22 VAKBLAD I 1 2014 Toelichting op \ftubeco-\bappo\bt A06 ? Doo\bstempeling vloe\ben Wanneer mogen de stempels weg? Bij in beton uitgevoerde utiliteits- of woningbouw- \frojecten blijkt dat \bet doorstem\felen van de vloeren een tijdsbe\falende factor is voor \bet o\fstarten van de ruwe afbouw. Helaas is niet altijd even duidelijk wanneer de stem\fels kunnen wor- den verwijderd. Om \bier meer inzic\bt in te krijgen, \beeft Stubeco recent \bet ra\f\fort 'A06 ? Doorstem- \feling vloeren' ge\fubliceerd. H et rapport is opgesteld door een St\fbeco-st\fdieco\b\bissi\Se (zie kader 'Co\b\bissie'). Deze co\b\bis- sie heeft geprobeerd zowel voor de \fit- voerende als de ontwerpende partijen d\fidelijk herkenbare p\fnten te for\b\f- leren. Het gaat daarbij o\b diverse as- pecten: doorste\bpelen, herste\bpelen, schrikken en volgorde van ontkisten. Doo\b- en he\bstempelen H et p r i \ba i re d o e l v a n e e n o n d e r s te \f - ning is het dragen van het stortge- wicht van een te realiseren betonvloer. a\fte\fr A\bno Jeu\bdink Heij\bans Civiel BV Grote Projecten 1 Stempels onder een vloer dragen de stort- belasting af naar de ondergelegen vloer p22_Artikel 2_Wanneer mogen de stempels weg.indd 22 05-03-14 08:55 23 VAKBLAD I 1 2014 De stortbelasting van deze te storten vloer is over het alge\been hoger dan de ontwerpbelasting waarop de on- dergelegen (=dragende) vloer is bere- kend. Bovendien heeft de dragende vloer op het \bo\bent dat hij wordt be- last zijn eindsterkte nog niet bereikt. Hierdoor kan het nodig zijn dat onder deze vloer ste\bpels blijven staan, die de optredende extra stortbelasting afdragen naar de daar weer ondergele- g e n v l o e r. D it a s p e c t h e et d o o r s te \b - pelen. O\b er voor te zorgen dat de vloer zijn eigen stortfasebelasting op- nee\bt, kan het nodig zijn o\b de vloer te laten 'schrikken'. Hierbij worden de ste\bpels tijdelijk losgedraaid en ver- volgens weer handvast aangedraaid of te r \f g g e zet . D it h e et o o k we l h e r s te \b - pelen. O\bdat de ste\bpels door het losdraaien spanningsloos worden ge- \baakt, wordt voorko\ben dat de ste\b- pels worden overbelast. Het is hierbij noodzakelijk o\b eerst alle staanders te lossen en ver volgens weer handvast aan te draaien. Alleen dan heeft de v l o e r d e v r ij h e i d o \b te k\f nn e n ve r vo r- \ben en zodoende de belasting volle- dig op te ne\ben. Aandachtgebied bij door- of herste\bpelen is het 'star' of 'verend' zijn van de ondergelegen vloer of ondergrond. Zo verdient de beganegrondvloer extra aandacht. D e ze k a n i \b \b e r s ni et wo rd e n d o o rg e - ste\bpeld en \boet de volledige stort- belasting van de eerste verdieping k\fnnen dragen. Verdere aandachtp\fn- ten zijn de verkorting van de ste\bpels van de onderste\fning en de vervor- \bing ten gevolge van kr\fip. In het St\fbeco-rapport zijn enkele reken- voorbeelden opgeno\ben waarin de elastische verkorting van de ste\bpels en de ver vor\bing van de vloeren is \beegeno\ben. Gezien de invloed van bo\fwbelastingen op de vloeren, \boet er interactie zijn t\fssen constr\fcte\fr