mei 2024 18 17 BAND UITGAV E Nieuwe cementen, nieuwe normen Naast NEN-EN 197-1 nu ook NEN-EN 197-5 en NEN-EN 197-6 BAND UITGAV E 2 MEI 2024 STANDA ARD 17 18 Nieuwe cementen, nieuwe normen De wens tot verduurzaming van onze samenleving heeft tot gevolg dat er veel innovaties plaatsvinden in de bouw, ook in het beton en cement. Vaak is het doel daarbij de CO?-uitstoot te verlagen en de circulariteit te verhogen. Op een gegeven moment is het moment aangebroken dat de innovatie klaar is voor de markt. Zo'n nieuw product, een nieuw cement, vraagt om een nieuwe norm. De zoektocht en het onderzoek naar (nieuwe) klinkervervangers is in volle gang en levert resultaat: uitvoerig geteste nieuwe cementen. In deze Betoniek bespreken we de CO?-impact van cement en de in de normen genoemde (nieuwe) klinkervervangers. Als geheugensteun komt eerst de huidige cementnorm NEN-EN 197-1 aan bod. Daarna worden de nieuwe cementnormen NEN-EN 197-5 en 197-6 toegelicht. HET MEESTGEBRUIK TE BOUWMATERIA AL Sinds 2022 zijn er 8 miljard mensen op deze wereld. De voorspelling van de Verenigde Naties is dat er in 2050 bijna 10 miljard mensen op aarde zullen zijn. Al deze mensen willen ergens wonen, de bouwopgave is dan ook enorm. Om die opgave mogelijk te maken, is veel beton nodig, het meest­ gebruikte bouwmateriaal ter wereld (fig. 1). Op wereldschaal is het gemiddelde gebruik van beton per jaar per persoon bijna 2 m³. Ter vergelijking: in Nederland is dit minder dan de helft. Als we 1 m³ beton beschouwen, wordt circa 85% van de CO?­uitstoot veroor ­ zaakt door het cement (fig. 2). Ongeveer 7% van de wereldwijde CO?­ uitstoot kan worden toegeschreven aan cement (fig. 3). In Nederland is het aandeel van de CO?­uitstoot van cement minder dan 1,5% (en daarmee de laagste ter wereld), mede door het al tientallen jaren veelvuldig toepassen van gegranuleerde hoogovenslak en poederkoolvliegas als klinker ver vangers in onze cementen. Maar de beschikbaarheid van gegranuleerde hoogovenslak en poeder koolvliegas staat in de nabije toe ­ komst onder druk, zowel in Nederland als in de rest van Europa. De staalindustrie, wereldwijd verantwoor ­ delijk voor ook circa 7% van de CO?­ emissies, is bezig met het verduurzamen van haar processen en stapt over op andere productietechnieken. Gevolg daar van is dat er naar verwachting veel minder slak vrij­ 3 MEI 2024 STANDA ARD 17 18 Nederlandse overheid al het besluit geno­ men alle kolengestookte energiecentrales per 2030 te sluiten. Inmiddels zijn al enkele centrales gesloten. Gevolg daar van is dat de komt. Daarbij moet nog worden onderzocht of de nieuwe slak ook in de toekomst kan worden toegepast als klinker ver vanger. Voor wat betreft poederkoolvliegas heeft de 1 Lengfurt cement 2 CO?­uitstoot van de componenten van beton 4 MEI 2024 STANDA ARD 17 18 hier van afkomstige poederkoolvliegas al moeilijker verkrijgbaar is. Stel dat de gegranuleerde hoogovenslak en poederkoolvliegas volledig wegvallen en we het ver vangingspercentage van klinker in cement op pijl willen houden. Dan is er, bij de jaarlijkse betonconsumptie in Nederland van circa 14 miljoen m³, jaarlijks al snel meer dan 2 miljoen ton aan alternatieve klinker ver van­ gers nodig. Dit zijn de zogenoemde SCM's (supplementar y cementitious materials). KLIMA ATAKKOORD PARIJS Een van de speerpunten van het Klimaatak ­ koord van Parijs van 2015 is het terugdrin­ gen van de wereldwijde CO?