auteur ir. Joost Gulikers Rijkswaterstaat ? Grote Projecten en Onderhoud Ontwerpen op levensduur met Exposure Resistance Classes Van beton- samen stelling naar betonprestatie Binnen CEN wordt momenteel een nieuwe methodiek ont- wikkeld voor het ontwerpen op levensduur van constructies, uitgevoerd in gewapend en voorgespannen beton. Concreet zal dit betekenen dat de huidige aanpak op basis van con- structieklassen vervalt en zal worden vervangen door een systeem waarin een betonsamenstelling wordt gekarakteriseerd door weerstandsklassen (Exposure Resistance Classes). Hiermee wordt beoogd een duidelijk onderscheid te maken in toegepaste cementsoort en in bereikte betonkwaliteit. Dag van de Beton- technologie Op de Dag van de Betontech- nologie heeft Joost Gulikers een lezing gehouden over ontwerpen op levensduur met Exposure Resistance Classes. Dit artikel is een afspiegeling van die lezing. 1 Wapeningscorrosie M ogelijk zal in de toekomst een betonsamenstelling ? naast de huidige aanduiding met een consisten- tieklasse en een sterkteklasse ? ook door een aantal zogeheten Exposure Resistance Classes (weerstandsklassen) worden gekarakteriseerd. Deze classificering geeft een indicatie van de weerstand van een betonsamenstelling tegen respectievelijk carbonatatie, chloride-indringing, chemische aantasting en vorst-dooibelasting. De prestatie- gerichte aanpak met betrekking tot levensduur die hieraan ten grondslag ligt, vormt een rigoureuze wijziging ten 26 VAKBLAD I 1 2017 26_ Exposure resistance classes.indd 26 20-03-17 15:28 opzichte van de huidige praktijk. De ver wachting is dat dit grote implicaties zal hebben voor alle betrokken partijen en specifiek voor de betonproducent. Dit betreft zowel de fabrikant van beton- mortel als van betonproducten. In dit artikel zullen de achtergronden en de uitwerking van de nieuwe metho- diek op basis van Exposure Resistance Classes in het kort worden toegelicht. Het betreft hierbij de huidige stand van zaken in CEN TC104 en TC250. Op basis daarvan wordt verwacht dat de introductie van ontwerpen op levens- duur aan de hand van Exposure Resistance Classes niet voor 2021 zal plaatsvinden. Huidige aanpak Momenteel wordt levensduur van nieuwe betonconstructies in Europa geregeld aan de hand van traditionele en empirische eisen. Deze zijn vast- gelegd in: ? EN 1992 vanuit ontwerptechnisch perspectief; ? EN 206 in combinatie met NEN 8005 vanuit materiaalkundig perspectief; ? EN 13670 voor wat betreft uitvoering en nabehandeling. Ontwerptechnisch De ontwerper bepaalt op basis van EN 1992-1-1 (Eurocode 2) [1] voor een betonconstructie per betonelement welke milieuklassen van toepassing zijn (Tabel 4.1). Vervolgens wordt aan de hand van een constructieve classificering (Tabel 4.3) de benodigde minimum- dekking, c min,dur, vastgesteld (Tabel 4.4). Hierbij wordt rekening gehouden met de ontwerplevensduur, de sterkteklasse, de geometrie van het betonelement en de kwaliteitsbeheersing van de beton- productie. Deze minimumdekking wordt verhoogd met een toeslag voor uitvoeringstolerantie, ?c dev, en dit resulteert uiteindelijk in een nominale betondekking, c nom . Dit is de dekking die op tekening wordt aangegeven en die de ontwerper toepast om aan te tonen dat wordt voldaan aan de eisen ten aanzien van de maximale scheur- wijdte, w max (EN 1992-1-1, Tabel 7.1). In de Nederlandse nationale bijlage (art. 7.3.1) wordt het daarbij toegestaan de nominale dekking te verhogen