VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETON VAK BL AD 2 2024 Van maatschappelijke waarde NIEUWE SLUIS TERNEUZEN ? BESTR ALINGSBUNKERS ISAL A ? VEILIGHEID BEPALEND IN ONTWERP ? ECSN-WEBINAR 01-BV 2-2024_cover.indd 1 27-05-2024 09:12 Partner uitgelicht Voorbij Prefab is al meer dan 85 jaar een toonaangevende en innovatieve producent van duurzame prefab-betonproducten, met focus op woningbouw en industrie. Voorbij Prefab Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Coen Smets, 06-10705780 of via e-mail c.smets@aeneas.nl. Ook partner van Betoniek worden? Met het delen van kennis draagt Betoniek al sinds 1970 bij aan een goede kwaliteit van de bouw in Nederland. Dit doen we met hulp van onze partners, die net als wij het belang van kennis inzien. Tegenover deze ondersteuning staan een aantal privileges, zoals een hoge korting op licenties, aandacht in het vakblad en online en gratis gebruik van de vacaturebank. robots aangestuurd. Deze kennis wordt actief gedeeld met partners. Naast casco's voor woningbouw maakt Voorbij Prefab hoogwaar- dige en innovatieve producten voor de indus- trie, zoals trafokasten, contragewichten en buitenmeubilair. Voorbij Prefab werkt hard aan duurzame betoninnovaties en zoekt daarbij samen- werkingen met partners in de branche om zo kennis te delen en samen verder te komen. V anuit hun hypermoderne, gerobotiseerde fabriek aan het Noordzeekanaal in Amsterdam maakt het bedrijf prefab cas- co's voor grondgebonden woningbouw met een opvallend hoog kwaliteitsniveau, tot op de milli- meter nauwkeurig en met een strakke afwerking. De productie is volledig gedigitaliseerd vanuit BIM (Revit). Vanuit het model worden de 2 VAKBL AD 2 2024 02-BV 2-2024_Partnerpagina-uitgelicht.indd 2 27-05-2024 10:55 Schuttingtaal Onder het motto 'reduce, reuse and recycle' was ik laatst bezig met het repareren van de motor van mijn zonnescherm. Geheel buiten mijn comfortzone als betonbouwer was ik druk met faseschakelingen, afstandsbedieningen en motorsteunen. Hoog op de ladder hoorde ik ineens de buurman roepen ? ik noem hem even Sjon: "Hee buurman, is je zonne- scherrem kapot?" De woordenwisseling werd wat bemoeilijkt door het geluid van nog meer doe-het- zelvers, dus ik daalde van mijn alles-overziende positie af en liep naar zijn tuin. Ook Sjons scherm was aan de beurt geweest en voordat we het wisten ging het gesprek over nog zo'n wereldverbeterend project: zijn nieuwe schut- ting. Wat bleek? Onlangs had een tweetal hoveniers aangebeld bij zijn vrouw met de mededeling: "Dag mevrouw, weet u dat uw schutting scheef staat en hoognodig aan ver vanging toe is? Ja dat hout van die palen hè, dat staat in de grond en dat gaat rotten en dan is het gebeurd!" Het duo had, à la Jacobse en Van Es, de ideale oplossing: een nieuwe houten schutting met plinten en palen van? beton. Daar stond ik, in een mentale spagaat. Ga ik Sjon braaf vertellen dat ik vorig jaar twee verrotte houten palen van mijn eigen schutting heb ver vangen door nieuwe toekomstig verrotte palen? Of complimen- teer ik hem met zijn deugdelijke keuze voor een onverwoestbaar materiaal? Kiezen tussen sustai- nability of durability. Ik heb het antwoord even uitgesteld door me verder te verdiepen in de AI-functionaliteit van mijn nieuwe zonnescherm? In dit voorwoord wil ik namens redactie en uitgever een groot woord van dank en waardering uitpreken aan onze vertrekkende redactieleden Gert van der Wegen, Jan Remmits en Eelco van der Weij. Dat combineer ik graag met het voorstellen en verwel- komen van onze nieuwe redactieleden Marique Ruijs en Peter Kraaijeveld. Ik wens jullie veel leesplezier. Hans Kooijman Hoofdredacteur Betoniek Vakblad Voor reacties: hanskooijman@betoniek.nl NIEUWE SLUIS TERNEUZEN De Nieuwe Sluis Terneuzen is na de Nieuwe Zeesluis IJmuiden de grootste sluis van Nederland. De sluis zorgt voor een betere toegang naar het Kanaal Gent-Terneuzen en vormt een cruciale schakel in de Seine- Scheldeverbinding. Dit artikel gaat over de belangrijkste uitvoeringstechnische onder- werpen van het project. 4 BESTR ALINGSBUNKERS ISAL A Het radiotherapiecentrum van het Isala zieken- huis in Zwolle wordt uitgebreid met twee nieuwe bestralingsbunkers. Grotendeels zijn deze wanden toegepast in een standaard con- structiebeton. Op enkele plekken zijn modulaire elementen in zwaarbeton, met een volumieke massa van 3900 kg/m 3 of meer, geplaatst. 14 BOUWEN A AN EEN VEILIGE ONDERSTEUNING Om de veiligheid van steigers en ondersteu- ningsconstructies op de bouwplaats te kunnen waarborgen, moet daar de juiste aan- dacht aan worden besteed. Zowel in het ontwerp als tijdens de montage. De redactie van Betoniek vroeg aan Dennis Beijer van MADEMA wat daar allemaal bij komt kijken. 20 ECSN-WEBINAR CONCRETE AND SUSTAINABILIT Y De ECSN organiseert jaarlijks een voor iedereen gratis toegankelijk webinar. Behalve bijdragen over nieuwe bindmiddelen en secundaire toeslagmaterialen, waren er presentaties rond het belang van integraal construeren en het hergebruik van materialen. Dit artikel beschrijft de belangrijkste gedeelde inzichten. 24 JUNI 2024 JA ARGANG 11 EN VERDER Partner uitgelicht/partners 2 Colofon 31 VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETON VAK BL AD 2 2024 Van maatschappelijke waarde NIEUWE SLUIS TERNEUZEN ? BESTR ALINGSBUNKERS ISAL A ? VEILIGHEID BEPALEND IN ONTWERP ? ECSN-WEBINAR 01-BV 2-2024_cover.indd 1 27-05-2024 09:12 Foto voorpagina: Bouw betonconstructies buitenhoofd, november 2021 (foto: Nieuwe Sluis Terneuzen) 3 VAKBL AD 2 2024 INHOUD 03-BV 2-2024_inhoud_redactioneel.indd 3 27-05-2024 09:17 UIT VOERING VAN DE OP EEN NA GROOTSTE SLUIS VAN NEDERL AND Nieuwe Sluis TERNEUZEN 1 Natte ontgraving bouwkuip van het buitenhoofd en droge ontgraving bouwkuip van het binnenhoofd, juni 2020. Foto: Mario Vermeirssen / Droneteam Rijkswaterstaat ARTIKELENSERIE IN CEMENT Dit artikel is een samenvatting van een vier- delige artikelenserie en een aanvullend los- staand artikel over de Nieuwe Sluis Terneuzen die tussen 2021 en 2023 in Cement zijn ver- schenen. Deze Cement-artikelen gaan met name in op het constructief ontwerp. Lees de vijf artikelen over de Nieuwe Sluis Terneuzen nu tijdelijk gratis in Cement: De Nieuwe Sluis Terneuzen (1) ? Ontwerp, fasering en bouwmethode van de een na grootste sluis in Nederland (31 maart 2021), door Emile van Doorn, Paul Wernsen, Marc Bool (Sassevaart / BAM Infraconsult) en Tommy Erdsieck (Sassevaart / Royal HaskoningDHV) De Nieuwe Sluis Terneuzen (2) ? Ontwerp van de sluiskolk (14 juni 2023), door Martin de Graaf, John Snepvangers (Sassevaart / DEME Infra), Paul Wernsen en Marc Bool (Sasse- vaart / BAM Infraconsult) De Nieuwe Sluis Terneuzen (3) ? Ontwerp van de sluishoofden (15 augustus 2023), door Emile van Doorn (Sassevaart / BAM Infra- consult), Ronnie de Rooij (Sassevaart / De Rooij Engineering (tijdens het project BAM Infraconsult)) en Edwin Swarttouw (Sasse- vaart / Blackrope) De