Een snelle analyse van de staat van onze infrastructuur leert datwe op korte termijn behoefte hebben aan een grote groep goedopgeleide vakmensen voor deze sector. Ook voor onderhoudaan de grootschalig opgezette woningbouw uit de eerstedecennia na de oorlog, zijn veel vakmensen nodig. De Betonvereniging werkt er hard aan in deze groeiende vraag naar kennis te voorzien. Zo is in 2013 het uit drie cursussen bestaandeopleidingstraject Inspectie en Beheer Kunstwerken van startgegaan. Daarnaast beleefde de opleiding tot Betononderhoudskundige BV afgelopen cursusseizoen haar 31e jaargang. In ditnummer van Betoniek Vakblad bespreken we het examen 2014.Een betononderhoudskundige dientin staat te zijn een schadeanalyse temaken, een hersteladvies op te stellenen de uitvoering van betonreparatiesvoor te bereiden en te begeleiden.Daartoe moet hij niet alleen beschikkenover kennis van het vakgebied onder-houd & reparatie, maar ook kennishebben van de componenten beton-technologie en betonconstructieleer.Om die reden komen in de opleidingtot betononderhoudskundige deze driewerkvelden aan bod.De opleiding wordt afgesloten met decursus Betononderhoudskundige(BOK). Alle drie de componenten wor-den uitvoerig behandeld in de catego-rie?n A. Materiaaltechnologie en Kwali-teitszorg, B. Duurzaamheidsaspectenontwerp/uitvoering, Beheer en Bestek/aanbesteding, en C. Betonreparatie;Van nieuwbouw naar verbouwNederland kent een grote voorraad bestaande bouw, in zowel de civiele als de B&U-sector. De bestaande voorraad (beton)constructies vraagt daarom meer en meeronze aandacht. Deze trend is ook waarneembaar bij het animo voor opleidingen vande Betonvereniging. Zo zit de opleiding Betononderhoudskundige BV duidelijk inde lift. De achterliggende cursussen Uitvoering Betonreparatie voor Middenkader,Kennismaken met Betononderhoud & Betonreparatie en Inspectie en Beheer Kunst-werken kennen eveneens een steeds grotere groep belangstellenden. Tegelijkertijdneemt het enthousiasme voor cursussen gericht op nieuwbouw (betonlaborant,betontechnoloog) af. De constatering is gerechtvaardigd dat Nederland aan hetomschakelen is van nieuwbouwland naar verbouwland.In dit kader is ook het themanummer van Cement 2014/5 `Oud wordt nieuw'interessant. Deze editie is online beschikbaar op www.cementonline.nl.Docenten BOKDe cursus Betononderhoudskundige 2014 werd in 2014 gedoceerd dooring. A.C. Fuchs, ir. A.W.M. van den Hondel, ing. D. Keus, ir. P.C. Nuiten, G. Roessink,ir. C.A. van der Steen en ir. M.R.J. Swinkels. Dit artikel is in samenwerking met hen totstand gekomen.Studie betononderhokandidaten anno 201Antwoorden deelexamen Betononderhoudskundige 201422 VAKBLAD I 3 2014ExamenOnderzoek, Advies en Uitvoering. In ditartikel komen de vier vragen uit hetzwaarstwegende deel C aan bod.Vraag C1 (15 scorepunten)Een opdrachtgever overweegt nadiverse eerdere reparaties over te gaantot het toepassen van kathodischebescherming (KB) voor de protectievan een ter plaatse gestorte, gewapendbetonnen bakconstructie. In de bakkomt regelmatig chloridehoudendwater te staan. Na de laatste reparatieis er visueel nog geen nieuwe schadewaargenomen; de maatregel wordt uitvoorzorg overwogen.VraagWat moet van de gerepareerde beton-constructie worden onderzocht danwel bekend zijn, alvorens KB verant-woord kan worden toegepast?ToelichtingDe kandidaten moesten ten minste drieaspecten noemen. Daarbij nam de exa-mencommissie geen genoegen met hetsimpele antwoord `de staat van het betonof het staal'; het antwoord moest con-creet zijn. Niet elke wapening is namelijkconstructief. Van belang is of de staat vande wapening nog zodanig is dat de con-structieve functie kan worden vervuld.Ook algemene, vage antwoorden vondengeen genade.Antwoord1 De