auteurs Peter Rijnbeek, Hans van Leeuwen, Martin Franke Meer veiligheid op bouwplaats dankzij Richtlijn Betonbekistingen en Ondersteuningsconstructies Voorkomen gevaa rlijke situaties bij Voorkomen gevaa rlijke situaties bij Voorkomen gevaa rlijke situaties bij Voorkomen gevaa rlijke situaties bij Voorkomen gevaa rlijke situaties bij Voorkomen gevaa rlijke situaties bij montage, demontmontage, demontmontage, demont age en gebruikage en gebruikage en gebruik Om veiligheid en arbeidsomstandigheden op de bouwplaats te bevorderen, is recent de Richtlijn Bekistingen en Ondersteuningen ontwikkeld. Hierin is alle relevante informatie uit wet- en regel- geving, normen, veiligheidsbladen en materiaalinformatie samengevoegd. Met deze coproductie van VSB en Bouwend Nederland hebben uitvoerende partijen altijd en overal de meest recente informatie beschikbaar om onveilige situaties te voorkomen. Naast vele praktische handreikingen is een belangrijk onderdeel het demarcatieoverzicht, dat een beeld geeft van wie wanneer waarvoor verantwoordelijk is. V olgens de Arbeidsomstandig- hedenwet (Arbowet) hebben werkgevers en werknemers samen de verantwoordelijkheid het arbobeleid op de bouwplaats in te vullen. Buiten de regels van de Europese Unie zijn er in Nederland, naast de Arbowet, slechts algemene overheidsregels over veilig- heid in de vorm van arbobesluiten en arboregels. Deze zogenoemde doel- voorschriften beschrijven het door de overheid voorgeschreven minimum- niveau van bescherming. Het is aan bedrijven en hun werknemers om aan deze doelvoorschriften invulling te geven. Dit gebeurt bij voorkeur per 1 Ondersteuningsconstructie bij project Zuid-Willemsvaart 24 VAKBLAD I 1 2016 p24_Artikel 1 24 04-03-16 13:55 Voorkomen gevaa rlijke situaties bij Voorkomen gevaa rlijke situaties bij Voorkomen gevaa rlijke situaties bij Voorkomen gevaa rlijke situaties bij Voorkomen gevaa rlijke situaties bij Voorkomen gevaa rlijke situaties bij montage, demontmontage, demontmontage, demont age en gebruikage en gebruikage en gebruik lijkheden, geen of slechte controle bij overdrachtsmomenten, geen gezamen- lijke veiligheidsaanpak en onvoldoende risicogericht toezicht op onder-uitbe- steding. Een belangrijke conclusie uit de inventarisatie was dat de complexiteit in de organisatiestructuur van de uitvoe- ring de veiligheid ondermijnt, vooral wanneer er verscheidene onderaan- nemers bij betrokken zijn. Verder wordt aan deze tijdelijke constructies vaak te weinig aandacht besteed, met als reden dat het 'toch maar' tijdelijk is. Deze instelling kan tot een situatie leiden waarin onzorgvuldig wordt gewerkt en lagere veiligheidsmarges worden geaccepteerd.Deze conclusies vormden samen met de genoemde incidenten een belang- rijke aanleiding voor het ontwikkelen van de RBO. De eerste ideeën voor de richtlijn ontstonden na overleg tussen de Inspectie SZW, VSB en KOMAT. Naar aanleiding van dit overleg werden de bestaande 'Inspectiemodule Betonbe- kisting Montage' en 'Inspectiemodule Betonbekisting Uitvoering Gebruik' aangepast. Deze Inspectiemodules zijn een praktisch instrument voor de arbeidsinspectie met een weergave van het wettelijke kader waarbinnen moet worden gewerkt. In de modules wordt de dagelijkse praktijk op een zo prak- tisch mogelijke manier gespiegeld aan branche of sector. De sectie Betonbekis- tingbedrijven van de VSB (Vereniging van Steiger-, Hoogwerk- en Betonbekis- tingbedrijven) en KOMAT (Kontaktgroep Materieel van Bouwend Nederland) hebben deze doelvoorschriften voor bekistingen en ondersteuningscon- structies voor vloerbekistingen vertaald naar hanteerbare regels in de Richtlijn Betonbekistingen en Ondersteunings- constructies (RBO). De invulling is