Nieuwe Sluis Terneuzen (4) ? Ontwerp van de brugkelders (5 oktober 2023), door Floren- tijn de Beukelaer (Sassevaart / Boskalis (tij- dens het project BAM Infraconsult)), Arjan van der Giessen (Sassevaart / Iv-Infra), Ronnie de Rooij (Sassevaart / De Rooij Engineering (tij- dens het project BAM Infraconsult)) en Emile van Doorn (Sassevaart / Royal HaskoningDHV (tijdens het project BAM Infraconsult)) Ontwerp en afzinken bodemroosters ? Bodemroosters in sluiskolk van Nieuwe Sluis Terneuzen onderdeel van nivelleersysteem (20 oktober 2022), door Koen van Doremaele (BAM Infraconsult) en Sander van Dalen (door CI Engineers gedetacheerd bij BAM Infraconsult) Auteurs Marc Bool, Sassevaart / BAM Infraconsult met diverse medeauteurs (zie kader 'Artikelenserie in Cement') VAKBL AD 2 2024 4 04-BV 02_2024_Nieuwe Sluis Terneuzen.indd 4 27-05-2024 10:30 De Nieuwe Sluis Terneuzen is na de Nieuwe Zeesluis IJmuiden de grootste sluis van Nederland. De sluis zorgt voor een betere toegang naar het Kanaal Gent-Terneuzen en vormt een cruciale schakel in de Seine-Schelde- verbinding. Dit artikel gaat over de belangrijkste uitvoeringstechnische onderwerpen van het project. PROJECTGEGEVENS Project Nieuwe Sluis Terneuzen Opdrachtgever Vlaams-Nederlandse Scheldecommissie (VNSC, een samenwerkingsverband tussen het Nederlandse Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en het Vlaamse Departement van Mobiliteit en Openbare Werken) Opdrachtnemer Consortium Sassevaart (een samenwerking van BAM, DEME, Stadsbader Contractors, Van Laere en Equans) Integraal ontwerp BAM Infraconsult, DIMCO, Equans, Van Laere en Dredging International, ondersteund door onder andere Arcadis, Iv-Infra, Fugro en Royal HaskoningDHV Contractvorm Design & Construct (UAV-GC) 5 VAK BL AD 2 2024 04-BV 02_2024_Nieuwe Sluis Terneuzen.indd 5 27-05-2024 10:30 H et sluizencomplex Terneuzen bestond tot voor kort uit drie sluizen: de Midden- sluis, de Oostsluis en de Westsluis. Alleen de Westsluis (lengte × breedte × drem- peldiepte = 290 m × 40 m × NAP ?13,5 m) is geschikt voor de grotere zeescheepvaart. Sinds 2017 bouwt het consortium Sassevaart aan een nieuwe zeesluis met afmetingen van 427 m × 55 m × NAP ?16,44 m (foto 2 en 3) De Nieuwe Sluis is geschikt voor zeeschepen met afmetingen van 366 m lang, 49 m breed en een diepgang van 14,5 m en is volgens planning operatief in 2024. Het consortium ontwerpt, bouwt en onderhoudt de sluis tot twee jaar na oplevering.Het project Nieuwe Sluis Terneuzen omvat de bouw van een sluiskolk, twee sluishoofden, de realisatie van diverse kades, geleidewerken, wacht- en opstelplaatsen, het verdiepen van de voorhavens, een nieuwe dienstenhaven, drie gebouwen en de sloop van de Middensluis, alsmede de aangepaste weginfrastructuur en de landschappelijke inpassing. Het ver volg van dit artikel gaat in op de realisatie van de sluis- kolk en de sluishoofden (zie kader 'Onderdelen van een sluis'). 4 Overzicht van de sluisonderdelen. Bron: nieuwesluisterneuzen.eu 2 Voormalige sluizencomplex Terneuzen3 Impressie van de toekomstige situatie Meer dan vijftig bodemperforaties garanderen dat de opwaartse druk onder de onderwaterbetonvloer van de sluiskolk nooit te hoog kan oplopen 6 VAKBL AD 2 2024 04-BV 02_2024_Nieuwe Sluis Terneuzen.indd 6 27-05-2024 10:30 SLUISKOLK De sluiskolk verbindt de twee sluishoofden met elkaar en biedt ruimte aan schepen tijdens het schutproces (?g. 5). De sluiskolk bestaat grof- weg uit de volgende onderdelen: een oostelijk gelegen kolkwand en parallel hieraan een wes- telijke kolkwand, met hierin geïntegreerd een nivelleerkanaal, en een kolkbodem. Het nivelleersysteem bestaat uit een inlaat bij elk van de sluishoofden, die in verbinding staan met het nivelleerkanaal dat langs de volledige lengte van de kolk loopt. Het nivelleerkanaal sluit aan op een betonnen caisson dat op twee symmetrische locaties in de kolk is gepositio- neerd en openingen in het dak bevat ten behoeve van de nivelleerfunctie. Vanwege deze geometrie worden deze caissons bodem- roosters genoemd. Bouwkuip De sluiskolk wordt in den natte gemaakt (laag- ste waterstand in de kolk gedurende realisatie NAP ?5,0 m). De kolkwanden worden uitge- voerd als combiwand, een combinatie van damwandpro?elen en stalen buispalen. Het nivelleerkanaal is gemaakt door achter de westelijke kolkwand een 1,5 m dikke betonnen grondkerende diepwand te realiseren (?g.6). De combiwand van de westelijke kolkwand keert alleen waterstandsverschillen en kon daarom lichter worden uitgevoerd dan de grondkerende wand. Deze werd geplaatst op het moment dat de kolk was ontgraven en kon daardoor vrijstaand vanaf het water en zeer nauwkeurig worden geplaatst. Conform contract moest het nivelleerkanaal in beton worden uitgevoerd. Tegen de combi- 5 Bovenaanzicht sluis met in het midden de sluiskolk met twee bodemroosters 6 Isometrisch aanzicht bodemrooster (over de breedte van de kolk) ONDERDELEN VAN EEN SLUIS Er zijn twee typen sluizen, sluizen met een scheepvaartfunctie en sluizen voor de water - huishouding. Het eerste type wordt ook wel schutsluis genoemd. Het is een kunstwerk dat het mogelijk maakt om schepen van het ene naar het andere peilgebied te brengen. Een schip kan ermee worden opgeschut of afgeschut, respec - tievelijk omhoog- of omlaaggebracht. De Nieuwe Sluis Terneuzen is een combinatie van de twee typen. De sluis is bedoeld voor grote scheepvaart, tussen de Oosterschelde en het Kanaal Gent-Terneuzen, maar heeft ook een waterhuishoudkundige functie. Bij een extreem hoog of laag kanaalpeil kan de sluis water spuien respectievelijk innemen, ten behoeve van de waterhuishouding rond het Kanaal Gent-Terneuzen. De schutsluis bestaat uit een sluiskolk met aan beide zijden een sluisdeur. Deze deuren vormen de beweegbare waterkering en bevinden zich in de sluishoofden. Daarbij ligt het zoge- noemde binnenhoofd aan de kanaalzijde en het buitenhoofd aan het buitenwater. De Nieuwe Sluis Terneuzen heeft een nivelleer kanaal, ook wel het omloopriool genoemd. Het nivelleerkanaal dient ervoor om de waterstand in de sluiskolk aan te passen. Door ofwel water aan te voeren of juist weg te laten stromen, afhankelijk van de waterstand aan de kant waar het schip naartoe moet. Dit heet nivelleren. diepwand nivelleerkanaal westelijke kolkwand(combiwand) bodemrooster holle ruimte 7 VAKBL AD 2 2024 04-BV 02_2024_Nieuwe Sluis Terneuzen.indd 7 27-05-2024 10:30 wanden zijn prefab-betonschorten afgehangen. De ruimte tussen schort en combiwand werd na afhangen, stellen en ?xeren opgevuld met beton, zodat er één geheel voor het nivelleer- kanaal ontstond. Aan de bovenzijde zijn combi- wand en diepwand met elkaar verbonden door middel van een betonnen kokerconstructie. Kolkbodem De bodem van de sluiskolk bestaat uit een ongewapende en niet-verankerde onder- waterbetonvloer (owb-vloer) van 1 m dik. De vloer is maar beperkt in staat opwaartse belastingen als waterdruk op te nemen. Om te garanderen dat de opwaartse druk onder de vloer nooit te hoog kan oplopen, zijn meer dan vijftig bodemperforaties, verdeeld over het vloeropper vlak, in de owb-vloer opgenomen. Elke bodemperforatie bestaat uit een prefab- betonblok van 2 m × 2 m × 1 m met vier sparin - gen, die zijn afgedekt met een ?lterconstructie van kunststofroosters en geotextiel. Dit om dichtslibben van het grindbed onder de owb-vloer te voorkomen (?g. 7a en 7b). De toestroom van water door de perforaties is dusdanig klein dat dit een verwaarloosbare invloed heeft op het schutproces. Bodemroosters De bodemroosters, de constructies in de kolkbodem met een nivelleerfunctie, bestaan uit grote rechthoekige betonnen 'dozen', lengte 57,25 m, breedte 17,0 m en hoogte 4,90 m (?g. 8), met daar bovenop een betonnen dak voorzien van doorstroom- openingen. Er worden twee bodemroosters toegepast: één op circa ¼ van de kolklengte en één op ¾ (conform het door opdracht- gever aangeleverde ontwerp van het nivel - leersysteem). 