­uitstoot om zo de opwarming van de aarde onder de 1,5 °C te houden. Er zijn wereldwijd ambitieuze kli­ maatdoelstellingen geformuleerd, zo ook door de cementproducenten. De Europese cementproducenten, verenigd in CEMBU­ RE AU, hebben zich volgens de Roadmap Europese cementindustrie gecommitteerd om de CO?­emissies van cement ten opzichte van 1990 in 2030 met 30% te redu­ ceren en uiterlijk in 2050 CO?­neutraal cement te produceren. Om de CO?­reductiedoelstellingen te halen, heeft de cementindustrie vijf knoppen om aan te draaien: 1. Het verminderen van het aandeel port ­ landklinker in cement. 2. Het gebruik van (nieuwe) klinker ver van­ gers, SCM's, in cement. 3. Het verbeteren van de productieprocessen. 4. Het gebruik van alternatieve brandstoffen in plaats van fossiele / niet ­hernieuwbare brandstoffen in het productieproces. 5. Het afvangen van de onvermijdelijke vrij­ gekomen CO? (Carbon Capture) tijdens het productieproces. En deze afgevangen CO? opslaan (CCS, Carbon Capture and Storage) in lege olie ­ en/of gasvelden. Of nog liever deze afgevangen CO? als grond­ stof gebruiken (CCU, Carbon Capture and Utilisation) voor nieuwe producten. De belangrijkste knoppen voor deze Betoniek zijn de eerste twee. Hierbij gaat het om het terugdringen van het aandeel portlandklinker door componenten met een lagere CO2 ­foot ­ print. Er wordt door de cementindustrie veel onderzoek gedaan naar alternatieve klinker ­ ver vangers, vanwege de afnemende beschik ­ baarheid van gegranuleerde hoogovenslak en poederkoolvliegas. Hierbij wordt onder meer gekeken naar de beschikbaarheid, de maal ­ baarheid, de reactiviteit, de CO?­emissie/ton, het ver vangingspercentage en de kosten. CEMBURE AU heeft een belangrijke coördi­ nerende rol in het onderzoek van haar leden, de Europese cementindustrie. Er is een werkgroep ingesteld, die onder begeleiding van de normalisatie ­instantie CEN/TC51 een onderzoeksprogramma heeft vastge ­ steld. Hierbij is voor verschillende cement ­ samenstellingen literatuuronderzoek en een uitvoerig onderzoeks ­ en testpro­ gramma uitgevoerd door wetenschap en industrie. 3 De CO?­emissie door cement wereldwijd, in Europa en in Nederland 5 MEI 2024 STANDA ARD 17 18 Daarbij is gekeken naar: ? De eigenschappen en samenstelling van de materialen ? De mechanische, de fysieke en chemische prestaties. ? De duurzaamheidsprestaties. ? De milieutechnische prestaties. ? De impact op de gezondheid. De gezamenlijke resultaten van wetenschap en praktijk worden vastgelegd in een zoge ­ noemd Technisch Dossier. Dit dossier vormt uiteindelijk de basis voor de nieuwe normen. Als mogelijke alternatieven voor de Neder ­ landse markt kwam uit dit onderzoek, dat natuurlijke puzzolanen, gecalcineerde klei, kalksteen en recycled concrete fines (RCF, in deze Betoniek verder gerecyclede cement ­ steen genoemd) de meeste potentie hebben. GERECYCLEDE CEMENTSTEEN Gerecyclede cementsteen is voor de cementindustrie een belangrijke nieuwe grondstof om de CO?