daar- bij zo praktisch mogelijk. Waar volgens de doelvoorschriften bijvoorbeeld wordt voorgeschreven dat bij het werken op hoogte een leuning aanwezig moet zijn, geeft de richtlijn hiervan een prak- tische en technische invulling. Hiermee is met de huidige stand van de weten- schap invulling gegeven aan de eisen voorgeschreven door de Arbowet. Totstandkoming De RBO is vergelijkbaar met de eerder, eveneens door VSB en Bouwend Nederland ontwikkelde, Richtlijn Steigers. Uit een inventarisatie door de Inspectie SZW (de toenmalige Arbeidsinspectie) naar aanleiding van die Richtlijn Steigers, werd een groot aantal tekortkomingen op de bouw- plaats geconstateerd. Daar bovenop kwamen nog eens de bekende onge- vallen bij de B-tower in Rotterdam in 2010 en bij De Grolsch Veste in Enschede in 2011 (foto 2). Veelvoor- komende problemen waren het onvol- doende schoren, het afwijken van het ontwerp, onduidelijke verantwoorde- 2 In 2011 stortte tijdens werkzaamheden een deel van de dakcon- structie van het stadion van FC Twente in foto: Harm Meter / Novum 25 VAKBLAD I 1 2016 p24_Artikel 1 25 04-03-16 13:55 de wettelijke kaders. Hierdoor is de inspecteur in staat om vóór, tijdens en na het proces de veiligheid van de bekisting of ondersteuningsconstructie te toetsen. De inspectiemodules zijn destijds in goed overleg tussen branche en inspecteurs tot stand gekomen. De aanpassingen van de modules hadden onder meer betrekking op de collectieve veiligheidsmaatregelen, de specificatie van demontage in bekis- tingsplannen en de open haken van normale spanbanden. De verbreding van deze modules tot een richtlijn was een logisch vervolg. De insteek hierbij was de algemene beschrijvingen uit de wet- en regelgeving samen te brengen en te specificeren en daar waar mogelijk te voorzien van praktische voorbeelden. Dat maakt de richtlijn tot een bruikbaar instrument voor het werken in de dage- lijkse praktijk. Voor de totstandkoming van de RBO is een werkgroep opgericht met zestien leden uit zowel de uitvoerende bouw als de bekistings- en ondersteunings - industrie. De richtlijn is uiteindelijk in september 2015, tijdens een speciale themadag, geïntroduceerd. Inhoud, doel en doelgroep In de RBO is de relevante wet- en regel- geving, met de huidige stand van de wetenschap, bijeen gebracht. De inhoud is afgestemd met diverse partijen, onder wie Stubeco, Aboma en de Inspectie SZW. Inhoud De richtlijn, die regelmatig wordt bijge- werkt volgens de nieuwste regelgeving en inzichten, is een document waaruit alle betrokkenen hun informatie kunnen halen over alles dat is gerelateerd aan bekistingen en ondersteuningen, zoals: ? bekistings- en ondersteuningstypen, toepassingen en onderdelen; ? rekenregels, wijze van berekenen en tekenen; ? ondergrond, verankeringen of schoren en belasten van vloeren; ? veiligheid tijdens montage / demontage en gebruik; ? inspectie / oplevering en toezicht. Uit de praktijk is bekend dat het aantal bekistingsvarianten enorm is. Al die varianten worden in de richtlijn behan- deld. De informatie is zo veel mogelijk fabrikantonafhankelijk. De richtlijn gaat dan ook niet in op de keuzen die een leverancier maakt bij de samenstelling van zijn bekistingen. Daarentegen wordt wel een beschrijving gegeven van het bekistingstype zelf, waar die voor wordt toegepast, de veiligheids- aspecten die van toepassing zijn en aandachtspunten hierbij. Doel Het doel van de richtlijn is het voor - komen van gevaarlijke situaties bij montage, demontage en gebruik van bekistingen en ondersteuningen, het 3 In de richtlijn worden de verschillende bekistingstypen, zoals deze tunnel- bekisting, uitvoerig beschreven 26 VAKBLAD I 1 2016 p24_Artikel 1 26 04-03-16 13:55 verbeteren