7 Isometrisch aanzicht (links) en doorsnede (rechts) bodemperforatie 8 Isometrische aanzicht met diverse onderdelen bodemrooster 8 VAKBL AD 2 2024 04-BV 02_2024_Nieuwe Sluis Terneuzen.indd 8 27-05-2024 10:30 De zone in het nivelleerkanaal (links in ?g. 8) heeft vijf waterinlaten van 4,8 × 2,8 m 2 met een gekromde ramp. Er zijn vier binnenwanden om de dakbalk met daarop de prefab panelen van het nivelleerkanaal te ondersteunen. In het gedeelte onder de kolk zijn 2 × 8 wandkolom- men geplaatst om het dak met de doorstroom- openingen te ondersteunen. Die zone is ook voorzien van een hellingbaan om te voldoen aan de hydraulische randvoorwaarden. In het dak zijn 43 × 16 = 688 ronde (Ø300 mm) door- stroomopeningen voorzien. Afzinken De bodemroosters zijn gemaakt in een tijdelijk bouwdok en ver volgens afgezonken op de gewenste positie. Ze zijn gebouwd in een bouwkuip in de (destijds) nog niet ontgraven sluiskolk (foto 9.) In eerste instantie was de gedachte om de hellingbaan en ramp onder water te storten als de bodemroosters op hun de?nitieve locaties zouden liggen. Bij nader inzien bleek dit vanwege de grote diepte en de beperkte toegang een lastige (zo niet onmogelijke) operatie te worden met de nodige risico's. Om deze reden is er voor geko- zen de hellingbaan en ramp al in de bouwkuip aan te brengen.Na ontgraven van het zuidelijk deel van de kolk, is het waterpeil in de kolk verhoogd en is de bouwkuip van de bodemroosters onder water gezet. Om de bodemroosters te kunnen laten opdrijven, is alleen de bovenste 300 mm van de hellingbaan uitgevoerd in beton. Er is een iets lichter betonmengsel dan normaal toegepast. De zone eronder is voorzien van geëxtrudeerd polystyreen (XPS). Ook zijn de 688 doorstroomopeningen, vijf waterinlaten en één toegangsluik van 1,5 × 1,5 m 2 volledig waterdicht gemaakt. Hier voor zijn afdichtings- platen toegepast, bestaande uit een staalplaat met daaronder een houten uitvulling en langs de randen een samendrukbaar rubberpro?el. Omdat het eigen gewicht van de platen onvol- doende was om waterdichtheid direct onder de waterlijn te garanderen, is het rubber voor- gespannen door middel van draadeinden ver- bonden met in het dak ingestorte ankers. 9 Betonwerk van het bodemrooster is gereed 10 Afzinken bodemrooster 9 VAKBL AD 2 2024 04-BV 02_2024_Nieuwe Sluis Terneuzen.indd 9 27-05-2024 10:30 Daarna zijn de bodemroosters met behulp van afzinkpontons één voor één afgezonken op hun de?nitieve positie (foto 10). Voor het afzinken is gekozen voor uitwendige ballast (395 ton) in de vorm van massief stalen blokken boven op het dak. Afzinken met ballastwater was van- wege de aanwezigheid van de hellingbaan niet mogelijk, omdat er slechts beperkt ruimte was en het water daardoor excentrisch zou zijn gepositioneerd en instabiliteit kon veroorzaken. Tijdens de operatie werd het betonelement gestabiliseerd door vier individuele lieren. Door de belasting op de hijspunten van de lieren constant op circa 10 ton te houden, kon het geheel stabiel en gecontroleerd worden afgelaten. Na het bereiken van de gewenste positie zijn de lieren afgelaten en is het bodem- rooster op een grindbed geplaatst en gevuld met water. Het totale afzinkproces, inclusief het positioneren, heeft bij beide bodemroos- ters circa zeven uur geduurd en is daarmee voorspoedig en succesvol verlopen. SLUISHOOFDEN De sluishoofden zijn de constructies aan het begin en het einde van de schutsluis. In deze sluishoofden bevinden zich de beweegbare afsluitmiddelen. Aan de zijde van de Wester- schelde (noordzijde) bevindt zich het buiten- hoofd en aan de zijde van het Kanaal Gent- Terneuzen (zuidzijde) het binnenhoofd. De constructies van het buiten- en binnenhoofd zijn vrijwel spiegelsymmetrisch. De sluishoof- den bestaan uit de deurkassen, drempel, inlaatconstructie en brugkelders met geïnte- greerde stalen basculebrug. De betonnen constructieonderdelen zijn monoliet met elkaar verbonden en gefundeerd op staal. De constructies van de sluishoofden worden gebouwd in een bouwkuip met diepwanden, combiwanden en een owb-vloer. Deurkassen Beide sluishoofden hebben niet één maar twee naast elkaar gelegen, identieke roldeuren. Hierdoor kan de sluis blijven functioneren bij onderhoud van een van de deuren, zodat de beschikbaarheid voor de scheepvaart zo hoog mogelijk is. Elke roldeur is gesitueerd in een deurkas. Bij onderhoud aan een deur wordt deze deurkas drooggezet en ingericht als droogdok. De dubbele deurkassen per sluis- hoofd zijn twee U-vormige bakken die tegen de diepwanden van de bouwkuip worden gestort (foto 11). De diepwanden hebben een tijdelijke grondkerende functie en worden los gehouden van de dubbele U-vormige constructie. Ze zijn verankerd met legankers, die worden door- gekoppeld in de buitenwanden van de deur- kassen (?g. 12). Voor de doorkoppeling is een omhullingskoker/-buis toegepast om verticale verplaatsingsverschillen te kunnen opvangen. Sponningwand en drempel Tegenover de deurkassen, aan de andere zijde van het water, bevindt zich de sponningswand. Tussen de beide deurkassen aan de ene kant en de sponningswand aan de andere kant bevindt zich op de bodem van de sluis een drempelconstructie. De drempel is ter plaatse van de roldeuren voorzien van horizontaal en verticaal geplaatste rails. De onderrolwagens waarop de deuren rusten, worden bij het ope- nen en sluiten met deze rails horizontaal en verticaal geleid. Deze functies vereisen een grote mate van maatvastheid van de drempel. Daarom is de drempel uitgevoerd als een 4,0 m dikke betonplaat. Inlaatconstructie Aan het uiteinde van het nivelleerkanaal (dat parallel aan de westelijke kolkwand loopt) bevindt zich bij beide sluishoofden de mond van de inlaatconstructie (?g. 13). Via deze con- structie wordt het water het nivelleerkanaal in- of uitgeleid. De inlaatconstructie bevat ook 11 Bouw deurkassen en brugkelder (bron: Nieuwe Sluis Terneuzen) 12 Principe deurkas ïUñ ïUñ