­emissie van cement te verlagen. Cementsteen bestaat voor het grootste gedeelte uit gehydrateerde cementsteen, een klein deel uit ongehydra­ teerde cement en fijne delen silica. Deze gerecyclede cementsteen is goed te gebrui­ ken als CO?­ vrije klinker ver vanger bij de productie van cement. Een nieuwe ontwikkeling is de gerecyclede cementsteen geforceerd te laten carbonate ­ ren waarbij CO? wordt opgenomen. Gefor ­ ceerd carbonateren van gerecyclede cementsteen is mogelijk door gebruik te maken van de vrijgekomen CO?­houdende gassen en warmte tijdens het productiepro­ ces van cement. Dit proces gaat relatief een­ voudig en snel, ook bij lage temperaturen. Het is een uiterst effectieve vorm van CCU. Dergelijke gecarbonateerde gerecyclede cementsteen heeft een aantal voordelen. Zo bevat het onder andere silicagel, dat zeer reactief is en een gunstig effect heeft op de beginsterkte. Bovendien helpt het de cementindustrie ? via de opname van CO? (100 tot 200 kg CO? eq/ton) ? haar CO?­ voetafdruk te verkleinen (zie ook tabel 1). 4 Selectieve breektechniek 6 MEI 2024 STANDA ARD 17 18 De verwachting is dat het ver vangingsper­ centage van gecarbonateerde cementsteen kan oplopen tot 60% (volgens de nieuwe norm geldt nu een maximaal ver vangings ­ percentage van 35%). Maar wat betekent het nu, wanneer deze alternatieven beschikbaar komen voor de Nederlandse markt? Onder welke norm val­ len ze dan? Voordat we daarop ingaan, volgt eerst een overzicht van de beschikbare componenten in cement. COMPONENTEN CEMENT Er zijn inmiddels heel wat componenten beschikbaar die kunnen worden gebruikt in cement. In het volgende overzicht worden deze componenten genoemd (volgorde als in tabel 2), waarbij ook de letter is aangege ­ ven die in de norm wordt aangehouden: ? Portlandcementklinker (K) is een hydraulisch materiaal bestaande uit onder andere calciumsilicaten, aluminium en ijzerhoudende klinkerfasen. ? Gerecyclede cementsteen (F) komt als fijne fractie vrij door het slopen en breken van beton met behulp van nieuwe selec ­ tieve breektechnieken. De aan het toe ­slagmateriaal aangehechte cementsteen wordt daarbij door de knedende manier van breken grotendeels verwijderd. ? Gegranuleerde hoogovenslak (S) is een restproduct uit de ijzerindustrie en momenteel veruit de beste klinker ver van­ ger. Het heeft prima milieutechnische eigenschappen en kan gebruikt worden tot een zeer hoog ver vangingspercentage. ? Microsilica (D), ook wel silica fume, ont ­ staat bij de productie van (ijzer)silicium­ legeringen en bestaat voornamelijk uit zeer fijne bolvormige amorfe siliciumdioxide ­ deeltjes die zeer reactief zijn. ? Natuurlijke puzzolanen (P), meestal van vulkanische oorsprong, zijn silica of silica­ en aluminarijke materialen die, in fijnver ­ deelde vorm en in aanwezigheid van water en calcium, chemisch reageren tot verbin­ dingen met bindende eigenschappen. De constantheid van het materiaal en de maal­ baarheid zijn een punt van aandacht. ? Gecalcineerde klei (Q) is een natuurlijke puzzolaan met een voldoende aandeel van het mineraal kaoliniet, wat zich door verhit ­ ting (calcinatie bij ca. 800 °C) omvormt tot het gedehydroxeerde metakaolien met een amorfe structuur. Gecalcineerde klei is gemakkelijk maalbaar en heeft vooral een gunstig effect op de