenen van een vers betonoppervlakte voorkomen.Aanbevolen literatuur1. Proposed Standard ACI 308- StandardPractice tor Curing Concrete (reported bij ACICommittee 308).4Nabehandeling met water kan worden uitgevoerd doorhet aanbrengen en nathouden van een absorberendmateriaal, bijvoorbeeld jute2. ACI305 R-77 - Hot Weather Concreting.3. ACI 306 R-78 - Cold Weather Concreting (zieACI Manual of Concrete Practice 1980part 2).4. H. Kalterböck, Einfluss der Nachbehandlungvon Würfelproben auf die Druckfestigkeit;Zement und Beton 1976 nr. 1.5. P. Nischer, Einfluss der Nachbehandlung aufdie Betondruckfestigkeit; Beton 1977nr. 2.56