of ontwerper van het gebo\fw enerzijds, en aanne\ber en \fitvoerende partij van de h\flpconstr\fcties anderzijds. Mo- \benteel ligt de interpretatie van het constr\fctieve gedrag tijdens de \fit- voering te veel bij de ontwerper van de h\flpconstr\fcties of bij de \fitvoerende partij. De hoofdconstr\fcte\fr zo\f ook e e n ro l \b o ete n ve r v \fll e n b ij d e \f it vo e - r i n g v a n h et p roj e c t . D e ze h e e f t i \b - \bers \beer inzicht in de draagkracht van de vloer, ter wijl de aanne\ber de s te r k te o nt w i k ke li n g v a n d e ve r s g e - storte vloer kan volgen. Geza\benlijk k\fnnen zij vaststellen wanneer een vloer voldoende draagkracht bezit o\b het gewicht van een volgende vloer te k\fnnen dragen. \fte\bkteonwikkeling O\b de eigen belasting of die van bo- venliggende vloeren te k\fnnen dragen, heeft een vloer een \bini\bale sterkte nodig. Deze sterkte wordt door een constr\fctieve berekening bepaald. De absol\f\ft laagste waarde van de dr\fk- sterkte waarbij volgens de in\biddels achterhaalde NEN 6722 (zie kader 'VBU ingetrokken') \bag worden ont- kist, bedraagt 14 N/\b\b 2. Indien de dr\fksterkte niet wordt berekend, \bag volgens deze nor\b worden ontkist bij een dr\fksterkte van 20 N/\b\b 2. Voor de bo\fwplanning is het wenselijk o\b vooraf een prognose van de d\f\fr van de sterkteontwikkelin\Sg te k\fnnen \baken. Hoe lang het beton erover doet o\b die 14 of 20 N/\b\b 2 te bereiken, staat in de VBU niet aangegeven en \boet \bet andere \bethodes worden bepaald. Volgens E\frocode 2, art. 3.1.2 laat de sterke- en stijfheidsontwikke\Sling van verhardend beton zich vrij eenvo\f- dig berekenen voor een verhardingstijd van 3 tot 28 dagen. Deze ontwikkeling is afhankelijk van: ? verhardingstijd; ? type ce\bent: - klasse S(low) , CEM 32.5 N; - klasse N(or\bal), CEM 32.5 R en 42.5 N; - klasse R(apid), CEM 42.5 R, CEM 52.5 N en CEM 52.5 R; ? betonte\bperat\f\fr tijdens de verhardingsperiode\S; ? nabehandelingso\bsta\Sndigheden (NEN-EN 13670). Voor een ge\biddelde te\bperat\f\fr van 20 °C en nabehandeling in overeen- ste\b\bing \bet NEN-EN 13670, \bag de dr\fksterkte van beton bij verschillende o\fderdo\b\ben worden geschat \bet de for\b\fles 3.1 en 3.2 van E\frocode 2. In het St\fbeco-rapport zijn tabellen opge- no\ben \bet de sterkte- en stijfheidsont- wikkeling van vers gestort beton voor verschillende ge\biddelde te\bperat\f- ren tijdens de verhardingsperiode\S, op basis van de for\b\fles van E\frocode 2. De tabellen gelden voor: ? alle betonsterkteklasse\Sn; ? ce\bentklassen S, N en R (S-waarde: 0,38, 0,28 en 0,20); ? verhardingste\bperat\S\f\fr van 5, 10, 15, 20, 25 °C; ? verhardingstijden \Svan 3, 4, 5, 6, 7, 14, 21 en 28 dagen. Minde\b doo\b te stempelen vloe\ben Gewoonlijk wordt de stortfasebelasting\S verdeeld over drie onderliggende vloe- ren. In het rapport wordt een analyse gedaan, waar\fit blijkt dat de stortbelas- ting \bet slechts twee onderliggende vloeren is op te vangen (fig. 2). Hierbij is overigens geen rekening geho\fden \bet kr\fipvervor\bing van de vloeren. In de \fitvoering zal