eindsterkte. ? Kiezelhoudende vliegas (V), in Nederland poederkoolvliegas genoemd, bestaat hoofdzakelijk uit bolvormige glasachtige deeltjes met een amorfe structuur. Deze deeltjes ontstaan bij de verbranding van poederkool in elektriciteitscentrales. ? Kalkhoudende vliegas (W), ook wel bruinkoolvliegas, is een fijn poeder met hydraulische en/of puzzolane eigenschap­ pen, die ontstaat bij de verbranding van bruinkool in elektriciteitscentrales. ? Gebrande leisteen (T) wordt speciaal geproduceerd bij circa 800 °C en heeft zowel hydraulische als puzzolane eigenschappen. Tabel 1. Hoofdbestanddelen van cement en bijbehorende kg CO? eq/ton NOTATIE HOOFDBESTANDDEEL KG CO? EQ/TON K Portlandcementklinker 850 F Gerecyclede cementsteen 0* S Gegranuleerde hoogovenslak 115 D Microsilica 14 P Natuurlijke puzzolanen 30 tot 60 Q Gecalcineerde klei 100 tot 200 V Poederkoolvliegas 10 W Kalkhoudende vliegas 50** T Gebrande leisteen 50** L Kalksteen 30 LL Kalksteen 30 * Gecarbonateerde gerecyclede cementsteen heeft zelfs een negatieve CO 2-bijdrage van -100 tot -200 kg CO 2 eq/ton. ** Aanname. 7 MEI 2024 STANDA ARD 17 18 ? Kalksteenmeel (L en LL) is een in prin­ cipe inerte klinker ver vanger die de kor ­ relopbouw en daarmee de sterkte van cement en beton verbetert. Kalksteen is ruim beschikbaar. L heeft een organisch koolstofgehalte van ? 0,5% (m/m). LL heeft een organisch koolstofgehalte van ? 0,2% (m/m). NEN-EN 197-1 Voordat een cement in beton kan worden toegepast, moeten eerst de prestaties van dat cement zijn vastgesteld volgens de bij­ behorende normen. De basisnorm voor gewone cementen is NEN EN 197­1. Deze norm is sinds 2000 van kracht. De huidige norm is van 2011. Dit is een zogenoemde geharmoniseerde norm (zie kader ' Wat is een geharmoniseerde norm?'). NEN EN 197­1 is een Europese norm, goedgekeurd door CEN (Comité Européen de Normalisa­ tion / European Committee for Standardiza­ tion) en wordt in veertig Europese landen voorgeschreven. De normen stellen eisen aan de cementen, de notatie en de samenstelling uit de ver ­ schillende hoofdbestanddelen en de even­ tuele vulstof. Vooruitlopend op de later in dit artikel te bespreken NEN­EN 197­5 en 197­6, is tabel 2 al aangevuld met de cemen­ ten uit die nieuwe normen, om zo een totaal­ overzicht te krijgen. We bespreken nu eerst de opbouw van tabel 2 en hoe de tabel gelezen moet worden. In de normen worden zes cementfamilies onderscheiden. Dit zijn in de tabel van boven naar beneden: ? Portlandcement CEM I ? Portlandcomposietcement CEM II ? Hoogovencement CEM III ? Puzzolaancement CEM IV ? Composietcement CEM V ? Composietcement CEM VI, nieuw volgens EN 197­5 en 6. Als voorbeeld wordt gekozen voor het in Nederland veelgebruikte hoogovencement. Dit cement is volgens de tabel samengesteld uit de hoofdbestanddelen: portlandcement ­ klinker (K) en gegranuleerde hoogovenslak (S) en eventueel een vulstof (overig in de tabel). De grondstoffen en de cement moeten aan de gestelde eisen uit de norm voldoen. WAT IS EEN GEHARMONISEERDE NORM? Een norm is een vrijwillige afspraak tussen partijen over de specificatie van een product, dienst of proces. Normen worden door particuliere normalisatie-instellingen ontwikkeld, doorgaans op initiatief