elektrische continu?teit. Alle te be-schermen wapening moet elektrischgeleidend met elkaar zijn verbonden.Dit wordt steekproefsgewijs gecon-troleerd met een weerstandsmetingtussen de afzonderlijke staven.2 Binnen ??n beschermzone moet debetonweerstand tussen de wapeningen de aan te brengen anode redelijkhomogeen zijn. De stroom vloeit im-mers volgens de weg van de minsteweerstand en voorkomen moet wor-den dat sommige plekken worden`overbeschermd', terwijl andere plek-ken te weinig beschermstroom ont-vangen. In dit verband is het belang-rijk onderscheid te maken tussen hetgedeelte van de constructie dat altijdonder water staat (de onderstemeter) en het gedeelte dat afwisse-lend nat en droog wordt (van 1 tot2 m). E?n en ander kan in de onder-zoeksfase nader worden onderzochtdoor het uitvoeren van dekkingsme-tingen en weerstandmetingen vanhet beton.3 De wapening mag niet zodanig zijnaangetast dat de constructieve veilig-heid in gevaar is. KB is immers geenreparatiemethode, maar eenbeschermmethode.Vraag C2 (30 scorepunten)Een woningbouwvereniging besluit uitbeleidsmatige overwegingen twee flat-gebouwen te verkopen. De flatgebou-wen, opgetrokken uit prefab betonele-menten, vertonen enige betonschadeals gevolg van wapeningscorrosie. Deschade treedt met name op aan deonderzijde van galerijplaten en bestrijktongeveer 0,1% van het totale opper-vlak. De potenti?le koper van de flat-gebouwen wil eerst zekerheid over deopgetreden schade, met name degevolgen en verwachtingen op langetermijn. Kan de schade op meer plaat-sen ontstaan? Daarom is een advies-bureau gevraagd nader onderzoek uitte voeren.Als oorzaak van de schade wordtgedacht aan ingemengd chloride.Willekeurig verspreid over de beton-constructie zijn daarom op plaatsenmet en zonder zichtbare schade beton-poedermonsters genomen. Deze zijnonderzocht op chloridegehalte. Degemeten chloridegehalten blijken sterkHoge scoresOpvallend was het hoge niveau datde geslaagden dit jaar lieten zien. Vande veertien geslaagden (op negen-tien kandidaten totaal) behaalden erzeven een 8. Deel C telde vier multi-disciplinaire vragen. Van de kandi-daten werd verwacht dat ze hunantwoorden stuk voor stuk goedonderbouwden; op die manier kreegde examencommissie goed inzicht inde individuele capaciteiten.ud: wat moeten4 weten? 1Galerijflatfoto: Marcel Oosterwijk23VAKBLAD I 3 2014uiteen te lopen, van 0,1 tot 0,8%(m/m) betrokken op de cementmassa.De verschillende gehalten vertonengeen logisch verband met de plaats inde constructie en het al dan niet zicht-baar zijn van betonschade. Het advies-bureau stelt voor elektrochemischehalfcelmetingen (CSE-metingen) uit tevoeren bij de galerijplaten.Vraag C2aVerklaar waarom het adviesbureau dezemetingen voorstelt.AntwoordOp basis van de verschillende chloride-gehalten kan geen enkele voorspellingworden gedaan met betrekking tot dekans op toekomstige schade. Waar-schijnlijk is de chloride in het prefabri-cageproces vlokvormig toegediendwaardoor de gehalten vari?ren vanplaats tot plaats. Toch is het nodig eenidee te krijgen van het aantal (nu nogverborgen) plaatsen waar de wapeningaan het corroderen is (in begin- ofgevorderd stadium). Zijn de huidigeschadeplaatsen incidenten of vormenzij het topje van de ijsberg? Juist vooreen dergelijke vraag levert de halfcel-meting bruikbare informatie omdat hetcorrosiehaarden zichtbaar kan maken.Vraag C2bBeschrijf hoe de meting praktisch moetworden uitgevoerd.AntwoordAllereerst moet ruim voor de metinghet beton zo homogeen mogelijk wor-den natgemaakt. Vervolgens wordt eenpotentiaalmeter aan een zijde verbon-den met de (vrijgehakte) wapening enaan de andere zijde, via een referentie-elektrode, met het van tevoren bevoch-tigde betonoppervlak. Door nu hetbetonoppervlak systematisch