tot c toegepast . Hierbij mag de maximale scheurwijdte recht evenredig worden verhoogd. De dikte van de betondek- king is daarbij alleen relevant voor de bescherming tegen wapeningscorrosie als gevolg van carbonatatie en chloride-indringing. Materiaalkundig De potentiële kwaliteit van de beton- dekking wordt geregeld in EN 206 in combinatie met NEN 8005 [2] door eisen te stellen aan de betonsamenstel- ling. Het betreft hier eisen ten aanzien van de maximale water-cementfactor, het minimumcementgehalte en eventu- eel het minimumluchtgehalte (Tabel D, NEN 8005), de toegestane bestand- delen en de mate van verontreinigingen. Voor bepaalde situaties kunnen ook specifieke aanvullende prestatie-eisen worden gesteld, bijvoorbeeld ten aan- zien van de druksterkte. De te hanteren eisen aan de betonsamenstelling zijn afhankelijk van de van toepassing zijnde milieuklassen. Uitvoering en nabehandeling In EN 13670 [3] worden nadere eisen gesteld aan de uitvoering en de duur en aard van de nabehandeling van het betonoppervlak, opdat de potentiële betonkwaliteit ook zo goed mogelijk in de praktijk zal worden gehaald. Daar- naast worden eisen geformuleerd aan de in de praktijk gerealiseerde dikte van de betondekking (EN 13670, Figuur 4). Als aan deze zogenoemde deemed-to- satisfy-eisen ten aanzien van dikte van de betondekking en betonsamenstelling wordt voldaan, wordt impliciet veron- dersteld dat de betonconstructie, in casu het betonelement, gedurende de volledige ontwerplevensduur voldoende duurzaam zal zijn. In dit verband wordt de definitie van ontwerplevensduur volgens EN 1990 (art. 1.5.2.8) aangehaald: "De veron- derstelde periode gedurende welke een constructie of een deel ervan te gebruiken is voor het doel als beoogd, met inbe- grip van het voorziene onderhoud, maar zonder dat ingrijpende herstel- maatregelen (reparaties) nodig zijn." Redenen voor prestatiegerichte aanpak In de huidige deemed-to-satisfy-aanpak wordt, zoals gezegd, de gewenste levensduur bereikt door het voorschrij- ven van de dikte van de betondekking en eisen aan de betonsamenstelling. Deze empirische bepalingen zijn echter gebaseerd op lokale ervaring en op de lokale beschikbaarheid van bestanddelen. Daarnaast is er geen eenduidige gemeenschappelijke betekenis van 'einde (ontwerp)levensduur'. Als gevolg 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 0 20 40 60 80 100chloridegehalte, C(x,50jr) [%m/m cement] afstand tot betono ppervlak, x [mm] 2 Interpretatie van chlo- rideweerstandsklasse RSD45 op basis van overschrijdingskans van berekende chlori- deprofielen na 50 jaar expositie aan XS2 27 VAKBLAD I 1 2017 26_ Exposure resistance classes.indd 27 20-03-17 15:28 daarvan bestaat er tussen de verschil- lende Europese landen een aanzienlijke variatie in eisen [4]. Zo hanteert Duitsland voor een ont- werplevensduur van 50 jaar en milieu- klasse XS2 een maximale water- cementfactor wcf max = 0,50 en een minimumdekking c min = 40 mm. In Noorwegen geldt echter voor dezelfde omstandigheden dat wcf max = 0,40 en c min = 40 mm, waarbij tevens silica fume moet worden toegepast. De expositie- omstandigheden zijn vrijwel identiek: beide landen grenzen aan de Noordzee en het zeewater bezit dezelfde chemi- sche samenstelling (met name chloridegehalte). In het geval van carbonatatie wordt voor een ontwerplevensduur van 50 jaar en milieuklasse XC3 in Groot-Brittannië aangehouden wcf max = 0,55 (CEM I) en c min = 25 mm, maar in Duitsland