van marktdeelnemers die behoefte hebben aan een norm. Europese normen worden vastgesteld door een van de drie Europese normalisatie-instellingen; in ons geval is dit het Europees Comité voor Normalisatie (CEN). Geharmoniseerde normen zijn een speciale categorie Europese normen die op verzoek van de Europese Commissie door een Europese normalisatie-instelling worden ontwikkeld. Voor cement is deze commissie CEN/TC 51 (Technische Commissie 51 'Cement and building limes'). Een CE-markering geeft aan dat het product, in ons geval cement, aan Europese normen voldoet en aan de hand van deze normen is getest. 8 MEI 2024 STANDA ARD 17 18 Tabel 2. Samenstelling verschillende cementen uit NEN-EN 197-1, NEN-EN 197-5 en NEN-EN 197-6 CEMENTSOORT A AN DUIDING SAMENSTELLING (% M/M) KLIN- KER RCF SL AK MICRO- SILICA PUZZOL ANEN VLIEGASGEBR ANDE LEISTEEN K ALKSTEEN OVERIG K FS D PQ VW T LLL Portlandcement CEM I95-100 0-5 Portland- recycled- fines-cement CEM II/A-F 80-946-20 0-5 CEM II/B-F 65-7921-35 0-5 Portlandslak - cement CEM II/A-S 80-94 6-20 0-5 CEM II/B-S 65-79 21-35 0-5 Portlandmicro- silicacement CEM II/A-D 90-94 6-10 0-5 Portlandpuzzo- laancement CEM II/A-P 80-94 6-20 0-5 CEM II/B-P 65-79 21-35 0-5 CEM II/A-Q 80-94 6-20 0-5 CEM II/B-Q 65-79 21-35 0-5 Portlandvliegas - cement CEM II/A-V 80-94 6-200-5 CEM II/B-V 65-79 21-350-5 CEM II/A-W 80-94 6-200-5 CEM II/B-W 65-79 21-350-5 Portlandleisteen- cement CEM II/A-T 80-94 6-200-5 CEM II/B-T 65-79 21-350-5 Portlandkalksteen- cement CEM II/A-L 80-94 6-200-5 CEM II/B-L 65-79 21-350-5 CEM II/A-LL 80-94 6-200-5 CEM II/B-LL 65-79 21-350-5 Portland- composietcement CEM II/A-M 80-88 12-200-5 CEM II/B-M 65-79 21-350-5 CEM II/C-M 50-64 36-500-5 (met RCF, volgens EN 197-6) CEM II/A-M 80-886-14 6-14 0-5 CEM II/B-M 65-796-29 6-29 0-5 CEM II/C-M 50-646-20 16-44 0-5 Hoogovencement CEM III/A35-64 36-65 0-5 CEM III/B 20-34 66-80 0-5 CEM III/C 5-1981-95 0-5 Puzzolaancement CEM IV/A65-89 21-35 0-5 CEM IV/B 45-64 36-55 0-5 Composietcement (CEM V) CEM V/A 40-64 18-30 18-30 0-5 CEM V/B 20-38 31-49 31-49 0-5 Composietcement (CEM VI) CEM VI (S-P) 35-49 31-59 6-20 0-5 CEM VI (S-V) 35-49 31-59 6-20 0-5 CEM VI (S-L) 35-49 31-59 6-200-5 CEM VI (S-LL) 35-49 31-59 6-200-5 CEM VI (S-F) 35-496-2031-59 0-5 Zwart uit NEN­EN 197­1, zonder aanvullend onderzoek; rood uit NEN­EN 197­1 met aanvullend onderzoek; blauw uit NEN­EN 197­5; groen uit NEN­EN 197­6 9 MEI 2024 STANDA ARD 17 18 Als we dit hoogovencement ontleden: CEM III/B 42,5 N LH SR CEM III Hoogovencement B Het aandeel van de hoofdbestand­ delen bestaat in dit geval uit 20­34% portlandklinker en 66­80% gegranuleerde hoogovenslak. De letters A en C staan voor andere percentages hoofdbestanddelen. 42,5 De sterkteklasse van het cement is 42,5, dit betekent dat de 28­daagse cementmorteldruksterkte tussen 42,5 en 62,5 MPa ligt. Bij sterkteklasse 32,5 ligt deze waarde tussen 32,5 en 52,5 MPa en bij 52,5, is deze sterkte 52,5 MPa of meer. N Normale beginsterkte, de 2­ of 7­daagse cementmorteldruk ­ sterkte. In dit voorbeeld moet de 2­daagse sterkte min. 10 MPa zijn. L staat voor low, lagere vroege sterkteontwikkeling, de 2­ of 7­daagse sterkte. R staat voor rapid, een snellere vroege sterkteontwikkeling, de 2­daagse