met eenelektrode af te tasten ? bijvoorbeeldtelkens op de snijpunten van een meet-raster ? kunnen potentiaalverschillenworden gemeten. Door op twee of driereferentieplaatsen de wapening vrij tehakken, kan het aantal gemeten milli-volts in verband worden gebracht metde conditie van de wapening.Toelichting? De verificatie kwam verderop ook aanbod en hoefde hier dus niet als ant-woord te worden gegeven.? Pluspunten waren te verdienen alswerd gewezen op eventuele beperkingvan de mogelijkheid indien een coatingaanwezig is.? Pluspunten waren eveneens te verdie-nen als erop werd gewezen dat wape-ning aan elkaar verbonden dient tezijn.Vraag C2cIn figuur 4 is een meetveld weergege-ven dat met de meting is verkregen.De metingen zijn genomen over eenafstand van 0,9 m vanuit de gevel enover een lengte van 1,5 m in de lengte-richting van de galerij, beginnend bij2Betonschade als gevolgvan wapeningscorrosie3Kathodisch bescherm-systeem: regelkast entitaniumanode24 VAKBLAD I 3 2014een dilatatievoeg (as 0,00). De metingis uitgevoerd op een locatie zonderwaarneembare betonschade. Welkeconclusie trekt u uit deze meting?AntwoordDe kandidaten moesten zich niet blindstaren op de getallen. Het ging nietom een uitspraak dat op het momentvan meten ook daadwerkelijk corrosieoptreedt in het oranjerode gebied;wel moest worden aangegeven dathier de kans op corrosie groter isdan elders.Vraag 2CdBeschrijf het gebied in figuur 4 waar-over u zich het meeste zorgen maakt.AntwoordHier moest w?l het antwoord `hetoranjerode gebied' worden gegeven.Vraag 2CeWat adviseert u als volgende stap; watwilt u nog weten?AntwoordHet juiste antwoord is: of er daadwer-kelijk corrosie optreedt, dus destruc-tieve verificatie van het meetresultaat(in het gebied met de grootste kans opcorrosie).Vraag 2CfWat is in het kort uw antwoord richtingde potenti?le koper, op zijn vraag tenaanzien van de te verwachtenschadeontwikkeling?AntwoordHierbij was het belangrijk dat de kandi-daten een logische redenering volgdendoor bijvoorbeeld:? Aan te geven dat de schade zich kanuitbreiden.? Een conclusie te geven op basis vande meetresultaten (waarbij de lijnvan het gegeven antwoord helderdient te zijn).? Aan te geven dat maatregelen en dusinvesteringen nodig zijn.? Te antwoorden dat het lekken vandilatatievoegen kan hebben bijge-dragen aan schade (de concentratielangs de voeg is het grootst) en datmoet worden gezorgd dat de voe-gen goed blijven afgedicht.? Te antwoorden dat verdere toe-treding kan worden voorkomendoor goede voorziening aan debovenzijde.Vraag C3 (20 scorepunten)Tijdens onderhoud aan het leiding-werk in de 3 m hoge kelderruimtedie zich onder of naast een zwembad(15 x 25 m2) bevindt (fig. 5), wordt ge-constateerd dat de buitenzijde van debadwand op veel plaatsen betonschadevertoont in de vorm van afgedruktebetondekking en blootliggende wape-ningsstaven die ernstig door corrosiezijn aangetast. De betondekking op deplaatsen waar de staven zichtbaar zijn,bedroeg oorspronkelijk circa 15 tot20 mm. Bovendien zijn ter plaatse vanscheurtjes en doorvoeren in de wandwitte afzettingen (als bij een druip-kaars) zichtbaar. De kelderruimte isrelatief droog en de temperatuur is erdoorgaans rond 25 ?C. Het bad is aande binnenzijde voorzien van kerami-sche tegeltjes die cementgebonden zijngevoegd.Uit het bouwdossier blijkt dat de bad-wand 200 mm dik is en voorzien vaneen dubbel wapeningsnet. In de bouw-verslagen is een notitie opgenomenover de betonsterkteklasse. Deze vol-deed destijds maar net aan de gesteldeeis (B22,5).VraagHoe verklaart u de witte afzettingen bijde scheurtjes en de leidingdoorvoeren?AntwoordDe tegeltjes zijn verlijmd met eencementgebonden mortel. Via de voeg-jes tussen de tegeltjes dringt water inde mortel dat de