geldt wcf max = 0,65 en c min = 20 mm. Dat bete- kent dat in Duitsland voor milieuklasse XC3 zowel met een lagere betonkwaliteit als met een kleinere betondek-king kan worden volstaan, terwijl er geen aanwijzingen zijn dat het CO 2-gehalte van de atmosfeer in Groot-Brit- tannië aanzienlijk hoger is dan dat in Duitsland.De nationale bepalingen en regels kunnen dus niet op een rationele wijze worden uitgelegd en leiden dus ook niet tot een constante weerstand van het beton tegen aantasting uit de omgeving. Gelet op de recente ont-wikkelingen ten aanzien van ontwerpen op levens-duur van gewapend beton wordt het nu tijd geacht de regelgeving in de Europese normen aan te passen en de nodige verbeteringen te bewerkstelligen. Daar-naast wordt er in Europa een grotere harmonisatie geëist. Hierbij streeft de Europese Commissie naar een zo groot mogelijk reductie van de 'National Determined Parameters' (NDP's) en daarmee in een aanzienlijke vermindering van nationale bijlagen. Een ander belangrijk argument om het ontwerpen op levensduur aan te passen, is het streven naar meer duurzaamheid (in de betekenis van durable) door toe- passing van duurzame (in de betekenis van sustainable) materialen in beton. Deze ontwikkeling leidt naar verwach- ting tot toepassing van cementen met een lager klinkergehalte en van gerecy- clede en secundaire (toeslag)materialen. Deze veranderingen kunnen mogelijk een nadelige invloed hebben op de levensduur en bijgevolg is er een grote behoefte aan het opstellen van presta- tie-eisen als alternatief voor de huidige deemed-to-satisfy-aanpak. In dit ver- band wordt er ook op gewezen dat de huidige normen weinig of geen onder- scheid maken in cementsoort. Zo is het alom bekend dat beton vervaardigd met hoogovencement een aanmerkelijk betere weerstand tegen chloride-indringing bezit dan beton met portlandcement. Desondanks komt dit verschil in prestatie in de normen niet tot uitdrukking. Bovendien is er de laatste twee decen- nia belangrijke vooruitgang geboekt in kennis en technologie over aantastingsmechanismen van beton en wapeningsstaal. In toenemende mate worden grote infrastructurele werken van gewapend beton ontworpen met behulp van prestatie-eisen waaraan probabilistische beschouwingen ten grondslag liggen. Ontwikkelingen in onderzoek en in de prenormatieve aanpak in de fib Model Code for Service life design [5] en de fib Model Code 2010 [6] en later in de normatieve aanpak in ISO 16204 [7] komen in de huidige regelgeving onvoldoende of niet tot uitdrukking. Om alle bovengenoemde redenen is besloten dat CEN TC 250/SC2 en TC104/SC1 concrete voorstellen uitwerken voor de implementatie van een verbeterde aanpak ten aanzien van ontwerpen op levensduur in de volgende generaties van respectievelijk EN 1992 en EN 206. Voorstel nieuwe aanpak De volgende parameters zullen in de praktijk de grondslag vormen voor het ontwerpen op levensduur van gewa- pend beton: ? karakterisering van de expositieomstandigheden; ? karakterisering van de eigenschappen van beton met betrekking tot weer- stand tegen aantasting uit de omgeving; ? regels die het verband leggen tussen weerstand en expositieomstandig- heden; ? eisen die het verband leggen tussen minimumdekking voor de gewenste ontwerplevensduur en de weerstandseigenschappen; ? eisen ten aanzien van gedrag onder gebruikssituaties, bijvoorbeeld scheurvorming. 