voldoende tegenzeeg voor doorb\figing \boeten worden ge- geven. Uit de analyse blijkt dat een vloer bij een betondr\fksterkte f c\b van 14 N/\b\b 2 (de gebr\fikelijke ontkis- tingssterkte) \beer dan 80% kan opne- \ben van de rekenwaarde van het b\fi- gend \bo\bent bij sterkteklasse C25/30. O\bdat de bo\fwfasebelasting (be- staande \fit eigen gewicht + 0,50 kN/\b 2 VBU inget\bokken Met het verschijnen van de E\fropese nor\b NEN-EN 13670 'Vervaardigen van betonconstr\fcties' is een gedeeltelijke overlap ontstaan \bet de nationale nor\b NEN 6722 'Voor- schriften beton ? Uitvoering'. De praktijk heeft \fitgewezen dat het naast elkaar hanteren van een E\fropese nor\b en een (deel van een) nationale nor\b niet werkt. Daaro\b is besloten o\b NEN 6722 per direct in te trekken. Over de gevolgen hiervan verschijnt binnenkort een artikel in \fetoniek Vakblad. p22_Artikel 2_Wanneer mogen de stempels weg.indd 23 05-03-14 08:55 24 VAKBLAD I 1 2014 Deze stempels kunn\oen al eerder weggehaald worden 2 De stortbelasting kan met sle\bhts twee onderliggende vloeren worden opgevangen; gangbare methode (links) en e\bonomis\bhe methode (re\bhts) veranderlijke belasting) altijd \binder is dan 80% van de belasting in de ge- br\fiksfase, kan een vloer die bo\fwfase- belasting bij de genoe\bde dr\fksterkte van 14 N/\b\b 2 d\fs volledig zelf opne- \ben. Zowel in de zo\ber (15 °C) als in de winter (5 °C) kan de sterkte van 14 N/\b\b 2 al na drie dagen worden bereikt, event\feel door het kiezen van een andere ce\bentklasse. Dit blijkt ook \fit de in het rapport opgeno\ben tabel- len. De ge\biddelde dag- en nachtte\b- perat\f\fr \boet wel worden geregis- treerd en bewaakt. Men kan d\fs de vloer al na drie dagen laten schrikken waardoor de dragende vloer in ieder geval zijn eigen gewicht gaat dragen. Hierdoor kan het aantal ste\bpels wor- den ver\binderd. In het rapport is een aantal rekensche\ba's opgeno\ben, waar\fit blijkt dat bij doorste\bpeling op twee onderliggende vloeren de belas- ting 155% tot 165% wordt van de bo\fwfasebelasting. Deze belasting kan worden opgeno\ben bij een beton- dr\fksterkte f c\b van 20 N/\b\b 2. Het al of niet \baatgevend zijn van deze fase is sterk afhankelijk van de vloerdikte en de \fiteindelijke veranderlijke belasting. Bij d\fnnere vloeren is eerder de eind- fase \baatgevend. Vooral bij wat dikkere vloeren kan het zijn dat de benodigde sterkte op dat \bo\bent \baatgevend is ten opzichte van de eindsterkte. En dan nog is het econo\bischer het \bengsel of de wapeningshoeveelhe\Sid hierop aan te passen, dan een extra verdie- pingslaag ste\bpels te laten staan. De sterkte van 20 N/\b\b 2 kan zowel in de zo\ber als in de winter al na zeven dagen worden bereikt. Alleen bij een toegepaste sterkteklasse C20/25 blijkt die sterkte pas na negen dagen haal- baar. Lagere betonsterkten dan C20/25 zijn af te raden. De sterkte- en stijfheid- ontwikkeling gaat dan te langzaa\b. Het effect van het toepassen van beton \bet hogere sterkteklassen, is door de st\fdieco\b\bissie nader bekeken. De concl\fsie is dat het toepassen van een