auteur ing. Martijn Eikelenboom Betonindustrie De Veluwe B.V.ing. Martijn Eikelenboom Betonindustrie De Veluwe B.V.Aandachtspunten bij de realisatie van prefab schoonbetonAandachtspunten bij de realisatie van prefab schoonbetonAandachtspunten bij de realisatie van prefab schoonbetonProductie van preEen bouwer die prefab-betonelementen bestelt,wil graag dat ze er uitzien zoals hij dat van tevorenvoor ogen had. Tegelijkertijd willen leveranciersgraag producten leveren waar klanten tevredenmee zijn en voor een redelijke prijs. Maar hoebereik je dat? De nieuwe CUR-Aanbeveling 100(CUR100) kan hierbij een goed hulpmiddel zijn.Verder zijn duidelijke afspraken vooraf essentieelen bij de realisatie is ervaring onontbeerlijk.CommunicatieOm tot een goed project in schoon-beton te komen, moet worden onder-zocht welk belang de klant hecht aanhet uiterlijk van betonelementen. Is hetnut (en noodzaak) van schoonbetonmet de opdrachtgever besproken? Isschoonbeton een bewuste keuze? Ofis het voorgeschreven omdat dit de(hoogst) mogelijke eis is en wordt erverder geen aandacht aan besteed?De eerste stap richting schoonbetonwordt gezet in het ontwerp. De keuzetussen in 't werk gestort of geprefabri-ceerd schoonbeton vergt ontwerp-beslissingen. Bij de start van deengineering moet een besprekingplaatsvinden met alle betrokken par-tijen. Als er specifieke aandachtspuntenzijn, kunnen die op dat moment wor-den toegelicht en besproken. Belangrijkuitgangspunt is dat er bij die besprekin-gen deskundige partijen aanwezig zijn,die weten wat de mogelijkheden enonmogelijkheden zijn van het materi-aal. Op deze wijze kan een gezondediscussie ontstaan over de verschillendebelangen, mogelijkheden en beperkin-gen van partijen. Goede communicatietussen de verschillende betrokkenen isdus essentieel. De nieuwe CUR100 legtdan ook de nadruk op die communicatie.Schoonbetonco?rdinatorDe in CUR100 benoemde rol vanschoonbetonco?rdinator, kan doordiverse partijen worden ingevuld (zieook `Mooi betonwerk vraagt om co?r-dinatie', Betoniek Vakblad 2014/4). Ookde prefab-betonleverancier kan dezerol op zich nemen. Bij die leverancier isimmers vaak veel kennis aanwezig vanbeton en hij kan daarom goed advise-ren welke oplossingen kunnen wordengekozen. Dat geldt niet altijd voor deandere partijen. Om de belangen vande verschillende partijen helder te hou-den, moet het bewustzijn er zijn dataan de meeste beslissingen financi?leconsequenties zijn verbonden.PraktijkervaringOok zonder dat er formeel een co?rdina-tor is aangewezen, neemt BetonindustrieDe Veluwe als prefab-betonleveranciervaak het voortouw in de advisering vanschoonbeton. Zo wordt voorkomendat achteraf blijkt dat niet aan dewensen is voldaan. Aan de hand vanervaring uit het verleden, worden voor-stellen gedaan en wordt gezamenlijkde detaillering bepaald. Hierbij maakthet bedrijf veelal gebruik van referen-tiemonsters. Nadat een monster isgekozen, wordt een eerste elementbeoordeeld. Bij deze beoordeling zijnvaak ook de mensen van de daadwer-kelijke uitvoering in het werk betrok-ken. Als de wijze van monteren nogniet aan de orde is geweest, wordt opdat moment ook een toelichting gege-ven over de aandachtspunten voormontage.Artikelenserie schoonbetonDit is het derde artikel in een serie over de realisatie vanschoonbeton. Eerder kwamen al aan bod de wijzigingen inCUR-Aanbeveling 100 en de rol van de schoonbetonco?rdi-nator. Deze