3 Komt een vrachtbon er straks zo uit te zien? en c kent dat in Duitsland voor milieuklasse XC3 zowel met een lagere betonkwaliteit als met een kleinere betondek- king kan worden volstaan, terwijl er geen aanwijzingen zijn dat het CO de atmosfeer in Groot-Brit- tannië aanzienlijk hoger is dan dat in Duitsland. De nationale bepalingen en regels kunnen dus niet op een rationele wijze worden uitgelegd en leiden dus ook niet tot een constante weerstand van het beton tegen aantasting uit de omgeving. Gelet op de recente ont- 28 VAKBLAD I 1 2017 26_ Exposure resistance classes.indd 28 20-03-17 15:29 Karakterisering expositieomstandigheden In EN 206 (+NEN 8005) en EN 1992 bestaat er al een geschikt systeem voor de karakterisering van de expositieom- standigheden. Dit systeem blijft gehandhaafd aangezien het voldoende is gedifferentieerd en praktisch is voor toepassing in het ontwerp. Een meer gedetailleerde beschrijving van de expositieomstandigheden wordt op dit moment niet zinvol geacht. Wel wordt overwogen de beschrijvingen van de milieuklassen die betrekking hebben op wapeningscorrosie (XC, XD en XS) in beperkte mate aan te passen. Karakterisering weerstand beton Er is behoefte aan een systeem voor de karakterisering van de weerstand van het beton in gewapende betonconstructies ten aanzien van de belangrijkste aantastingsmechanismen: wapeningscorrosie: weerstand tegen carbonatie en chloride-indringing; aantasting van beton: vorst-dooizout- belasting en chemische aantasting zoals sulfaataantasting. Hiervoor wordt een systeem op basis van zogeheten Exposure Resistance Classes voorgesteld, waarbij de definitie van een weerstandsklasse is gebaseerd op een prestatie. Voor de implementatie in het dagelijks gebruik zouden deze weerstandsklassen kunnen worden vertaald naar deemed- to-satisfy-eisen aan de betonsamenstelling met een onderscheid in cementsoort. Deze vertaalslag is enerzijds gebaseerd op ervaring en anderzijds op kalibratie met de meeste recente kennis. De methodiek geeft de betonproducent echter ook de mogelijkheid de weerstands- klassen van een betonsamenstelling op basis van proeven te bepalen. Relatie expositieomstandigheden en weerstandsklassen Ten slotte zijn er regels nodig die de ontwerplevensduur en expositieomstandig- heden relateren aan de weerstandsklassen. Dit verband resulteert dan in de benodigde minimumdekking. In principe leidt dit tot een oneindig aantal gelijkwaardige oplossingen. Door het beperken van de mogelijkheden in de ontwerpfase kan dit tot een aan- vaardbaar aantal oplossingen worden teruggebracht. In deze opzet kunnen nationale keuzen worden toegelaten. De verwachting is echter dat, ten aan- zien van de technische aspecten, de behoefte aan nationale keuzen gering zal zijn. Exposure Resistance Classes Het uitgangspunt van Exposure Resis- tance Classes is dat de stappen tussen opeenvolgende weerstandsklassen moeten leiden tot veranderingen in de minimumdekking van 5 tot 10 mm. Op basis van resultaten van oriënterende modelberekeningen werd in eerste instantie verwacht dat met drie carbonatie-weerstandsklassen en drie chloride-weerstandsklassen zou kunnen worden volstaan. Momenteel lijkt een indeling met vijf carbonatie- en vijf chlorideweerstandsklassen beter aan te sluiten op de praktijk. Voor vorst-dooi- zoutbelasting en chemische aantasting wordt vooralsnog uitgegaan van een indeling in twee weerstandsklassen. Tabel 1 toont de oorspronkelijke opzet op basis van drie klassen voor zowel carbonatie als chloride, en twee klassen voor zowel