van de arbeidsomstandig- heden tijdens deze werkzaamheden en het realiseren van een gebruikersvrien- delijke, kwalitatief optimale en vooral veilige betonbouw. Doelgroep De doelgroep bestaat onder andere uit opdrachtgevers in ontwerpfase, opdrachtgevers voor uitvoerende par- tijen, zijnde ontwerpers, leveranciers, montagebedrijven, en de uiteindelijke gebruikers van bekisting- en ondersteu- ningsconstructies in de bouw. De opstellers van de richtlijn hebben vooral deze gebruikers, dus de mensen op de bouwplaats, voor ogen gehad. Het al of niet veilig gebruik van bekis- tingen en ondersteuningen is daar dagelijks aan de orde. De richtlijn beoogt in de eerste plaats dáár het veiligheidsniveau te verhogen. Samenwerking Zoals voor veel richtlijnen in de bouw geldt, is veiligheid ook binnen de RBO een centraal thema. De richtlijn zorgt ervoor dat partijen elkaar beter begrijpen en goede afspraken met elkaar kunnen maken zodat er veiliger wordt gewerkt. Om de knowhow van leveranciers daarbij optimaal te kunnen benutten, zullen opdrachtgever en opdrachtnemer als partners moeten samenwerken. Door die samenwerking vanaf het begin goed in te vullen, zijn er bovendien behoorlijk wat kosten te besparen. Voor die samenwerking geeft de richtlijn een 4 Met grootvlakwand- bekistingspanelen kunnen, zoals hier voor een vlakloods, wanden tot wel 13,5 m hoogte in één keer worden gestort 5 Ondersteuningscon- structies, zoals hier toegepast voor een pergolaconstructie over de A15, worden veel toegepast in infra- projecten goede basis. Een sleutelrol is weggelegd voor de uitvoerder. Als het goed is wordt hij betrokken bij het inkoopproces, wat de kwaliteit ten goede komt. De RBO geeft hem daarvoor ook handvatten. In een afzonderlijk hoofdstuk zijn voor verschillende onderwerpen checklists opgenomen. Status De richtlijn heeft geen juridische status, maar wordt wel het belangrijkste docu- ment waarop de Inspectie SZW gaat sturen. Daar ligt feitelijk ook de oorsprong van deze richtlijn. Vreemd is dat niet, als wordt bedacht dat de richtlijn het enige actuele document is waarin alle veilig- heids- en arboaspecten zijn geïntegreerd. Net als bij de Richtlijn Steigers het geval is, beschrijft ook dit document de stand van de wetenschap. Dat is een belangrijk begrip in de Arbowet en voor inspecties en juridische geschillen. De verwachting is dat de richtlijn steeds vaker zal worden voorgeschreven in contracten. Daarmee wordt feitelijk wel een juridische basis gecreëerd. Naleving van de richtlijn is dan ook zeer belangrijk. Dat geldt zowel voor opdrachtgevers als voor de toeleveranciers. De leverancier is immers verantwoordelijk voor de tekeningen en berekeningen die hij maakt en dus aan - sprakelijk voor veiligheids gebreken. Het is daarom belangrijk deze zaken goed op orde te hebben. Vervolgens is het aan de aannemer ervoor te zorgen dat die teke- ningen en berekeningen ook tijdens de uitvoering worden nageleefd. Daartoe is in de richtlijn een groot aantal controle- en inspectielijsten opgenomen. Denk daarbij aan controle tijdens de gebruiks- fase op stabiliteit, sterkte en voorzie- ningen voor valgevaar maar ook aan controles voorafgaand aan de stort en tussentijdse inspectie en controle. Aan de hand van de controle- en checklijst kan worden gecontroleerd of aan alle punten is voldaan. Verantwoordelijkheden Als het gaat om veiligheid is een belangrijk aspect: het vastleggen van verantwoordelijkheden. Je ziet bij aan- nemers steeds meer kennis wegvloeien. Kennis die vervolgens weer door de toeleverancier moet worden ingevuld, 27 VAKBLAD I 1 2016 p24_Artikel 1 27 04-03-16 13:55 wat ze over het algemeen uitstekend doen. Het is echter wel zaak goed vast te leggen wat