]

?
?

v

o

P

v
l

?

v
l

?
?

Z

?
u


(
]
v
]
?
]

?



?
}
v

}
v
?
?
?
?

?
]

}
v


?
?

?

?


?
}
v

}
}
?
l
}
?
?

o
]
v
P 

v
l

?
v


?


(
]
v
]
?
]

?


}
v
?
?
?
?

?
]

?

v

?
?
?
?

v
o


P  ~

?

]
v

P

u

? 10 VAKBL AD 2 2024 04-BV 02_2024_Nieuwe Sluis Terneuzen.indd 10 27-05-2024 10:30 een schuivenhuis. Door middel van de schuiven in het schuivenhuis kan het waterniveau in de kolk worden geregeld. Brugkelder In beide sluishoofden is aan de oostzijde vlak naast de deurkassen een brugkelder gesitu-eerd met daar bovenop een geïntegreerde sta- len basculebrug die de mogelijkheid biedt om wegverkeer over de sluis te laten passeren. De brugkelder biedt ruimte aan het contragewicht en het bewegingswerk, en fungeert tevens als fundering. Aan de westzijde bevindt zich het landhoofd, dat is geïntegreerd in de mond van de inlaatconstructie. De brugkelder van het buitenhoofd ligt buiten de buitenste sluis- deuren en maakt deel uit van de primaire waterkering. Deze brugkelder is dan ook 2,0 m hoger (niveau primaire kering is NAP +9,5 m) dan de brugkelder van het binnenhoofd. Bouwkuipen De sluishoofden worden in den droge gereali- seerd in twee grote open bouwkuipen van circa 100 × 150 m 2 (roze lijn in ?g. 14). Tijdens de tender is als alternatief een waterkerende cement-bentonietwand in combinatie met een open ontgraving met getrapt talud overwogen. Omdat de kosten van beide varianten elkaar niet veel ontliepen en het ontwerp van de bouwkuipvariant de minste onzekerheden had, is toch voor een volledig omringde bouwkuip gekozen. Andere tijdens de tender onderzochte alterna- tieven voor de bouw van de sluishoofden waren het pneumatisch afzinken, zoals toe- gepast bij Zeesluis IJmuiden, en het invaren en 13 Mond van de inlaatconstructie en landhoofd basculebrug 14 Overzicht van het buitenhoofd met contour van de bouwkuip (de kant van de Westerschelde) PNMPPQSJPPM CPEFNSPPTUFS TMVJ TLPM L GSPOUNVVS
OPPSEPPTU JOMBBU
FO
VJUMBBU ESFNQFM CBTDVMFLFMEFS EFVSLBT    DPOUPVS
CPVXLVJQ DPNQBSUJNFOUFSJOHTXBOE DPNQBSUJNFOUFSJOHTXBOE 11 VAKBL AD 2 2024 04-BV 02_2024_Nieuwe Sluis Terneuzen.indd 11 27-05-2024 10:31 afzinken. Vanwege de technische haalbaarheid en de risico's zijn deze beide varianten afgeval- len en is dus gekozen voor de bouw in een bouwkuip in den droge. Bouwkuipwanden De bouwkuipwanden die na de bouw van de sluishoofden volledig in de grond achterblij- ven, zijn uitgevoerd als diepwanden van 1,5 m dikte. De wanden die op de plaats van de toekomstige kolk tot de kolkbodem moeten worden verwijderd, de zogenoemde comparti- menteringswanden, zijn uitgevoerd in combiwanden. Deze bestaan uit buispalen met een diameter van Ø1,4 m, gecombineerd met tussenplanken A Z26-700N. Voor dit deel is niet voor diepwanden gekozen, omdat het onder water slopen te veel tijd in beslag zou nemen. De combiwanden zijn afgehangen in een cement-bentonietsleuf van 1,5 m dikte. Zowel de cement-bentonietsleuf als de diepwanden reiken tot een diepte van NAP ?45,0 m. De buispalen en de wapeningskor ven in de diep- wanden reiken tot circa NAP ?35,0 m. De com- biwanden kunnen na de bouw van de sluishoofden niet in zijn geheel worden verwij- derd en worden daarom onder water afge-brand. De buispalen van de compartimente- ringswanden moeten daar voor vrij van cement-bentoniet zijn. Hier voor zijn deksels in de buispalen aangebracht onder het afbrand- niveau (ca. NAP ?18,0 m en 1,0 m onder de kolkbodem). In het deel boven de deksels komt wel water in de buispalen, maar dat heeft geen invloed op het afbranden van de palen. Op het niveau van de owb-vloer zijn de buispalen gevuld met cement-bentoniet. Met de verankerde wandconstructies kon binnen de bouwkuip met behulp van een spannings- bemaling droog worden ontgraven tot NAP ?11,0 m (foto 15). Deze diepte is dusdanig geko - zen dat die niet maatgevend werd voor de wan- den. Na deze droge ontgraving werd het water in de bouwkuip opgezet tot NAP +0,0 m. Hiermee werd de resulterende waterdruk van de wanden gehaald en kon in den natte tot de benodigde diepte van NAP ?22,0 m worden ontgraven, om ver volgens het onderwaterbeton aan te kunnen brengen. Na uitharden van de owb-vloer kon de bouwkuip worden drooggezet. Onderwaterbetonvloer Om de diep- en combiwanden bij het droogzet- ten van de bouwkuip te steunen, is op het ont-gravingsniveau van NAP ?22,0 m een 0,4 m dikke grindlaag met daarop een 1,0 m dikke owb-vloer aangebracht. Deze owb-vloer heeft geen waterkerende functie, maar fungeert enkel als stempel voor de wanden. Zonder extra maatregelen zou deze vloer opbarsten. Er is daarom gekozen voor de toepassing van een spanningsbemaling in het tweede water- voerende pakket (?g. 16 W VP 2) onder de Boomse Klei. Net als bij de kolkbodem is de owb-vloer van de sluishoofden voorzien van een aantal perforaties dan wel noodoverlaten, om onvoorziene waterdrukopbouw tegen de owb-vloer te voorkomen. Water dat uit de perforaties stroomt, wordt opgevangen en weggepompt. Raakvlak met de bouwkuip Om te voorkomen dat de op staal gefundeerde constructies van het sluishoofd ? de deurkas- sen, de inlaatconstructie en de brugkelder ? (deels) op de diepgefundeerde diepwanden gaan dragen en er mogelijk onvoorziene krachtswerking zou ontstaan, is hiertussen bewust een open 'voeg' gecreëerd. Dat is gedaan door middel van een onthechtingsmid- del tegen de diepwanden, namelijk Enkadrain CK20 met een dikte van 22 mm. Het Enkadrain heeft een dubbele functie. Het voorkomt dat holle ruimten van de (one?en) diepwand zich vullen met betonspecie/cementmelk en borgt tegelijkertijd dat de diepwand los blijft van de constructie. Het materiaal is echter elastisch en wordt door de speciedruk tijdens het storten ordegrootte 15 mm ingedrukt. Tegen de com- biwanden is Airex toegepast (foto 17). 15 Droge ontgraving bouwkuip binnenhoofd (foto: Mario Vermeirssen / Droneteam Rijkswaterstaat) 16 Schematische weergave spanningsbemaling in tweede water voerende pakket onderwater - betonvloer Mogelijk onvoorziene krachtswerking tussen de op staal gefundeerde constructies en de diepgefundeerde diepwanden wordt voorkomen door een open 'voeg' in Enkadrain Freatisch WVP1 Boomse Klei WVP2 12 VAKBL AD 2 2024 04-BV 02_2024_Nieuwe Sluis Terneuzen.indd 12 27-05-2024 10:31 ANIMATIEVIDEO Bekijk de animatievideo van 1 minuut van de bouw van de Nieuwe Sluis Terneuzen. De bouwkuipwanden zijn met inachtneming van plaatsingstoleranties, scheefstanden en ver vormingen zo geplaatst dat deze buiten het minimale pro?el van de betonnen brugkelder worden gerealiseerd. Dit resulteert uiteindelijk in een ruimte tussen de bouwkuipwand en de de?nitieve betonconstructie die, met de verschillende betonstorten mee, met ongewa- pend beton is opgevuld tegen het onthech-tingsmiddel aan. Aan de waterzijde is niet over de volledige hoogte tegen de bouwkuipwand aan gestort, maar is vanaf een bepaald niveau bekisting toegepast. Op deze wijze wordt er voor gezorgd dat de frontmuur, die in het zicht komt, een vlak uiterlijk heeft. ONTKOPPELING FA SERING SLUISHOOFD EN SLUISKOLK De fasering tussen de in den droge uitgevoerde sluishoofden en in den natte uitgevoerde kolk verschilde sterk, waardoor de bouw van beide onderdelen van elkaar afhankelijk was. Om de bouwtijd en de afhankelijkheden tussen kolk en sluishoofden te beperken, is bij de compar- timenteringswanden tussen de kolk en de bouwkuipen van de sluishoofden een schoor- constructie toegepast in de bouwkuipen (?g. 18). Deze schoorconstructie was in staat de functie van de legankers over te nemen, waar- door de kolk kon worden gebaggerd. Op deze manier konden beide onderdelen grotendeels gelijktijdig worden uitgevoerd. De schoorconstructie bestaat uit een gording die tegen de compartimenteringswand wordt aangebracht (NAP ?5,4 m). De stempels wor- den na het droogzetten van de bouwkuip afge- steund tegen een drempel die met ingeboorde stekken met de owb-vloer is verbonden. 17 Airex tegen de combiwanden en Enkadrain tegen de diepwanden  TDIPSFO
?
IPI