vorst-dooizoutbelasting als chemische aantasting. Definitie van Exposure Resistance Classes De definitie van de te onderscheiden weerstandsklassen moet zijn gebaseerd op het leveren van een bepaalde presta- tie, zodat ontwikkelingen in de techniek niet zullen leiden tot wijzigingen. De definitie moet ook verband houden met de expositieomstandigheden zoals omschreven in de milieuklassen, en met eisen die realistisch en begrijpelijk zijn. Voor de bepaling van de weerstandsklassen die betrekking hebben op carbonatie wordt de te stellen prestatie-eis gerela- Tabel 1 Voorbeeld van een systeem op basis van weerstandsklassen wapeningscorrosie aantasting van beton weerstandsklasse carbonatatie weerstandsklasse chloride weerstandsklasse vorst-dooiweerstandsklasse chemische aantasting RC RC RC RSD RSD RSD RF RF RCA RCA (laag) (matig) (hoog) (laag) (matig) (hoog) (matig) (hoog) (matig) (hoog) 4 Brug belast door vorst- dooizouten (Garrels- weer, Groningen), foto: M.Duijnisveld 29 VAKBLAD I 1 2017 26_ Exposure resistance classes.indd 29 20-03-17 15:29 teerd aan langdurige blootstelling aan milieuklasse XC3 (carbonatatie in matig vochtige omstandigheden) terwijl voor de bepaling van de chlorideweerstands- klassen de prestatie-eis wordt gerelateerd aan langdurige blootstelling aan milieu- klasse XS2 (permanent ondergedompeld in zeewater). De keuze voor XC3 res- pectievelijk XS2 is ingegeven door het feit dat de expositieomstandigheden voor deze milieuklassen relatief weinig variatie in de tijd vertonen. Bovendien kunnen deze omstandigheden door langetermijnproeven eenvoudig worden gesimuleerd. De referentieduur voor de expositie moet 50 jaar zijn aan- gezien deze waarde overeenkomt met de gebruikelijke ontwerplevensduur van betonconstructies. De criteria ten aanzien van de prestatie- eis moeten betrekking hebben op de carbonatiediepte en de diepte van de chloride-indringing, corresponderend met de gebruikelijke eis aan de mini- mumdekking, met een acceptabele waarde voor de betrouwbaarheidsindex ? die geldt voor een onomkeerbare gebruiksgrenstoestand. In EN 1990 Tabel C2 wordt ? = 1,50 vermeld als de streef- waarde voor een betrouwbaarheidsklasse RC2 en een referentieperiode van 50 jaar. Deze ?-waarde correspondeert met een (overschrijdings-)kans van 6,67%. Voor vorst-dooizoutbelasting (XF) en chemische aantasting (XA) zal voorals- nog een meer empirische benadering worden toegepast. Een van de redenen hiervoor is dat er nog geen voldoende betrouwbaar en algemeen geaccepteerd rekenmodel voor vorst-dooizoutbelasting en chemische aantasting beschikbaar is, terwijl dat voor carbonatatie en chlo- ride-indringing wel het geval is. De prestatie-eisen staan vermeld in tabel 2. Ter toelichting: carbonatatie- weerstandsklasse RC30, corresponde- rend met een betonkwaliteit 'matig' moet worden geïnterpreteerd als een 10% kans dat de carbonatatiediepte die (rekenkundig) wordt bereikt na 50 jaar expositie aan atmosferische carbonata- tie bij 65% RV, meer dan 30 mm bedraagt. Voor chlorideweerstands- klasse RSD45, corresponderend met een hoge betonkwaliteit, houdt de defi- nitie in dat er een 10% kans bestaat dat het chloridegehalte op een diepte van 45 mm na 50 jaar expositie aan zee - water (permanente onderdompeling) meer dan 0,5% bedraagt (fig. 2). Hierbij moet worden aangetekend dat in het voorgaande de huidige benamin- gen en definities worden gebezigd, maar dat deze in de loop van de tijd nog kunnen wijzigen. Van prestatie-eis