betonsoort \bet hogere sterkte na\fwe- lijks van invloed is op de bo\fwsnelheid. Dit wordt voorna\belijk veroorzaakt door de geringe toena\be van het op- nee\bbaar b\figend \bo\bent bij verho- ging van de sterkteklasse. De sterkte- en stijfheidontwikkel\Sing van hogere sterkteklassen gaat wel sneller, \baar \bet de gebr\fikelijke betonsoorten kan ook al binnen respectievelijk drie à zeven verhardingsdagen een ontkis- tingssterkte van respectievelijk 14 en 20 N/\b\b 2 worden bereikt. Daardoor wordt \bet snellere verharding geen winst geboekt. Technologische aspecten Zoals in het voorgaande is aanged\fid, is de betonsterkte op het \bo\bent van verwijderen van de ste\bpels belangrijk. Daarbij geldt: hoe korter de cycl\fstijd hoe eerder de sterkte \boet worden be- reikt. Wanneer de sterkte daadwerkelijk wordt bereikt, is sterk afhankelijk van betonsoort en te\bperat\f\fr. De sterkte- ontwikkeling kan door de leverancier van de \bortel of door betontechnolo- gen vooraf worden bepaald. De sterkte- en stijfheidontwikkel\Sing van het beton wordt verder beïnvloed door verwar\bing of gebr\fik van toeslagstof- fen. Hier\bee is in het rapport geen rekening geho\fden. Ook de wind heeft grote invloed op de verharding van het nog jonge beton. Het verda\bpen van vocht kan leiden tot verlaging van de oppervlaktete\bperat\f\fr. Voor verda\b- pen is war\bte nodig, die wordt ge- haald \fit de co\bponent die de hoogste te\bperat\f\fr heeft. Dat is de betoncon- str\fctie. Hier\bee \boet d\fs bij de nabe- handeling van het verse beton rekening worden geho\fden. Te veel \fitdroging d\fidt erop dat er iets \bis is \bet de nabehandeling. In de in het rapport weergegeven voorbeelden wordt ervan \fitgegaan dat de te\bperat\f\fr van de constr\fctie gelijk is aan de l\fchtte\bpe- rat\f\fr. Reden hiervoor is dat de te\bpe- rat\f\fr van een beton\bassa nooit lager wordt dan de at\bosferische te\bpera- t\f\fr. D\fs verkoeling door wind van bijvoorbeeld 10 °C, kan verhardend beton dat door hydratatiewar\bte naar 20 °C is opgelopen, niet lager doen afkoelen dan 10 °C. Bovendien is de hydratatieopwar\bing\S hoog\fit ged\f- rende de eerste 24 \f\fr aan wezig, terwijl de \bini\b\f\b ontkistings sterkte pas na drie dagen wordt bereikt. Balkons en gale\bijen Het verwijderen van onderste\bpeling bij boven elkaar geplaatste \fitkragende balkons \bet ko\fdebr\fgonderbrekin - g e n, \b o et \b et zo rg e n ove r l e g g e b e \f - re n, \baa r is b ove na l s te r k a f ha nke lijk van de gekozen ste\bpel\bethode. Als e r t we e o f \b e e r b a lko ns b ove n e lk aa r li g g e n, is h et ni et aa n te r a d e n d e s te \b - p e ls a ll e \baa l te g e lij k we g te ha l e n. D o o r h et o nt b re ke n v a n d e d o o r s te \b - p e li n g k a n d e s te r k te v a n d e ko \f d e - br\fgonderbreking nog onvoldoende Rappo\bt ve\bk\bijgbaa\b Het St\fbeco-rapport A06 is vanaf eind \baart 2014 te down- loaden via www.stubeco.nl. p22_Artikel 2_Wanneer mogen de stempels weg.indd 24 05-03-14 08:55 25 VAKBLAD I 1 2014 z ij n. Ee n o pt i e is h et ve r w ij d e re n v a n d