 N DPNQBSUJNFOUFSJOHTXBOE  LPMLCPEFN ESFNQFM   SAMENWERKING TUSSEN ONTWERP EN REALISATIE Het ontwerpen en ver volgens bouwen van constructies zoals de Nieuwe Sluis Terneuzen vraagt om een nauwe samenwerking tussen de teams Ontwerp en Realisatie. Hierin is dan ook nadrukkelijk geïnvesteerd; Ontwerp en Realisatie zaten letterlijk naast elkaar. Zonder het meenemen van de maakbaarheid en inkoopaspecten kan een ontwerp rekentech- nisch voldoen maar toch de plank misslaan, met faalkosten in de uitvoering tot gevolg. De afstemming in de ontwerpfase bleek bijzonder waardevol, aangezien het ontwerp gerealiseerd is zonder noemenswaardige aanpassingen tijdens de uitvoering. 18 Schoorstempels nemen de functie over van de reguliere trekankers bij de compartimenteringswand 13 VAKBL AD 2 2024 04-BV 02_2024_Nieuwe Sluis Terneuzen.indd 13 27-05-2024 10:31 SCHILD VAN DIKKE BETONWANDEN EN ELEMENTEN IN ZWA ARBETON TOEGEPA ST IN NIEUW R ADIOTHER APIECENTRUM ISAL A ZIEKENHUIS ZWOLLE Bestralingsbunkers PROJECTGEGEVENS Project Uitbreiding radiotherapiecentrum Isala ziekenhuis Zwolle Opdrachtgever Isala Constructief ontwerp Royal HaskoningDHV Uitvoering BAM Bouw en Techniek i.s.m. BAM Advies & Engineering Betonbouw bunkers en modulaire betonblokken Rook Bouw (Vollenhove) Leverancier beton Heidelberg Materials Beton (voorheen Mebin) 1 Overzicht van de bouw van de bunker Auteurs Stephan Kin, BAM Bouw en Techniek ? Eddy Holla, Royal HaskoningDHV ? Jacko Rook, Rook Bouw Isala 14 VAKBL AD 2 2024 14-BV 02_2024_Bestralingsbunkers Isala.indd 14 27-05-2024 09:24 D e afdeling Radiotherapie van het Isala ziekenhuis in Zwolle groeide van 1800 patiënten in 2008 naar 2800 patiënten in 2018. Ook de bestralingstechniek stond in die tijd niet stil. De gewenste nieuwe bestralings- toestellen pasten niet meer in de bestaande bestralingsruimte. Daardoor ontstond de behoefte aan een uitbreiding met twee nieuwe bestralingsruimten, die geschikt zijn voor geavanceerde medische technologieën. VOORBEREID OP DE TOEKOMST Bij aanvang van de bouwactiviteiten van de uitbreiding van het Zwolse Isala ziekenhuis was nog niet exact bekend welk type bestra- lingsapparatuur (zie kader 'Gamma Knife en MR-Linac') in de bunkers zou komen te staan. Het ontwerp van de bunkers is daarom zodanig gemaakt, dat het mogelijk is om alle, op dit moment beschikbare, bestralingstoestellen te plaatsen. DICHTHEID BETON De omgeving moet in alle gevallen beschermd worden tegen de hoogenergetische straling die de bestralingsapparatuur genereert (zie kader ' Tegenhouden straling'). Dit gebeurt door de constructie rondom het apparaat uit te voeren in beton. Daarbij worden onder meer eisen gesteld aan de minimale dichtheid van het beton. Ofwel de dikte van de wanden in relatie tot de volumieke massa van het beton. GAMMA KNIFE EN MR-LINAC In 2021 werd Isala het derde ziekenhuis in Nederland met een Gamma Knife, een innovatief bestralingstoestel voor precisiebestraling van onder andere hersentumoren en uitzaaiingen in de hersenen. Bij deze techniek komen een groot aantal bundels met een zwakke straling bijeen in één punt, waardoor één zwaartepunt ontstaat, die precies op een te behandelen gebied kan worden gericht. Niet de stralingsbundels, maar de patiënt wordt bij deze techniek in de juiste positie gebracht. Bij andere, zogenoemde dyna- mische bestralingstechnieken bewegen juist de bundels en niet de patiënt.Door de nieuwe, grote bunkers is de afdeling ook voorbereid op de eventuele komst van een MR- Linac (Magnetic Resonance Linear Accelerator). Dit is een combinatie van een MRI-scanner en een bestralingsapparaat (lineaire versneller). Een MRI-scanner maakt gedetailleerde beelden waarop het bij de patiënt te behandelen gebied goed zichtbaar is, ook gedurende de bestralings- behandeling. De samenvoeging van beide func- ties maakt het mogelijk de bestraling gerichter te laten plaatsvinden, zodat gezond weefsel minder belast wordt en er minder bijwerkingen optreden. TEGENHOUDEN STR ALING De bestralingstoestellen (lineaire versnel- lers) die in de radiotherapie voor de behande- ling van kankerpatiënten worden gebruikt, produceren hoge dosissen ioniserende stra- ling. In de Kernenergiewet zijn normen opge- nomen waaraan stralingsniveaus buiten de bestralingsbunker moeten voldoen. Binnen het ziekenhuis mag de dosis die iemand kan oplopen in één jaar niet hoger zijn dan 1 mSv (millisievert). Op de terreingrens geldt een nog veel strengere limiet. Om dit te realiseren, is een verzwakking van de straling tot een fac- tor van circa 10.000.000 nodig. De constructie waarin de bestralingstoestellen staan, moet voor deze verzwakking zorgen. In grote lijn is de verzwakking voor röntgen- straling met deze energie evenredig met de dichtheid van het constructiemateriaal, uitge- drukt in volumieke massa (kg/m 3). Hoe hoger de dichtheid, hoe beter de bescherming. Vanuit kostenoverweging wordt vaak gekozen voor standaard constructiebeton (ca. 2350 kg/ m 3). Als hiervoor de ruimte ontbreekt, kan worden gewerkt met zwaarbeton. Regelmatig wordt barietbeton gebruikt. Bariet, met een dichtheid van 4480 kg/m 3, is een van de zwaarste, verkrijgbare steenachtige minera- len. Barietbeton heeft een dichtheid tot 3500 kg/m 3. De dichtheid van magnetietbeton is nog iets hoger (ca. 3800 kg/m 3). Grofweg kunnen de wanden door de toepassing van deze soort zwaarbeton circa 1,7 keer zo dun worden gehouden dan met normaal beton mogelijk zou zijn geweest. In Betoniek Vakblad 2016/1 verscheen al eerder een artikel over de toepassing van magnetietbeton in de bestralingsbunkers van het radiotherapiecentrum van HMC Antoniushove in Leidschendam. Het radiotherapiecentrum van het Isala ziekenhuis in Zwolle wordt uitgebreid met twee nieuwe bestralingsbunkers voor de behandeling van patiënten met tumoren. Bij de behandeling genereert de bestralingsapparatuur hoogenergetische straling. Om de omgeving tegen deze straling te beschermen, worden de apparaten in bunkers met dikke betonwanden geplaatst. Grotendeels zijn deze wanden toegepast in een standaard constructiebeton. Op enkele plekken zijn modulaire elementen in zwaarbeton, met een volumieke massa van 3900 kg/m 3 of meer, geplaatst. Deze kunnen ook weer worden verwijderd, zodat de bunker kan worden aangepast op de speci?eke (toekomstige) bestralingsapparatuur. De tot 1,5 m dikke vloer en het tot 1,6 m dikke dak bestaan uit een 500 mm dikke basislaag beton met staalwapening, met daarbovenop drie lagen praktisch gewapend beton 15 VAKBL AD 2 2024 14-BV 02_2024_Bestralingsbunkers Isala.indd 15 27-05-2024 09:24 SCHEURWIJDTE BEPERKEN Een ander belangrijk aandachtspunt is het voorkomen van stralingslekkages. Dat resul- teert in strenge eisen aan onder meer het beperken van scheurwijdte in het beton ten gevolge van krimp. Dit betekent niet dat het beton nergens mag scheuren. De scheurwijdte moet wel worden beperkt en doorgaande scheuren moeten, evenals doorgaande naden, worden voorkomen. VARIANTEN Voor de uitvoering van de bunkerwanden zijn verschillende varianten overwogen, zoals gestort zwaarbeton, modulaire prefab blokken van zwaarbeton en standaard (en daardoor dikker) gestort constructiebeton. Uiteindelijk is er voor gekozen om de wanden in het werk te storten met een standaard constructiebeton, aangevuld met prefab elementen in zwaar- beton op enkele locaties (?g. 2, rood gear- ceerde delen). OPBOUW VLOER De vloer van de bunkers is 1,5 m dik. De vloer is in vier lagen gestort. Dit is gedaan vanwege de speci?eke vorm van de vloer, de gewenste maatvastheid van de sparingen en omdat de ))/  ))/%  KUVS? ?? ? [VWHNNHQ? [VWHNNHQ? [VWHNNHQ? ? KUVS??? ZDSHQLQJYROJHQV SULQFLSHGHWDLO5% ? ? KUVS?       ]RQHQRQIHUURZDSHQLQJ ]RQHQRQIHUURZDSHQLQJ KUVS? [?[? KUVS? [?