naar praktijk Uiteindelijk zou deze aanpak moeten resulteren in drie tabellen, een in EN 206 en twee in EN 1992-1-1. Betonsamenstelling In EN 206 zal een tabel worden opgeno- men met de definitie van de verschil- lende weerstandsklassen plus de prescriptieve deemed-to-satisfy-eisen aan de betonsamenstelling per weerstands- klasse. Hierbij wordt een duidelijk onderscheid gemaakt in cementsoort. Het is echter niet mogelijk in deze tabel nationale keuzen te introduceren; het zal een tabel zijn waarin de vermelde waarden voor elk Europees land zullen gelden. Als voorbeeld voor onderscheid in cementsoort: volgens de eerste opzet is het in de praktijk vrijwel onmogelijk om met beton vervaardigd op basis van CEM I een chlorideweerstandsklasse RDS45 en RSD60 te bereiken. Met een maximale water-cementfactor van 0,45 zou met CEM I hoogstens een weer- standsklasse RSD75 kunnen worden gehaald, althans bij toepassing van de prescriptieve regels in deze tabel. Voor beton vervaardigd met CEM III/C daarentegen zou bij toepassing van wcf max = 0,55, 0,45 en 0,38, een chlorideweerstandsklasse van respectie- velijk RSD75, RSD60 en RSD45 worden gehaald. Langetermijnproeven Opgemerkt moet worden dat de beton- producent echter de mogelijkheid heeft om door langetermijnproeven aan te tonen dat met de door hem gebruikte betonsamenstelling, eventueel met een hogere water-cementfactor dan de pres- criptieve waarde in de tabel, wel een betere weerstandsklasse kan worden bereikt. In dat geval is de betonprodu- cent in principe volledig vrij in de keuze van de betonsamenstelling voor wat betreft water-cementfactor, cementsoort, cementgehalte, en toeslagmaterialen. Dit alternatief geldt voor alle schademe- chanismen (carbonatatie, chloride- indringing, vorst-dooizoutbelasting en chemische aantasting). Het aantonen van een weerstandsklasse via langetermijnproeven lijkt voor een betonproducent op het eerste gezicht een aantrekkelijk alternatief te zijn. De huidige invulling voor onderzoek naar carbonatie en chloride-indringing is echter ? zowel ten aanzien van de duur als ten aanzien van de kosten van de Tabel 2 Definities en voorlopige invulling van weerstandsklassen wapeningscorrosie aantasting van beton carbonatatie chloridevorst-dooichemische aantasting RC RC RC RSD RSD RSD RF RF RCA RCA (laag) (matig) (hoog) (laag) (matig) (hoog) (matig) (hoog) (matig) (hoog)definitie van klasse is 50 jaar expositie aan XC3 (65% RV) met een kans van 10% dat het carbonatatiefront een diepte overschrijdt van [mm]. definitie van klasse is 50 jaar expositie aan XS2 met een kans van 10% dat het chlori- degehalte hoger is dan 0.,5% op een diepte [mm].definitie van klasse is 50 jaar expositie aan XF4 met een kans van 10% dat de hoeveelheid afschilfering meer bedraagt dan [kg/m 2].definitie van klasse is 50 jaar expositie aan XA3, grond - water met SO 4 -2 6000 mg/l, met een kans van 10% dat het materiaal- verlies meer bedraagt dan [g/m 2]. 40 30 20 75 60 45 10 2 ? ? 30 VAKBLAD I 1 2017 26_ Exposure resistance classes.indd 30 20-03-17 15:29 proeven ? zodanig, dat naar verwachting in de praktijk amper van deze optie gebruik zal worden gemaakt. Zo zullen voor het bepalen van de chlorideweer- standsklasse gedurende twee jaar laboratoriumproeven moeten worden uitgevoerd volgens EN 12390-11. Door gebrek aan ervaring met deze zogeheten bulkdiffusieproef is het eind- resultaat echter zeer onzeker, terwijl de kosten meer dan ? 