waar hoort te liggen. In het algemeen valt de veiligheid en het voldoen aan de normen van tijde- lijke constructies en hulpconstructies onder verantwoordelijkheid van het uitvoerend bouwbedrijf. Bouwwerken als steigers, stempelwerk, bekistingen en ondersteuningsconstructies verdie- nen dezelfde aandacht als de hoofd- constructie. Regelmatig komen hulp- constructies voor die moeten worden aangepast of in complexe configuraties moeten worden toegepast. Mogelijk wordt daarbij afgeweken van een standaard, waardoor de deugdelijkheid van de constructie niet meer vanzelf- sprekend is. Om dit op de juiste wijze te kunnen beoordelen, is constructieve kennis nodig. Voor een goed inzicht in de rollen van de betrokken construc- teurs is het overzicht van rollen uit het 'Compendium Aanpak Constructieve Veiligheid' in de richtlijn opgenomen. Hierbij wordt een onderscheid gemaakt tussen een aantal rollen die construc- teurs (en engineeringscoördinatoren) kunnen spelen bij het ontwerpen en realiseren van draagconstructies. Het gaat daarbij om de functies: ontwerpend constructeur, coördinerend constructeur, hoofdconstructeur, deelconstructeur en engineeringscoördinator (zie kader). Demarcatieoverzicht Om de samenhang en rollen van de betrokken partijen in de diverse fasen weer te geven, hanteert de richtlijn een zogeheten demarcatieoverzicht. Op www.betoniek.nl staat een link naar het overzicht. Het overzicht gaat in op de fasen waarin bekisting en onder- steuning tijdens de 'bouwfase' worden toegepast. Met het overzicht wordt antwoord gegeven op de vragen: 1. W ie besteedt wat uit aan wie? 2. W ie is waarvoor verantwoordelijk (bijv. bij het maken en bij het uitvoeren van het stortplan)? 3. W ie is de gebruiker (bijv. onderaan- nemer, aannemer, opdrachtgever)? Daarbij worden de volgende construc- teurs genoemd: ? coördinerend constructeur 'eindfase' '; ? hoofdconstructeur; ? deelconstructeur; ? coördinerend constructeur 'bouwfase'. Ontwerp, voorbereiding en uitvoering Naast deze afbakening van rollen en verantwoordelijkheden geeft de richt- lijn veel praktische informatie. Achter- eenvolgens worden alle aspecten uit de ontwerp-, voorbereidings- en uit- voeringsfase behandeld. Tevens worden de verschillende bekistingsproducten omschreven en wordt uitgebreid stilge- staan bij de uitgangspunten en uitvoe- ring van berekeningen en tekeningen. In de ontwerpfase (voorlopig ontwerp / definitief ontwerp) wordt een analyse van het project, het ontwerp en de draagconstructie gemaakt. Het is belangrijk om na deze analyse de in aanmerking komende bouwmethoden vast te stellen. De Richtlijn Bekistingen en Ondersteuningen staat daarbij stil bij de verschillende soorten bekistingen (typen, kenmerken en benamingen). Vanuit de voorbereidingsfase wordt ingegaan op het bekistingsplan. Hierbij worden montage-, demontage-, stem- pel- en stortplan behandeld. Een apart hoofdstuk is gewijd aan het Veiligheids- en Gezondheidsplan, inclusief Risico- Inventarisatie en -Evaluatie (RI&E). Stap voor stap worden de plannen behan- deld en met voorbeelden wordt inzicht gegeven in de specifieke problemen en bijbehorende oplossingen. Ook is een apart hoofdstuk gewijd aan het werken met bekistingen en onder- steuningen en de eisen die daarvoor aan medewerkers worden gesteld. De benodigde competenties alsook de opleidingen zijn in dit hoofdstuk opge- nomen, evenals informatie over per- soonlijke beschermingsmiddelen en toezicht. Verder wordt uitgebreid inge- Rollen van constructeurs In het 'Compendium Aanpak Constructieve Veiligheid' zijn de volgende rollen van de constructeur benoemd: Ontwerpend constructeur Adviseur die het constructief ontwerp maakt, lid van het ontwerpteam. C oördinerend