[? KUVS? DOOHZDQGVWHNNHQOHQJWHPPYDQDISHLO 2 In rood de posities van de modulaire elementen in zwaarbeton vloerdelen onder de bestralingsapparatuur (?g. 2, in de linkerbovenhoek van beide ruim- ten) zonder staalwapening zijn uitgevoerd. De onderste 500 mm dikke basislaag is in één laag gestort en constructief gewapend met staalwapening voor een goede belasting- afdracht naar de funderingspalen onder de bunkers (foto 3 en ?g. 4). Daarbovenop (met uitzondering van de gang en de sparingen) is 1000 mm aan beton gestort in drie lagen (300 mm, 300 mm en 400 mm). Dit deel is praktisch gewapend. NON-FERROGEBIEDEN De vloerdelen zonder staalwapening, de zoge- noemde non-ferrogebieden, voorkomen dat er storingen kunnen optreden bij de bestralings- apparatuur. In plaats van staalwapening is hier kunststofvezelwapening toegepast, om scheur- tjes ten gevolge van verhardingskrimp beter te verdelen. Afgezien van deze vezels, is het beton- mengsel gelijk aan dat van de overige vloerdelen. De toegepaste vezels zijn hoogwaardige mo-novezels voor constructieve toepassing. Deze zijn bij de betoncentrale in het mengsel 3 Constructievloer van de bunker 4 A: Horizontale doorsnede vloer met in oranje gearceerd de non-ferro gebieden B: Plattegrond vloer met in oranje gearceerd de non-ferrogebieden AB Stralingslekkages moeten worden voorkomen. Daarom zijn strenge eisen gesteld aan beperken van scheurwijdte in het beton ten gevolge van krimp 16 VAKBL AD 2 2024 14-BV 02_2024_Bestralingsbunkers Isala.indd 16 27-05-2024 10:32 verwerkt. Doordat de vloer is opgebouwd uit meerdere lagen, konden de lokale posities met vezelbeton worden gewaarborgd. Bij het stor- ten is per laag dusdanig veel vezelbeton aan- gebracht, dat de non-ferrogebieden sowieso vezels bevatten. Gedeeltelijk is het vezelbeton daarbij doorgelopen in het reguliere beton voor de met staalwapening gewapende vloerdelen. HYDR ATATIEWARMTE Vanwege de uitvoerbaarheid zijn de tot 2,0 m dikke betonwanden in één laag gestort. De volumieke massa van het beton mocht niet minder zijn dan 2350 kg/m 3. Bij deze uitgangs- punten was het de uitdaging om de hydratatie- warmte van het beton zo laag mogelijk te hou- den. Bij hoge temperatuurontwikkeling is de kans op scheur vorming ten gevolge van uithar- dingskrimp namelijk groter. Bij het ontwerpen van het betonmengsel is daarbij nauw samen- gewerkt met de betontechnoloog van Heidel- berg Materials Beton (voorheen Mebin). TEMPER ATUUR MONITOREN Voorafgaand aan de stort van de wanden is een temperatuursimulatie van het mengselontwerp uitgevoerd. Daarbij is rekening gehouden met de weersverwachting op de dag van de stort en de dagen erna. Ook is rekening gehouden met de afkoelingsperiode en het afkoelingsverloop van de wanden. Als criteria is aangehouden dat het verschil in temperatuur (?T) van de kern en de kistzijde van de wand, wanneer deze nog in de bekisting staat, niet groter mag zijn dan 15 °C. De simulatie gaf daarbij een maximale kerntemperatuur van 54 °C bij de dikste wanddelen. De temperatuurontwikkeling is tijdens de uit- hardingsperiode gemonitord. Daaruit is geble- ken dat deze binnen de gestelde criteria is gebleven. De maximale temperatuur in de kern bleef net onder de 50 °C, aan de kistzijde was deze 41 °C en de ?T is nooit groter geweest dan 11,4 °C (?g. 5). Als tijdens het monitoren was gebleken dat de buitenzijde van de wand te snel afkoelde, had dit kunnen worden ver- traagd door de bekisting te isoleren. Dat bleek echter niet nodig. Voor het bepalen van het moment van ontkis- ten speelt de omgevingstemperatuur een belangrijke rol. Dat moment is per wanddikte bepaald zodra het verschil in temperatuur (?T) tussen de omgeving (dag en nacht) en de kern van de wand kleiner was dan 10 °C (?g. 6). Deze strengere ?T (10 °C in plaats van 15 °C) is gekozen om een marge in te bouwen in verband met mogelijk grote verschillen tussen dag- en nachttemperaturen. In juli kan het namelijk vaak overdag warm en 's nachts fris zijn. De nabehandeling is tijdens het uitharden van het beton aangepast aan de hand van de waar- genomen uithardingstemperatuur. WAPENING WANDEN Hoewel de wanden van de bunkers vanwege hun dikte (tot 2,0 m) ook zonder wapening constructief sterk genoeg zouden zijn geweest, is toch staalwapening toegepast. Om de scheurwijdte ten gevolge van krimp te beperken, is zogezegd de hydratatiewarmte zo laag mogelijk gehouden. Maar ook de wape- ning ver vult deze functie vanaf het moment dat het beton aan de wapening hecht. Op basis van eerdere er varing met deze wand- constructies heeft de constructeur bepaald dat een horizontale wapening met een diameter van 16 mm met een hart-op-hart-afstand van 150 mm voldoet. Vertaald naar een (?ctieve) schil van 200 mm is dat een wapeningspercen- tage van ? = (1340 mm 2)/(1000 ? 200) × 100% = 0,67%. De wapening wordt aan beide zijden van de wand toegepast. Bij de aansluiting van de vloer 5 Simulatie temperatuurontwikkeling bekiste toestand 6 Meten temperatuurontwikkeling voor het bepalen van het moment van ontkisten 17 VAKBL AD 2 2024 14-BV 02_2024_Bestralingsbunkers Isala.indd 17 27-05-2024 09:25 is sprake van verhinderde krimp door de aan- wezigheid van de vloer. Daar wordt horizontale wapening met een kleinere hart-op-hart- afstand van 100 mm toegepast. Dit is, vertaald naar een (?ctieve) schil van 200 mm, een wape- ningspercentage van 1,0%. In het midden van de wand is eveneens wapening toegepast, hoewel dit voor het voorkomen van doorgaande scheu- ren theoretisch gezien niet nodig was (?g. 7). Aan de hand van deze gegevens heeft BAM Advies en Engineering scheurwijdtebereke- ningen gemaakt, waarna de de?nitief toe te passen wapening is vastgesteld. WANDSPARINGEN Een belangrijke eis van de opdrachtgever was een bunker te ontwerpen waarin diverse soor- ten bestralingsapparatuur kunnen worden geplaatst. Ook met het oog op vernieuwing van de apparatuur in de toekomst. Om die reden is bij beide bunkers één wand te openen, waar- door transport van de apparatuur mogelijk is. In deze wanden zijn trapsgewijze en taps toe- lopende sparingen van circa 3,1 × 2,6 m 1 aan- gebracht, die gevuld worden met elementen. Door deze vorm zijn er geen recht doorlopende naden tussen de bunkerwanden en de vullingen in de sparingen. Dit om stralingslekkages te voorkomen. De hoek waaronder de zijkanten en bovenkant van de sparingen zijn gemaakt, wijkt af van de hoek waaronder straling uit de bestralingsapparatuur komt. MODUL AIRE BLOKKEN In de wandsparingen zijn vullingen aange- bracht (?g. 8 en foto 9). Als eis gold dat de vullingen qua dichtheid minimaal gelijkwaar- dig moeten zijn aan de in het werk gestorte betonwand. Bovendien moesten ze modulair te plaatsen en in de toekomst weer te verwijde- ren zijn. Vanwege de beperkte ruimte en bouwlogistiek op de bouwplaats, zijn de blokken vooraf ver vaardigd bij Rook Bouw en later naar de bouwplaats getransporteerd en geplaatst. De prefab-betonblokken zijn gemaakt van hetzelfde beton als de in het werk gestorte wanden. Ter plaatse van de sparingen is de bunkerwand 1,6 m dik. Om modulaire plaatsing mogelijk te maken, zijn de vullingen opgedeeld in drie lagen, van elk vier betonblokken. Bepalend voor de opdeling was het plaatsingsgewicht en daarmee de hanteerbaarheid van de blokken. De blokken volgen de vorm van de sparing met een maximale speling van 10 mm. Per laag grij-pen ze in elkaar met liplassen, die zo zijn ont- worpen dat er geen recht doorgaande naden ontstaan. Ter plaatse van de liplassen zijn mechanische verbindingen ontworpen, zodat de blokken aan elkaar gekoppeld kunnen wor- den en in de toekomst eenvoudig van elkaar los zijn te maken. Voor het plaatsen van de blokken zijn speciale hijsvoorzieningen ontworpen en een bijbehorend hijsmiddel. DAK Het dak van de bunker is in grote lijnen het- zelfde opgebouwd als de vloer. De totale dikte van het dak is 1,4 tot 1,6 m dik. Ook hier is gekozen voor een 500 mm dikke constructieve basislaag in met staalwapening gewapend beton, met daarbovenop drie lagen praktisch gewapend beton, maar zonder kunststofvezels. Bij de stort van de constructieve basislaag (foto 10) is een rijpheidsmeting uitgevoerd om de sterkteontwikkeling van het beton te moni- toren ten behoeve van de toegepaste onder- stempeling. De onderstempeling was zodanig berekend, dat deze de belasting van de basis- laag en 50% van de overige lagen kon dragen. De basislaag moest minimaal 28 N/mm 2 aan druksterkte hebben om de belasting van de overige 50% te kunnen dragen. Naast de rijp- heidsmeting is ook een kubus gedrukt om deze sterkte aan te tonen. ELEMENTEN IN ZWA ARBETON Vanwege de speci?eke stralingsafgifte per type apparaat, zijn op vier posities in de bun- [?[ [?