artikelen zijn te lezen op www.betoniek.nl.Later wordt nog ingegaan op eisen aan betonmortel, eisenaan bekistingen en ervaringen in de praktijk. In deze afleve-ring staat prefab schoonbeton centraal.1Expo Business Parc in Hengelo2 VAKBLAD I 1 2015fab schoonbetonAandachtspunten in realisatieVakbekwaamheid en ervaring zijnbelangrijke succesfactoren voor goedschoonbeton. Het personeel moetbeslist ervaring hebben met de uit-voering van het product; medewerkersdienen te weten waar ze op moetenletten. Dat geldt voor voor de handliggende zaken, maar zeker ook voorde details. Als bijvoorbeeld witte ele-menten gewenst zijn, dan is het vanbelang om elke vorm van vervuilingtegen te gaan. Het kan niet zo zijn datop een onbewaakt ogenblik bij de leve-ring over een element wordt gelopen.Hieronder worden enkele zakengenoemd waarmee bij de productierekening moet worden gehouden.Oppervlakte malDichte, egale betonoppervlakken metminimale verstoringen zijn te bereikendoor een gladde mal. De toplaag vande mal mag niet te veel beschadigen,want die beschadigingen wordendirect zichtbaar in de betonopper-vlakte. Bij gevelelementen waar eengroot, glad oppervlakte zichtbaar is,Wie maakt gegarandeerdschoon prefab beton?Geprefabriceerd schoonbeton is eenheel bijzonder product, dat veel ex-pertise vergt. De complexiteit ervanwordt nogal eens onderschat. Veelprefab-betonbedrijven zullen zeggendat ze schoonbeton kunnen leveren.Maar heeft die leverancier er ook echtervaring mee? En welke kwaliteit kanhij daadwerkelijk leveren? De uitvoe-ring van een project is vaak een procesvan een ? twee jaar. Pas aan het eindvan dit proces blijkt of schoonbetonvoldoet aan de gewenste kwaliteit.Het is dus zaak vooraf al na te gaan ofeen leverancier kan voldoen aan deeisen van schoonbeton. Een mogelijk-heid om een indruk te krijgen van hetkwaliteitsniveau, is het visueel beoor-delen van elementen op het tasterreinof een referentieproject. De leveran-cier zelf moet ook weten waar hij pre-cies aan dient te voldoen en watde beperkingen zijn bij de voor hembeschikbare middelen.2Kantoor Thales in Hengelo3VAKBLAD I 1 2015moet een gelakte mal die voor de eer-ste keer wordt gestort, worden gemat-teerd. Dit gebeurt door de lak licht opte schuren. De laklaag raakt altijd ietsbeschadigd nadat een element in eenmal is gestort.StortzijdeHeel bepalend is de positie van eenelement in een bouwwerk. Die bepaaltmede de keuze voor de stort- en mal-zijde. Het betonoppervlak van eenliggende zijde is bijvoorbeeld andersdan van een staande zijde. Bij die laat-ste is de kans op luchtbellen groter endat wordt nog eens vergroot als dezezijde iets schuin of hellend staat.Immers, bij een schuine mal verzame-len de luchtbellen zich tegen de bekis-ting en kunnen ze moeilijker omhoog.Als wordt gekozen het toeslagmateriaalzichtbaar te maken, is aandacht vooreen mogelijk verschil tussen eenstaande en een liggende zijde helemaalnoodzakelijk. Het grove toeslagmateri-aal heeft op de bodem van een ele-ment een andere rangschikking danaan de zijkanten. Wanneer geenmaatregelen zijn getroffen, zal aande staande zijde automatisch mindergrof toeslagmateriaal zichtbaar zijn.Een ander voorbeeld is als een elementaan alle zijden glad moet zijn en preciesdezelfde uitstraling nodig heeft. In datgeval moeten alle zijden worden bekist.Ook de deling van de elementen kanbepalend zijn, zeker bij complexevormen.HoekafwerkingDe