sterkte. LH Low Heat, een lage hydratatie ­ warmte, max. 300 J/g. SR Sulfate Resistance, sulfaatbestand, max. 4,5% SO?. De met zwarte tekst aangegeven cementen uit NEN­EN 197­1 kunnen volgens NEN 8005 zonder aanvullend onderzoek (volgens CROW ­CUR Aanbeveling 48) worden toege ­ past in alle milieuklassen (m.u.v. XS2 en XS3 bij CEM II/A ­LL). Voor de met rood aangege ­ ven cementen geldt dat aanvullend onder ­ zoek nodig is, voordat de cementen in Nederland gebruikt mogen worden. NEN-EN 197-5 In de niet ­geharmoniseerde NEN­EN 197­5 zijn vijf nieuwe cementen beschreven, onder de noemer CEM II en CEM VI (portlandcompo ­ sietcement en composietcement). De hoofd ­ bestanddelen hier van staan al in NEN­EN 5 Betongranulaat, door selectieve breektechniek 'relatief schoon' zand, grind en recyclede cementsteen 10 MEI 2024 STANDA ARD 17 18 197­1, maar de verhoudingen wijken af (tabel 2; de in blauw aangegeven toevoegingen). Omdat de hoofdbestanddelen hetzelfde zijn, hadden deze nieuwe cementen onder nor ­ male omstandigheden prima in de bestaande NEN­EN 197­1 opgenomen kunnen worden. Maar het harmonisatieproces van de normen in Europa staat stil vanwege rechtszaken tus ­ sen gebruikers van geharmoniseerde normen en de EU­commissie (zie kader ' Waarom zijn de nieuwe cementnormen niet geharmoni ­ seerd?'). Om deze nieuwe cementen toch te kunnen gebruiken, zonder te wachten op het harmonisatieproces, is de nieuwe NEN­EN 197­5 ontwikkeld, als aanvulling op de bestaande norm. Enkele voorbeelden van nieuwe cementen volgens NEN­EN 197­5 zijn (voor samenstelling zie tabel 2, de in blauw aangegeven toevoegingen): ? Portlandcomposietcement CEM II/C ­M (S­LL) 42,5 N LH ? Composietcement CEM VI (S­P) 42,5 L NEN-EN 197-6 In tegenstelling tot een aantal andere SCM's is gerecyclede cementsteen niet genoemd als hoofdbestanddeel in NEN­EN 197­1. Daarom is, na uitvoerig vooronderzoek, NEN­ EN 197­6 ontwikkeld, zodat deze grondstof als nieuwe klinker ver vanger toegepast kan worden bij de productie van cement. Deze norm is net als NEN­EN 197­5 niet geharmo­ niseerd. In deze nieuwe norm zijn zes nieuwe cementen beschreven, onder de noemer CEM II en CEM VI (portlandcomposietcement en composietcement, zie tabel 2; de in groen aangegeven toevoegingen). Enkele voor ­ beelden (voor samenstelling zie tabel 2): ? Portlandcomposietcement CEM II/A ­M (Q ­F) 52,5 N ? Composietcement CEM VI (S­F) 42,5 N De opzet van de nieuwe cementnormen NEN­EN 197­5 en 197­6 is identiek aan die van NEN EN 197­1. WA AROM ZIJN DE NIEUWE CEMENT - NORMEN NIET GEHARMONISEERD? Een van de aanleidingen waarom de nieuwe cementnormen niet zijn geharmoniseerd, is de uitspraak van het Hooggerechtshof van Ierland in het zogenoemde 'James Elliott Construction arrest' uit 2016. Er is bij de EU-commissie, als verantwoordelijke voor de door CEN ontwikkelde geharmoniseerde EN-normen, twijfel ontstaan over de juridi- sche houdbaarheid van deze normen. Voor deze Betoniek is het niet nodig de rechts - zaak verder in detail uit te diepen. In het kort gaat het over het leveren van toeslag - materiaal volgens een geharmoniseerde norm, met hierin een 'te hoog' gehalte aan pyriet. Hierdoor ontstonden scheuren in de wanden en vloeren van een