[ [?H[WUD  KUVS?S YORHUZDS YORHUZDS 7 Verticale doorsnede wand met positie wapening 8 A: Horizontale doorsnede wandsparing met modulaire prefab-betonblokken B: Verticale doorsnede wandsparing met modulaire prefab-betonblokken A B 9 De modulaire prefab-betonblokken die de wandsparing vullen kunnen worden verwijderd, zodat de bestralingsapparatuur uit de bunker kan worden getransporteerd 18 VAKBL AD 2 2024 14-BV 02_2024_Bestralingsbunkers Isala.indd 18 27-05-2024 09:25 MEER OVER ZWA ARBETON IN BETONIEK In februari 2023 verscheen Betoniek Standaard17/13 ? Zwaargewicht over zwaarbeton. kers modulaire elementen in zwaarbeton toe- gepast (?g. 2, rode onderdelen) als aanvulling op de dikke wanden en vloeren in standaard constructiebeton. Het modulair kunnen plaat- sen en verwijderen van deze elementen was een eis vanuit de opdrachtgever. De zwaarbetonelementen zijn, net als de blok- ken in de wandsparingen, prefab gemaakt en opgebouwd uit meerdere blokken met spon- ningen en liplassen om doorgaande naden te voorkomen. De massa van de blokken in zwaarbeton is vergelijkbaar met die van de (dikkere) blokken in het standaard construc- tiebeton. Hierdoor kon worden volstaan met eenzelfde mechanische bevestiging tussen de elementen onderling en was er maar één hijs- middel nodig voor alle prefab-betonelementen in de bunkers (foto 11 en 12). Het zwaarbeton heeft een volumieke massa met als ondergrens 3900 kg/m 3. Dit is bereikt door het toepassen van MagnaDense (magne- tiet) als toeslagmateriaal. De uitdaging bij het zwaarbetonmengsel zat in het garanderen van de ondergrens van de geëiste volumieke massa. Vanwege de zware toeslagmaterialen vergde het verkrijgen van een samenhangend, niet-ontmengd betonmengsel bijzondere aandacht. De prefab elementen zijn liggend gemaakt. Alleen de bodem van de mal is daarom zwaarder uitgevoerd dan normaal. TOT SLOT Bij een project als de bestralingsbunkers in het nieuwe radiotherapiecentrum Isala ziekenhuis Zwolle is het belangrijk dat de opdrachtgever exacte kaders stelt waaraan de uitvoering moet voldoen. Als deze voor iedereen helder zijn, kan er geen discussie optreden en is er geen ruimte voor meerdere interpretaties. In dit project gold dat voor onder andere de eisen aan de naden en de ondergrenzen van de volumieke massa van het toe te passen beton. Deze exacte kaders hebben bijgedragen aan de goede samenhang binnen het hele uitvoeringsteam. 10 Het 1,4 tot 1,6 m dikke dak van de bunker wordt gestort in meerdere lagen Vanwege de speci?eke stralingsafgifte per type apparaat, zijn op enkele posities modulaire elementen in zwaarbeton toegepast, als aanvulling op de dikke wanden en vloeren in standaard constructiebeton 11 Zwaarbetonelementen worden als voorzetwand tegen de bunkerwand geplaatst 12 Doorgaande naden en mogelijke stralingslekken worden voorkomen door sponningen en liplassen in de blokken 19 VAKBL AD 2 2024 14-BV 02_2024_Bestralingsbunkers Isala.indd 19 27-05-2024 09:25 Om de veiligheid van steigers en ondersteuningsconstructies op de bouwplaats te kunnen waarborgen, moet daar de juiste aandacht aan worden besteed. Zowel in het ontwerp als tijdens de montage. De redactie van Betoniek vroeg aan Dennis Beijer van MADEMA wat daar allemaal bij komt kijken. En wat de Veiligheidsladder en de Richtlijn Ondersteuningsconstructies aan veiligheid kunnen bijdragen. S teiger- en ondersteuningsconstructies zijn een belangrijk onderdeel in de uit- voering van betonwerken. Er zijn veel verschillende systemen en leveranciers op de markt en de montage wordt op diverse manie- ren georganiseerd. Bouwbedrijven besteden de montage meestal uit, of ze het materieel nu in eigendom hebben of hebben gehuurd. Soms wordt er een gespecialiseerd montagebedrijf ingeschakeld die de arbeid levert. MADEMA is VEILIGHEID BEPALEND IN ONTWERPVEILI GHEID BEPALEND IN ONTWERP Bouwen aan een veilige ondersteuning 20 VAKBL AD 2 2024 Auteur Jacques Linssen, Aeneas Media / Betoniek 20-BV 02_2024_Bouwen aan een veilige ondersteuning.indd 20 27-05-2024 09:26 ook al zijn we daardoor duurder dan een ander en lopen we het werk mis. Wil de klant er niet in mee, dan nemen we het werk niet aan. Aan ons de taak alles goed te onderbouwen." VEILIGHEIDSL ADDER Gelukkig is er tegenwoordig een Veiligheids- ladder, een beoordelingsmethode waarmee het veiligheidsbewustzijn van bedrijven kan worden gemeten. (zie artikel 'Op de veilig- heidsladder ' uit Betoniek 2019/4). Steeds vaker wordt vanuit aanbestedingen trede 3 (van de 5) geëist. Ook leveranciers moeten hierin mee. "Het is zeker een vooruitgang, je ziet dat ook bij de engineering het bewustzijn is toegenomen. Maar het kan en moet nog altijd beter. En met alleen die veiligheidsladder ben je er niet. Ook al ben je als bedrijf zelf gecerti?- ceerd, je moet erop toezien dat iedereen die voor je werkt ook hetzelfde denkt over veilig- heid. In de praktijk is dat lang niet altijd zo, ook niet bij gerenommeerde bedrijven." " Veilig werken betekent meestal ook e?ciënt werken" Certi?cering conform de Veiligheidsladder is volgens Beijer geen sinecure. "Het kost een hoop tijd en energie. Niet alleen in het begin. Regelmatig, gemiddeld een keer paar jaar, vindt een audit plaats. Medewerkers worden geobser veerd tijdens hun werk en er worden inter views afgenomen. Wat daarbij opvalt, is dat er nog wel eens verschil zit tussen wat medewerkers zeggen en wat ze doen. Beide kanten op. Bijvoorbeeld dat ze er in een gesprek niet goed uitkomen, maar dat ze hun werk wel prima uitvoeren. Of andersom, dat ze zeggen dat ze iets hebben begrepen, maar dat niet in de praktijk brengen. En of dat onwil is of onwetendheid, ik weet het niet. Gelukkig komt dat uiteindelijk altijd wel aan het licht." RICHTLIJNEN Naast de Veiligheidsladder zijn er de Richtlijn Steigers en de Richtlijn Betonbekistingen en Ondersteuningsconstructies (zie kader 'Richt- lijnen'). Die zijn nog veel concreter waar het gaat om veiligheid. "Ik ben heel blij met deze richtlijnen. Ze geven aan wat het gewenste kennisniveau is van mensen die met steigers en ondersteuningen te maken hebben. Ik ben ook enthousiast over de demarcatielijst die duidelijk maakt wie waar voor verantwoordelijk een van die montagebedrijven die in Neder- land actief zijn. Aan de montagefase wordt in het ontwerp niet altijd voldoende aandacht besteed, volgens Dennis Beijer, directeur van het bedrijf: " Wij moeten e?ciënt kunnen monteren. Behalve naar sterkte en stijfheid moet dus ook goed worden gekeken naar hoe het materieel aan en af te voeren is, in welke volgorde dat gebeurt, of er voldoende ruimte is. Ook veiligheid is een niet te onderschatten aandachtspunt. Die moet op elk moment en voor iedereen voldoende zijn gewaarborgd." ENGINEERING Een montagebedrijf is zelf niet verantwoorde- lijk voor de engineering, maar genoemde aspecten als logistiek en veiligheid zijn voor hen allesbepalend. Beijer: "Dat is niet alleen voor mijn mensen belangrijk, maar voor ieder- een tijdens de bouw. Tot aan de inspecteurs aan toe. Overigens betekent veilig werken meestal ook e?ciënt werken. Als je moet balanceren op een smal pijpje, gaat het werk een stuk langzamer dan op een degelijke werkvloer." Het komt geregeld voor dat het bedrijf in de voorbereiding in overleg gaat met de betref- fende leverancier van de steigers of onder- steuningen om het ontwerp aan te passen. Bij- voorbeeld als er voor de veiligheid een extra werkvloer of leuning nodig is. Ook moet je vooraf goed nadenken over toegang. Elk wer- kniveau moet veilig kunnen worden bereikt. Denk dus ook aan veilige trappen en ladders. De veiligheid tijdens de montagefase mag niet worden onderbelicht. Ook vóórdat collectieve veiligheidsvoorzieningen zijn aangebracht, moet veiligheid zijn gewaarborgd. Dan is het vaak nodig dat mensen worden aangelijnd. Ook daarover moeten goede afspraken worden gemaakt. TR ANSPAR ANT Het klinkt allemaal vanzelfsprekend, maar dat is het niet altijd. "Het is nu eenmaal zo dat vei- ligheid een prijs heeft. En te vaak wint geld het van veiligheid. Dat geldt gelukkig lang niet voor iedereen. Bij de meeste aannemers, vooral de wat grotere, is het besef voldoende doorgedrongen. Maar er zijn nog altijd partijen die het niet zo nauw nemen met bepaalde regels. Zo kom ik op werken waar er niet eens helmen worden gedragen! Dat is een kwalijke zaak. Het heeft bovendien zijn weerslag op onze mensen. Als die zien dat andere partijen minder belang hechten aan veiligheid, doet dat ook iets met hun veiligheidsbesef. Bovendien leidt het tot oneerlijke concurrentie. Er zijn partijen die bewust minder aanbieden om maar aan tafel te komen en dat dan later rechtzetten via meerwerk. Het is een spel dat lang niet altijd transparant is. Daar willen we niet in mee. Wij gaan niet bezuinigen op veiligheid, 21 VAKBL AD 2 2024 20-BV 02_2024_Bouwen aan een veilige ondersteuning.indd 21 27-05-2024 09:27 . % GDPZDQG GDPZDQG PRQWDJH[NRNHUVZHHN is. Het leidt tot een heldere rolverdeling tussen aannemer, constructeur, bekistingsleverancier en ons