hoekafwerking verdient specialeaandacht. Betonindustrie De Veluweadviseert vaak om een haakse hoek toete passen. Dit komt voort uit het feit datde zijkant van een element met een lossebekisting wordt gemaakt. Deze zijkantmoet bij ieder nieuw element wordenverwijderd en door deze handelingwordt de hoekaansluiting minder strak.Bij haakse hoeken blijven de twee vlak-ken strak en zijn niveauverschillen nietof minder zichtbaar. Als een vellingkantof een ronde kant wordt toegepast,gaat een klein niveauverschil zich alseen sprong in het vlak aftekenen.OpslagVan belang is ook de opslag van ele-menten. Als het praktisch uitvoerbaaris, moeten de elementen niet op dezichtzijden van het element wordenopgeslagen. Vaak worden elementenop kunststof noppenplaatjes opgesla-gen omdat op deze wijze zo minmogelijk betonoppervlak wordt afge-sloten. Als beton wordt afgeslotenontstaat bij jong beton een donkerevlek. Deze aftekeningen helemaalvoorkomen, blijkt niet altijd mogelijk.Kleur en textuurKleur is bij schoonbeton een belangrijkaspect (in Betoniek Standaard binnen-kort meer over dit onderwerp, zie kader`Expo Business Parc'). CUR100 geeft inwoorden en getallen aan welk beeld bijwelke klasse is gewenst. Deze woordenmoeten worden vertaald in zichtbareen tastbare beelden: ??n beeld zegtmeer dan duizend woorden.Grijsschaal en monstersIn CUR100 is een grijsschaal opgeno-men; een kleurenwaaier met grijstintenvoor het toetsen van de juiste grijstintvan een schoonbetonoppervlak. In deversie van CUR100 uit 2013 is dezegrijsschaal aangepast. Er is een uitbrei-ding in de lichtere grijsschalen en eendonkere grijsschaal is vervallen. Daarbijmoet worden aangetekend dat prefabbeton in de regel lichter van kleur isdan in het werk gestort beton. Ditwordt veelal veroorzaakt door de toe-passing van kalksteenmeel in mengselsvoor zelfverdichtend beton. De don-kere grijsschaal is niet te bereiken zon-der kleurpigmenten toe te voegen.Aandachtpunt bij donkere kleuren isExpo Business ParcVoor het project Expo Business Parc in Hengelo zijn antraciet gekleurde sandwich-elementen gemaakt. Deze elementen zijn direct na productie droog opgeslagenonder een overkapping. Na enkele dagen zijn de elementen behandeld met eenhydrofobeermiddel. Hiermee wordt het vochttransport in de elementen minder,waardoor kalkneerslag wordt gereduceerd. Op deze wijze blijven donker gekleurdeelementen een donkere uitstraling behouden (foto 1). Over hydrofoberen verschijntin juli 2015 editie 16/13 van Betoniek Standaard.3AfrijbeveiligingPromenadebrugin Lent4 VAKBLAD I 1 2015overigens dat kalkuittreding zo veelmogelijk moet worden voorkomen(zie kader `Expo Business Parc').Grote zorg is besteed om de kleuren inde grijsschaal zo goed mogelijk oppapier af te drukken. Ook deze grijs-schaal heeft echter zijn beperkingen;het blijft een kleur op papier, in betonkomt het toch weer anders over. Tenbehoeve van overeenstemming overkleur en textuur, is het dringend aanbe-volen om met monsters te laten zienwelke kleur en textuur zijn gewenst ofworden geleverd. Daarbij kan de klantworden gewezen op mogelijkheden enonmogelijkheden.Nadat een referentiemonster is vast-gesteld, is het van belang te communi-ceren over mogelijke toelaatbare kleur-verschillen. Een mogelijkheid is eenserie monsters te maken waarbij deinvloedfactoren in de productie wor-den nagebootst.De volgende stap is de eerste, gepro-duceerde