constructeur Adviseur die in de fase Uitvoeringsgereed Ontwerp (detailengineering) \ de detailuitwerkingen van deelconstructeurs inhoudelijk toetst en de constr\ uctieve samenhang bewaakt. Hoofdconstructeur Adviseur die de functies van ontwerpend constructeur en coördinerend \ con - structeur in zich verenigt. Deelconstructeur Constructeur die de detailengineering van (een) deelconstructie(s) (in het werk gestorte beton, prefab beton, staal, hout, glas) verzorgt en doorgaans wordt ingeschakeld door de leverancier(s) van die deelconstructie(s). Engineeringscoördinator Functionaris van het uitvoerend bouwbedrijf, verantwoordelijk voor de pr\ oces - matige coördinatie en sturing van de detailengineering door de levera\ nciers van deelconstructies. ontwerpend constructeur coordinerend constructeur hoofd- constructeurdeel- constructeurengineerings- coordinator maken constructief ontwerp x x bewaken constructieve samenhang x x detailengineering deelconstructies x inhoudelijke coör- dinatie/toetsing detailengineering x x procesmatige coördinatie detailengineering x 28 VAKBLAD I 1 2016 p24_Artikel 1 28 04-03-16 13:55 Beschikbaarheid De Richtlijn Bekistingen en Ondersteuningen is alleen in digitale vorm beschikbaar: op pc, tablet én mobiele telefoon. Hiermee wordt tegemoetgekomen aan vragen uit de markt naar '\ webbased' oplossingen. Wellicht belangrijker nog: in digitale uitvoering kan de richtlijn op een\ voudige en snelle manier up-to-date worden gehouden. Voor het gebruik van de richtlijn is een abonnement nodig. De RBO is te r\ aadplegen via www.richtlijnbekistingenenondersteunin gen.nl. 6 De Richtlijn Bekistingen en Ondersteuningen is in digitale vorm beschikbaar voor pc, tablet én mobiele telefoon (rechts) gaan op de algemene eisen en aanvul- lende eisen aan verschillende bekistings- soorten en onder steuningen. In het deel over de uitvoeringsfase wordt veel aandacht besteed aan mon- tage en demontage. Naast algemene uitgangspunten worden de eisen voor bekistingen en ondersteuningscon- structies stap voor stap uiteengezet. Ook wordt hier stilgestaan bij het hijsen en plaatsen van vloerplaten. Verder is er een hoofdstuk gewijd aan controle, inspectie en keuring. De rela- tie tussen deze aspecten, de frequentie en noodzaak en de voor controle, inspectie en keuring benodigde expertise worden toegelicht. Daarbij worden specifieke punten aangegeven waarop bij het keuren van bekistingen en ondersteuningen moet worden gelet. Het geheel wordt ondersteund met voorbeelden van inspectie- formulieren. Betere veiligheid De richtlijn geeft een antwoord op veel vragen die in de dagelijkse bouwpraktijk voorkomen. Het is een handig naslagwerk voor iedereen die werkt met betonbekistingen en ondersteuningsconstructies en draagt bij aan betere arbeidsomstandigheden en meer veiligheid op de bouwplaats. De richtlijn is inmiddels een halfjaar in gebruik. Een grote groep gebruikers vertrouwt dagelijks op de informatie die in de richtlijn wordt gegeven. Het succes van een richtlijn staat of valt met de actualiteit er van. Om die actu- aliteit te waarborgen, is een speciale commissie actief die vragen uit de dagelijkse praktijk beantwoordt en de antwoorden vervolgens verwerkt in updates die van de richtlijn verschij- nen. De updates spelen daarnaast in op de meest recente ontwikkelingen. Op die manier is gegarandeerd dat de richtlijn altijd de stand van de wetenschap presenteert. Het uiteinde- lijke succes is natuurlijk ook afhankelijk van de omvang van de gebruikers- groep. Daarbij geldt: hoe meer gebruikers, hoe breder het draagvlak en ? belangrijker nog ? hoe veiliger de werkzaamheden die worden uitgevoerd. 29 VAKBLAD I 1 2016 p24_Artikel 1 29 04-03-16 13:55