vrije kalk in de morteluitloogt. Bij uittreding uit de scheurtjesreageert dit kalkrijke water met CO2 uitde lucht, waarbij kalksteen ontstaat datzich afzet op het oppervlak.VraagWat is de meest waarschijnlijke oorzaakvan de wapeningscorrosie? Motiveeruw antwoord.AntwoordZwembadwater is chloridehoudend. Bijeen lage betonkwaliteit verplaatst hetchloridehoudende water zich langzaamdoor het beton, in de richting van debuitenzijde van het bad. Hier verdampthet water in de betondekking en blij-ven de chloriden achter. Bij het buiten-ste wapeningsnet zijn dan een hoog4Meetveldafstandtotgevel[m]afstand in lengterichting [m]0,00,10,20,30,40,50,60,70,80,90,0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5mV1000aantalmetingen019211242200-50-100-150-200-250-300-350-400-100025VAKBLAD I 3 2014chloridegehalte en voldoende vocht enzuurstof aanwezig; de betonschade isveroorzaakt door chloridege?nitieerdewapeningscorrosie.VraagDe directie van het zwembad wil debetonschade laten herstellen en steltals eis dat de eerstvolgende vijftien jaargeen nieuwe schade mag optreden.Noem twee principieel van elkaar ver-schillende methoden om in dit gevalverdergaande corrosie van de wape-ning de komende vijftien jaar te stop-pen. Licht uw antwoord kort toe.Antwoord1 Het plaatselijk repareren en aanbren-gen van kathodische beschermingom daarmee actief corrosie van dewapening stop te zetten (wapeningwordt kathodisch gemaakt).2 Het aanbrengen van een zeer dichtcoatingsysteem aan de buitenzijdevan het bad. Hierdoor raakt de wandverzadigd met water en stopt hetcorrosieproces door een gebrek aanzuurstof.VraagAan u wordt gevraagd een opstellingte maken van de kosten die met ditproject gepaard gaan. Daartoe heeft ueen nauwkeurige inventarisatie uitge-voerd, alle hoeveelheden bepaald envastgesteld hoe er zal worden gerepa-reerd en met welke materialen. Umaakt daarmee een opstelling van alledirecte kosten. Met welke kostenpostenmoet u nog meer rekening houden omde zwembaddirectie een goede indrukte kunnen geven van het benodigdebudget voor dit project?Antwoord? bereikbaarheidskosten in verbandmet de hoogte;? kosten die verband houden met dearbeidsomstandigheden in de (beslo-ten) kelderruimte;? de- en remonteren van leidingen endergelijke;? vaste en variabele bouwplaatskosten(aan- en afvoer, huurkosten keet,container e.d.);? projectleiding (aannemer);? kwaliteitszorg (metingen,beproevingen);? dekking algemene bedrijfskosten;? winst en risico; en? projectbegeleiding (evt. adviseurs).Vraag C4 (25 scorepunten)Bij een dertig jaar oude flat van zes ver-diepingen komt aan de onderzijde vande prefab galerijplaten zichtbaar beton-schade voor, net in of naast het water-hol. De galerijplaten zijn opgelegd opconsoles op circa 10% van de totalelengte. Op veel plaatsen is (haar)scheurvorming zichtbaar zoals weer-gegeven in schets 1 van figuur 6; opsommige plaatsen is het beton daarook al afgedrukt. Het beton is niet ge-schilderd. Uit dossieronderzoek blijktdat de wapening in de plaat is aange-bracht zoals in schets 1 is weergege-ven. De Vereniging van Eigenaren (VvE)heeft aan drie verschillende betonrepa-ratiebedrijven een hersteladvies en eenbijbehorende prijs opgevraagd. Tothaar verbazing krijgt zij drie totaalverschillende adviezen en ook zeeruiteenlopende offertes:Bedrijf A adviseert de onderzijde van derand overal af te kloppen, loszittendeen holklinkende betondelen te verwij-deren. De betonschade dient volgenshet bestaande profiel plaatselijk te wor-den hersteld met een PCC-mortel envervolgens moeten de voor- en onder-zijde van de platen worden voorzienvan een beschermende betonverf.Bedrijf B adviseert om het beton op degescheurde (en beschadigde) plaatsenmet een PC-mortel te herstellen en ookhet waterhol over de