gebouw. Sinds het arrest is het harmonisatieproces van EN-normen tot stilstand gekomen, door conflicten tussen de EU-commissie en onder andere CEN en vertegenwoordigers van het bedrijfsleven. Zo heeft de EU-com- missie bijvoorbeeld 134 van de 208 door CEN volgens de CPR (Construction Pro- ducts Regulation) voorgestelde normen en wijzigingen verworpen vanwege het ont - breken van voldoende juridische kwaliteit. In 2019 en 2020 werd er geen enkele norm aanvaard. Gevolg hiervan is dat NEN-EN 197-5 en NEN-EN 197-6 niet geharmoni- seerd konden worden, maar een nationaal karakter hebben. Inmiddels is door de EU- commissie een 'hervatting harmonisatie - proces CPR-Acquis' opgestart. De ver - wachting is dat er vanaf 2025 weer geharmoniseerde normen zullen worden aanvaard. 11 MEI 2024 STANDA ARD 17 18 NEDERL ANDSE SITUATIE De in deze Betoniek beschreven nieuwe cementnormen zijn, zoals aangegeven, geen geharmoniseerde normen. Ze zullen moeten worden opgenomen in de nationale regel­ geving om ze toe te kunnen passen. Deze cementen hebben dus geen CE ­markering maar krijgen in Nederland bijvoorbeeld een KOMO ­productcertificaat bij het voldoen aan de eisen van BRL 2601 'Cement'. De nieuwe cementen zijn niet automatisch voor alle milieuklassen geschikt (geen well tried cementen, d.w.z. cementen waar we veel er varing mee hebben). Het KOMO ­product­ certificaat geeft uitsluitsel voor de milieu­ klassen waarbij het cement kan worden toegepast. In bijlage CC van NEN 8005 is een overzicht opgenomen met de in Nederland toege ­ stane cementsoorten per milieuklasse. De nieuwe cementen kunnen al worden toe ­ gepast in milieuklassen X0, oftewel in beton zonder wapening en in beton met wapening als er een zeer lage luchtvochtigheid is. Indien de cementsoort in een bepaalde milieuklasse niet is toegestaan, moet aan­ vullend onderzoek volgens CROW ­CUR Aanbeveling 48 worden uitgevoerd op basis van gelijkwaardigheid. De in Nederland van toepassing zijnde normen, aanbevelingen en BRL'en (zoals o.a. NEN 8005) zijn inmiddels aangepast aan NEN­EN 197­5 en 197­6. VERGELIJK HOOGOVENCEMENT MET TWEE NIEUWE CEMENTEN Gegranuleerde hoogovenslak is momenteel de beste klinker ver vanger, heeft een gun­ stige CO?­ score (tabel 1) en het mogelijke ver vangingspercentage is hoog tot wel 80% (tabel 2). Voor de andere klinker ver vangers is het ver vangingspercentage lager, waar ­ door de nieuwe cementen niet automatisch een betere CO?­ score zullen hebben. Gecarbonateerde gerecyclede cementsteen heeft een gunstig effect op de beginsterkte, terwijl de andere klinker ver vangers meer bijdragen aan de eindsterkte. De nieuwe cementen zijn dus ook niet allemaal auto­ matisch even snel in het begin. Dit kan een effect hebben op de ontkistingstijd. In tabel 3 is een vergelijking gemaakt tussen de bekende CEM III/B 42,5 N LH SR en twee nieuwe cementen. SAMENVAT TING Volgens de Roadmap Europese cement­ industrie zal cement uiterlijk in 2050 CO?­ neutraal zijn. Talrijke initiatieven, onderzoe ­ ken en innovaties hebben geleid tot nieuwe cementen met een lage CO?