elementen te komen keurenin de fabriek. Op dat moment zijneventuele kleine bijstellingen nogmogelijk. Wanneer blijkt dat het pro-duct nog niet het gewenste uiterlijkheeft, kunnen andere maatregelenworden getroffen.KleurverschillenEen belangrijk aspect zijn kleurverschil-len tussen elementen. Bij prefab betonis het uitgangspunt dat een mal meer-dere keren kan worden gebruikt ondergeconditioneerde omstandigheden.Maar ook in deze omstandighedentreedt variatie op.Het beton wordt gemaakt van natuur-lijke grondstoffen. In deze materialenkan variatie optreden. Zo wordt deproductie van grijs cement gestuurdop technische specificaties zoals sterkte-ontwikkeling, tijdstip van binding enwaterbehoefte, maar niet op kleur. Ookhet zand en grind zijn afkomstig vangroeves, waar kleurverschillen in deverschillende lagen van de groeveoptreden. Het betekent dat in de basis-grondstoffen van beton kleurvariatieoptreedt, die mogelijk weer is terug tevinden in het eindproduct.Als wordt gekozen voor een uiterlijkwaar toeslagmateriaal in het zichtkomt (zoals bij etsen en uitwassen),verdient het de aanbeveling de beno-digde hoeveelheid grondstof bij degrondstofleverancier te reserveren.Zo kun je zeker zijn dat je voldoendemateriaal tot je beschikking hebt bin-nen de geaccepteerde kleurvariaties.Bij hoogovencement of mengels methoogovenslak, is het tijdstip van ontkis-ten van belang. Als de oppervlaktewordt afgesloten, treedt tijdens deverharding blauwkleuring op aan hetoppervlak. Een aantal dagen langerwachten met ontkisten, kan verrassendgrote verschillen in blauwkleuring tezien geven. Het kan lang duren voordatdie verschillen zijn verdwenen. Het isdus belangrijk dat het moment vanontkisten tussen elementen niet te veelverschilt. Om kleurverschillen te voorko-men, moet in het weekend het mengselworden aangepast of moet op hetzelfdetijdstip worden ontkist als de overigedagen van de week (dus op zaterdag).Gekleurd betonHet is ook mogelijk beton te maken inandere kleuren dan de gebruikelijke grijs-tinten. Gekleurd beton wordt gemaaktdoor pigmenten in beton toe te passen.Door pigmenten toe te voegen en/ofgebruik te maken van wit cement, wordter bewust gestuurd op kleur. Meer hier-over in Betoniek Standaard 16/12 die inapril 2015 uitkomt (zie kader `Meer overkleur in Betoniek Standaard').SuccesfactorenPrefab beton dat aan de wensen vol-doet en daarmee leidt tot tevredenklanten, begint bij vakmanschap. Eenbelangrijke sleutel ligt verder bij destart van de communicatie. Heldermoet worden welk beeld er met woor-den wordt omschreven. De ervaring isdat dit het beste kan worden gecom-municeerd met monsters, een proef-element en de eerste geproduceerdeelementen. Het is belangrijk om ditaan klanten duidelijk te maken.CUR-Aanbeveling 100CUR-Aanbeveling 100:2013 `Schoonbeton - specificatie,uitvoering en beoordeling van betonoppervlakken waaraanesthetische eisen worden gesteld' is inclusief grijsschaalverkrijgbaar op www.cur-aanbevelingen.nl.Meer over kleur in Betoniek StandaardIn Betoniek Standaard 16/12 - De kleur van beton, gaat in zijngeheel over de kleur van beton. Toegelicht wordt wat deinvloed van de gebruikte materialen, het oppervlak, de ver-vaardiging, de vochtigheid en de veroudering van het betonis. Het nummer verschijnt in april 2015 en is dan beschikbaarop www.betoniek.nl.4Bruine keerwanden met structuurmat,Landsherenkwartier in Deventer5VAKBLAD I 1 2015