gehele lengte metdezelfde PC-mortel dicht te zetten. Devlakke onderkant moet vervolgens vaneen druipprofiel worden voorzien (fig. 6,schets 2). Hierna worden de voor- enonderzijde van de plaat geschilderd.Bedrijf C stelt voor om de voor- enonderzijde van de rand weg te hakkenen de rand over de gehele lengte op-nieuw aan te storten volgens figuur 6,schets 3. Ook dit bedrijf adviseert ver-volgens de voor- en onderzijde van deplaat te schilderen.VraagGeef aan welk van de drie bedrijvenvolgens u de hoogste prijs heeft neer-gelegd. Welke factoren bepalen vooraldeze hoge prijs?AntwoordAdvies C is vermoedelijk de duurste;door omvang van de reparatiewerk-zaamheden zal het plaatsen van eenvaste steiger waarschijnlijk noodzakelijkzijn. Naast de hoge bereikbaarheids-kosten zullen ook veel manuren gaanzitten in het maken en stellen van eenhulpbekisting.VraagAan u wordt gevraagd de drie inge-diende voorstellen inhoudelijk te beoor-delen. Geef van elk voorstel zoals datdoor de drie bedrijven is gedaan, aan:5Doorsnede zwembad26 VAKBLAD I 3 2014? In welke mate iets is gedaan aande oorzaak van de schade?? Wat u verwacht aan benodigdebereikbaarheidsvoorzieningen?AntwoordAdvies AWat is gedaan aan de oorzaak van deschade?Weinig; plaatselijk herstel in combinatiemet een coating vertraagt de water-indringing, maar op plaatsen waar noggeen schade zichtbaar was, kan corrosiedoorgaan (geen aanpassing beton-dekking).Verwachting bereikbaarheisvoorzienin-gen?Deze kunnen relatief eenvoudig zijn(hangbakken, hefsteiger); er kan inverticale stramienen worden gewerkt.Advies BWat is gedaan aan de oorzaak van deschade?Op schadeplekken niets (geen herstelalkaliteit); door het dichtzetten van hetwaterhol is er wel een verbetering vande betondekking, maar geen garantiedat corrosie zal stoppen (coating voor-en onderzijde is onvoldoende).Verwachting bereikbaarheisvoorzienin-gen?Hetzelfde als bij A. Wel moet rekeningworden gehouden met het feit dat allesmoet gebeuren.Advies CWat is gedaan aan de oorzaak van deschade?Veel; overal is de alkaliteit hersteld en isde dekking vergroot.Verwachting bereikbaarheisvoorzienin-gen?Vanwege het maken van de bekisting iseen vaste steiger nodig. Er moet hori-zontaal worden gewerkt in plaats vanverticaal.VraagWelke eisen zouden ? los van andereeisen ? in de drie geschetste gevallenmoeten worden gesteld aan de wape-ning die vrij ligt na het verwijderenvan alle loszittende en/of omringendebetondelen door middel van hakken?Motiveer uw antwoord.AntwoordIn geval A:? diameter moet voldoende groot zijn(mag niet zijn afgenomen door hak-werkzaamheden of door corrosiei.v.m. op te nemen spanningen);? geen losse roestlagen aan het opper-vlak die aanhechting van beton ofreparatiemortel negatief be?nvloeden(reinheidsgraad > St2);? een voldoende grote betondekking(diepteligging staal) in verband methet overbrengen van de staalspanningop beton en vice versa.In geval B:? diameter moet voldoende groot zijn(mag niet zijn afgenomen door hak-werkzaamheden of door corrosie i.v.m.op te nemen spanningen);? geen losse roestlagen aan het opper-vlak die aanhechting van primer ofkunstharsmortel negatief be?nvloeden(reinheidsgraad > Sa2,5).In geval C:? diameter moet voldoende groot zijn(mag niet zijn afgenomen door hak-werkzaamheden of door corrosie i.v.m.op te nemen spanningen);? geen losse roestlagen aan het oppervlakdie aanhechting van beton negatiefbe?nvloeden (reinheidsgraad > St2).6Schets 1: (Haar)scheurvorming aande onderzijde van degalerijplaatSchets 2: de scheurenen het waterhol wor-den dichtgezet metPC-mortel en de vlakkeonderkant wordt vaneen druipprofiel voor-zienSchets 3: voor- enonderzijde van de randworden weggehakt ende rand wordt over degehele lengte opnieuwaangestort27VAKBLAD I 3 2014