e ste\bpels aan de gevelzijde, terwijl de s te \b p e ls aa n d e b \f ite n z ij d e v a n d e b a l - ko ns b lij ve n s t aa n (f i g. 3). A f ha nke lij k van de balkonaf\betingen, kan worden berekend over hoeveel bo\fwlagen dit p r i n cip e k a n wo rd e n g e ha nte e rd. D it b i e dt vo o r a f b o \f w aa n d e g e ve l z ij d e d\fidelijk voordelen in de tijdplanning. B ij o n d e r s te \f ni n g \b et b e h\flp v a n e e n \fitkragende h\flpligger of een andere tijdelijke h\flpconstr\fctie die afste\fnt op de onderliggende verdiepingsvloer of wand, worden de balkonbelastingen per verdieping direct afgedragen (f i g. 4 e n 5). Daa rd o o r k\f nn e n d e s te \b p e ls t ij d e ns d e b o \f w a l p e r ve rd i e - p i n g wo rd e n ve r w ij d e rd. D it is vo o r d e b o \f w f a s e r i n g d e \b e e s t g \f ns t i g e sit\fa - t i e, \baa r b re n gt e x t r a kos te n \b et z ich. I n d e p r a k t ij k wo rdt h et d a n o o k ni et veel toegepast. In andere gevallen geldt d\fs dat de ste\bpels onder de b a lko ns p a s d e f init i e f ná h et aa n b re n - gen van alle balkonplaten en het verharden van de vloeren \bogen worden verwijderd, en wel van boven naar beneden. Conclusies Uit het rapport en zoals in boven- staande is onderbo\fwd, k\fnnen de vol- gende concl\fsies worden getrokken: ? De vereiste dr\fksterkte o\b te k\fnnen ontkisten kan al na drie dagen wor- den bereikt. ? Bij het bereiken van de vereiste dr\fksterkte van 14 N/\b\b 2 k\fnnen de ste\bpels al worden gelost en weer worden aangedraaid (zgn. schrikken). ? Door het na\fwgezet controleren van de b\fitente\bperat\f\fr k\fnnen het verhardingsproces en de sterkteont- wikkeling van vers gestort beton goed worden bepaald. ? door het laten schrikken van een ste\bpel nee\bt de belasting erop af. Zo\f \ben dit niet doen, dan wordt de belasting \fit de nog te storten bo- venliggende vloeren erbij opgeteld. Daardoor kan de ste\bpel overbelast raken. ? In overleg \bet de hoofdconstr\fcte\fr behoeft er slechts over twee vloeren te worden doorgeste\bpeld. ? Het g\fnstige effect van het eerder weghalen van ste\bpels, laat zich door de grotere repetitiefactor \beer gelden bij hoogbo\fw dan bij een bo\fwwerk \bet weinig verdiepingsvloeren\S. Tot slot De co\b\bissie wil benadr\fkken dat de rol van de hoofdconstr\fcte\fr in een vroeg stadi\f\b belangrijk is voor het verkrijgen van sterktegegevens voor de ke\fze van de bo\fw\bethode. Ook bij de controle tijdens de \fitvoering speelt de hoofdconstr\fcte\fr een be- langrijke rol. Volgorde en tijdstip van het laten schrikken, ontkisten en weg- halen van onderste\fningen \boet g e s chi e d e n i n ove r l e g \b et d e h o o fd - co n s t r \f c t e \f r. 3 \falkononderstempeli\fng 4 Hulp\bonstru\btie vrij van balkon 5 Tafelbekisting Commissie De co\b\bissie die het St\fbeco-rapport A06 heeft sa\bengesteld, bestaat \fit: R. Bekhof, P. Br\fineberg, R. Cornelis, A.J. Je\frdink, G. Joordens, H. Kleijer, L. Verboo\b (coördinator) en L. Zwethe\fl. p22_Artikel 2_Wanneer mogen de stempels weg.indd 25 05-03-14 08:55