5000,- bedragen. In dit verband wordt erop gewezen dat de chloridemigratieproef voor de bepaling van de weerstandsklasse vooralsnog als ongeschikt wordt beschouwd maar wel voor de productiecontrole in aanmer- king zou kunnen komen. Minimumdekking In Eurocode 2 (EN 1992-1-1) zal een tabel worden opgenomen waarin het verband tussen milieuklassen, weer- standsklassen, ontwerplevensduur en minimumdekking wordt gegeven. In deze tabel kunnen wel nationale keuzen ten aanzien van de minimumdekking worden geïntroduceerd. Vooral voor milieuklassen XD2 en XD3 ligt deze 'nationale vrijheid' voor de hand omdat in de praktijk de belasting met chloriden afkomstig uit dooizouten in Europa aan- zienlijk varieert. Deze grote variatie in belasting betreft feitelijk ook milieu- klasse XF (vorst-dooizoutbelasting). Aantasting beton Daarnaast zal in EN 1992-1-1 een tabel worden opgenomen die betrekking heeft op mechanismen die alleen leiden tot schade aan beton. Deze tabel heeft daarom alleen betrekking op vorst-dooizoutbelasting en chemische aantasting en daarin zal worden aangegeven welke weerstandsklassen RF en RCA per milieuklasse XF respectie- velijk XA wel of niet zijn toegestaan. Uitdaging De ontwikkeling van prestatiegerichte methodiek voor ontwerpen op levens- duur van gewapend beton zal een grote uitdaging worden, temeer daar er zeer grote verschillen in belangen en risico's zijn. Het is daarom gewenst alle betrokken partijen, met name de partijen die de grootste risico's lopen, continu te informeren over de stand van zaken en daarnaast een kritische beschouwing van de aanpak niet uit de weg te gaan. Alleen door serieus rekening te houden met de belangen van de risicodragende partijen en hun commentaar ter harte te nemen, kan een breedgedragen, pragmatische en economisch verant- woorde aanpak van de problematiek worden bereikt. Dat heeft er inmiddels toe geleid dat het aantal weerstandsklassen voor zowel carbonatatie als chloride is uitgebreid naar minimaal vijf. Hierbij wordt gestreefd naar een stapgrootte van 5 mm dekking tussen de opeenvolgende klassen. Daarnaast staan de voorgestelde beproevingen voor de bepaling van de weerstands klasse met betrekking tot carbonatatie en chloride ter discussie, onder andere vanwege de extreem lange duur (tot twee jaar) en de hoge kosten. Met deze redenen op de achtergrond lijkt het daarom verstandig dat de 'betongemeenschap' deze harmonisa- tie op korte termijn zelf ter hand neemt om te voorkomen dat dit door instruc- ties van 'hogerhand' wordt opgelegd. Literatuur ? EN 1992-1-1 Eurocode 2: Design of concrete structures ? Part 1-1: General rules and rules for buildings (Eurocode 2: Ontwerp en berekening van betonconstructies ? Deel 1-1: Algemene regels en regels voor gebouwen). ? EN 206 + NEN 8005 Concrete ? Spe- cification, performance, production and conformity + Dutch supplement to NEN-EN 206 (Beton ? Specificatie, eigenschappen, vervaardiging en conformiteit + Nederlandse invulling van NEN-EN 206). ? EN 13670 Execution of concrete structures (Het vervaardigen van betonconstructies). ? CEN TR 15868. Survey of national requirements used in conjunction with EN 206-1:2000. ? fib Model Code for Service Life design, bulletin 34, Lausanne, 2005. ? fib Model Code 2010, Final draft, Lausanne, 2012. ? ISO 16204 Durability ? Service life design of concrete structures, Genève, 2012. 5 Beton in een agrarische omgeving 31 VAKBLAD I 1 2017 26_ Exposure resistance classes.indd 31 20-03-17 15:29