als montagebedrijf voorkomt een hoop discussies. In aanbiedingen aan onze opdrachtgevers schept de richtlijn duidelijk- heid. Wij kunnen makkelijker onderbouwen waarom we bepaalde dingen willen. Ook al kost dat soms wat meer." Er wordt nu gewerkt aan een herziening van het deel over ondersteuningen uit de Richtlijn Betonbekistingen en Ondersteuningscon- structies. Het nieuwe deel wordt ofwel als aparte Richtlijn Ondersteuningsconstructies uitgebracht, ofwel als module toegevoegd aan de bestaande Richtlijn Steigers. Het is in elk geval de bedoeling dat het dezelfde erkende status krijgt als de Richtlijn Steigers, die onderdeel is van de Arbocatalogus. Het is volgens Beijer goed dat er meer aan- dacht uitgaat naar een aparte richtlijn over ondersteuningen. "Hoewel steigers en onder- steuningen veel op elkaar lijken, zijn er ook wezenlijke verschillen. Onder meer in het krachtenspel. Daarom is het belangrijk onder- scheid te maken." Bij de herziening worden de laatste inzichten meegenomen en de juiste verwijzingen opge- nomen naar de NEN-normen. Beijer draagt zelf Taal is bij de communicatie op de bouwplaats een grote uitdaging ook bij aan de herziening, met name aan het deel over de montage. "Ik vind het belangrijk kennis te delen in de branche, zodat we de veiligheid over een breed front kunnen verbe- teren." WERKPL AN Het is belangrijk dat alles omtrent een steiger of ondersteuning vooraf goed wordt vastge- legd. Voor ieder werk wordt dan ook een werk- plan gemaakt, dat wordt getoetst door de aan- nemer. "Maar een goed plan wil niet zeggen dat de veiligheid ook altijd goed is geregeld. Het komt voor dat er, bijvoorbeeld op verzoek van de aannemer, wordt afgeweken van de routing. In een uitzonderlijk geval kan dat consequen- ties hebben voor de veiligheid. Natuurlijk kan iets in de praktijk wel eens anders lopen dan je had verwacht, maar communiceer daar in zo'n geval over." COMMUNICATIE Communicatie op de bouwplaats, nog zo'n aandachtpunt. Taal is daarbij een grote uitda- ging. Beijer: " We hebben op de bouwplaats te maken met veel verschillende nationaliteiten. Pools, Russisch, Oekraïens, Turks, Grieks. Lang niet iedereen spreekt Engels. Ik maak het mee dat met Google Translate wordt gecom- municeerd. Dat moeten we natuurlijk zien te voorkomen. De voorman heeft daarbij een belangrijke rol. Ik zorg er voor dat hij voldoende RICHTLIJNEN De Richtlijn Steigers, opgenomen in de Arbocatalogus Bouw & Infra, heeft betrekking op alle stalen steigers, opgebouwd uit losse onderdelen. Alle relevante aspecten voor het veilig werken op hoogte komen aan de orde: ontwerp, teken- en rekenregels, bouw door steigermonteurs, gebruik en demontage. De richtlijn is voor iedereen te raadplegen op www.richtlijnsteigers.nl. De Richtlijn Betonbekistingen en Ondersteuningsconstructies is een digitaal naslagwerk voor iedereen die te maken heeft met verticale, horizontale en bijzondere betonbekistingen en ondersteu- ningsconstructies. In de richtlijn zijn alle teksten van wet- en regelgeving, normen, veiligheidsbladen, materiaalinformatie en aan montage gerelateerde activiteiten als opleidingen, toelevering en veiligheidsprocedures beschreven. De richtlijn is beschik- baar op www.richtlijnbekistingenenondersteuningen.nl. 22 VAKBL AD 2 2024 20-BV 02_2024_Bouwen aan een veilige ondersteuning.indd 22 27-05-2024 09:27 MADEMA is lid van VSB, Vereniging van Steiger-, Hoogwerk- en Betonbekistingbedrijven. Dit artikel is tot stand gekomen in samenwerking met VSB, partner van Betoniek. kennis heeft en hij draagt die dan weer over aan mensen in zijn team. Soms moet je op zoek naar een tolk, meestal iemand in de ploeg die zowel Engels spreekt als de taal van de ande- ren. Maar dat is wel een risico. Ik kan nooit con- troleren of mijn boodschap op de juiste manier wordt overgebracht." MADEMA is samen met andere leveranciers een systeem aan het ontwikkelen met visuele bood- schappen, zonder tekst, op basis van cartoons. "Matemco heeft sowieso een 3D-?lm waarin alles duidelijk wordt uitgelegd. Maar ik vind het belangrijk ook goede voorlichting op papier te hebben. Het idee is nu geplasti?ceerde A4'tjes te maken waarin heel duidelijk wordt aangege- ven wat de bedoeling is. We zijn dit idee nu aan het uitwerken. Dat kost helaas iets meer tijd dan gehoopt." OVERDR ACHT Als een steiger of ondersteuning veilig op zijn plek staat, zit het werk er voor het montage- bedrijf in principe op. Uiteraard vindt een oplevering plaats, waarmee de opdrachtgever zekerheid krijgt. De tekening is daarbij leidend. In principe geldt dat als het uitgevoerd is zoals op tekening staat, alles goed en veilig is. Hoe uitgebreid de oplevering is, is afhankelijk van de complexiteit van het werk en de relatie met de klant. "Bij complexe werken sta je er langer bij stil, loop je alles langs. Soms is ook de constructeur erbij betrokken. Is het een kleiner werk en kennen we de klant goed, dan gaat het wat makkelijker." Later in het proces vindt nog een stortcontrole plaats, zodat je zeker weet dat het beton veilig kan worden aangebracht. Staat alles nog goed, zijn er geen dingen beschadigd? "Dat is in principe geen onderdeel van onze werkzaam- heden, maar het moet wel gebeuren. Soms doet de aannemer het, soms de bekistingsleveran- cier. Maar wij bieden het ook nog wel eens aan."Als er moet worden gedemonteerd melden de monteurs zich weer. Ook op dat moment is controle belangrijk. Daarbij speelt onder meer de betonsterkte een rol: is die voldoende om te kunnen demonteren, schrikken of doorstem- pelen? " Wij willen daar bewijs van hebben, bijvoorbeeld op basis van gewogen rijpheid. Niet alle partijen hebben dat even goed op de rit. Wij dringen daar nog altijd sterk op aan." SAMENWERKEN Veiligheid vraagt in de praktijk nogal wat aan- dacht, in meerdere fasen van het project. En hoe meer partijen erbij betrokken zijn, hoe belangrijker werkplannen, communicatie en controles zijn. Hoewel er nog veel te winnen is, gaat het gelukkig de goede kant op. 23 VAKBL AD 2 2024 20-BV 02_2024_Bouwen aan een veilige ondersteuning.indd 23 27-05-2024 09:27 1 Bij de hoogbouw voor EDGE Technologies in Berlijn is grootschalig gebruikgemaakt van een cement met een hoog ver vangingspercentage kalksteenmeel (foto: DOK A) 24 VAK BL AD 2 2024 Auteur Henk Wapperom, Betonvereniging 24-BV 02_2024_ECSN-webinar Concrete and Sustainability.indd 24 27-05-2024 09:20 BETON EN DUURZA AMHEID OVER DE GRENS Op 28 februari 2024 hield het European Concrete Societies Network (ECSN) voor een kleine zevenhonderd deelnemers uit heel Europa haar tweede webinar rond het thema 'beton en duurzaamheid'. In een vijf uur durend lezingenprogramma verzorgden wetenschappers en mensen uit de beroepspraktijk twaalf presentaties die de volle breedte van het duurzaamheidsspectrum voor het voetlicht brachten. Klimaatsceptici die nu nog durven te beweren dat wij in Nederland (te) ver voorop zouden lopen in het nemen van duurzaamheidsmaatregelen, doen er goed aan het volledige programma te bekijken via de website van de ECSN: www.ecsn.eu. ECSN-webinar Concrete and Sustainability D e ECSN organiseert jaarlijks een voor iedereen gratis toegankelijk webinar. Hierin worden er varingen en kennis gedeeld over goede betontoepassingen. Aan dit webinar kunnen alle vijftien lidverenigingen (zie kader ' Wie zijn er lid van ECSN?') hun er va- ringen bijdragen. Dit jaar werd het webinar aan elkaar gepraat door gastvrouw Cecilie Hagby van de Norsk Betonforening en gastheer Børge Johannes Wigum van Steinsteypufélag Islands. Behalve bijdragen over nieuwe bindmiddelen en secundaire toeslagmaterialen, waren er presentaties rond het belang van integraal construeren en het hergebruik van materialen, elementen en constructies. Dit artikel beschrijft de belangrijkste gedeelde inzichten. KLINKERVERVANGENDE GRONDSTOFFEN Zoals bekend komt de milieubelasting van beton voornamelijk door de hoeveelheid CO 2 die vrijkomt bij de productie van portland- cementklinker, het hoofdbestanddeel van de meest voorkomende cementtypen. Een aantal sprekers ging in op manieren om de hoeveel- heid klinker in cement te reduceren. Christoph Müller (Verein Deutscher Zementwerke/ VDZ) benoemde alvast een aantal van de samenge- stelde bindmiddelen die deze exercitie tot nu toe heeft opgeleverd. Daarbij baseerde hij zich op de 2050 Roadmap for Net Zero Concrete van de Global Cem