­impact, met minder portlandklinker en meer klinker ver vanger(s). Naast de huidige cementnorm zijn in deze Betoniek alle toe ­ gestane klinker ver vangers besproken, waaronder de nieuwe SCM (gecarbona­ teerde) gerecyclede cementsteen. Enkele Tabel 3. Vergelijk hoogovencement met twee nieuwe cementen CEMENT NOTATIEKG CO? EQ/TON (GESCHAT) EIGENSCHAPPEN Hoogovencement CEM III/B 42,5 N LH SR 270 Well tried cement Composietcement CEM VI (S-P) 42,5 Lca. 400Lage beginsterkte Portlandcomposietcement CEM II/A-M (Q-cF) 42,5 N ca. 500 De combinatie van cF en Q zorgt voor een goede begin- en eindsterkte 12 MEI 2024 STANDA ARD 17 18 BETONIEK = STANDAARD + VAKBLAD Onderdeel van het Betoniek-abonnement is naast Betoniek Standaard ook Betoniek Vakblad. Dit is een magazine op groot formaat met artikelen over onder meer projecten, ontwikkelingen, onderzoek, regelgeving en onderwijs. Deze artikelen worden geschreven door de lezers van Betoniek zelf. Daarin wijkt Betoniek Vakblad dus af van Betoniek Standaard, dat volledig door een deskundige redactie wordt geschreven. Betoniek Vakblad verschijnt vier keer per jaar. Alle artikelen zijn te raadplegen op www.betoniek.nl. Voor leden van Betoniek is dat gratis! VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETON VAKBL AD 1 2024 Op weg naar CO 2- neutraal beton HIJSMONTAGEFR AME ? OPTIMALE KORRELPAKKING ? AFVANG VAN CO 2 ? EXPOSURE RESISTANCE CL ASSES BV 01_2024_ Cover.indd 1BV 01_2024_ Cover.indd 1 01-03-2024 14:4501-03-2024 14:45 Literatuur? Technische dossiers NEN­EN 197­5 en 197­6, CEMBURE AU. ? Global GHG emissions by sector, 2019. ? James Elliott Construction arrest, 2016. ? CPR ­Acquis, 2021. ? RWS grondstoffen cement, SGS Intron 2022. ? Gecombineerde cementtabel, Cement&BetonCentrum 2024. nieuwe cementen zijn vergeleken met het in Nederland veelgebruikte hoogovencement. De nieuwe cementen konden niet in de hui­ dige cementnorm worden opgenomen. Na literatuuronderzoek en een uitvoerig onder ­ zoeks ­ en testprogramma van verschillende cementsamenstellingen, uitgevoerd door de wetenschap en de industrie, zijn de twee nieuwe (niet ­geharmoniseerde) cement ­ normen ontwikkeld. KENNISDELING VIA BETONIEK, DANKZIJ ONZE PARTNERS Lidmaatschap 2024 Kijk voor meer informatie over onze lidmaatschappen op www.betoniek.nl/lidworden of neem contact op via klantenser vice@aeneas.nl of 073 205 10 10. Voorwaarden Je vindt onze algemene voorwaarden op www.betoniek.nl/algemene ­ publicatievoorwaarden­betoniek. Betoniek Standaard is onderdeel van Betoniek Platform, hét kennisplatform over technologie en uitvoering van beton. Betoniek Standaard verschijnt 4x per jaar en is een uitgave van Aeneas Media bv, in opdracht van het Cement&BetonCentrum. In de redactie zijn vertegenwoordigd: Betonova, Cement&BetonCentrum, Heidelberg Mate ­ rials, IJB Groep, Faber Betonpompen B.V., Heijmans, SKG ­IKOB, TNO en Aeneas. Uitgave Aeneas Media bv Ruimte 4121 Veemarktkade 8 5222 AE 's ­Hertogenbosch Website www.betoniek.nl Klantenservice 073 205 10 10 klantenser vice@aeneas.nl Vormgeving Inpladi bv, Cuijk Redactie 073 205 10 27 betoniek@aeneas.nl Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Betoniek niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslis­ singen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belang­ hebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. © Aeneas Media bv 2023 ISSN: 2352­1090