1IIilli! lililil\l!Jli Ii!!!!!!!I'!5 T C H T N G BETONPR 5 M AKRIMPBeton krimpt, daar is geen ontkomenaan. Maar als we weten waardoor dekrimp wordt veroorzaakt, kunnen wedaar rekening mee houden en maat-regelen treffen. In BE.TONIE.K is al enkelekeren geschreven over het krimpen vanbeton. De laatste keer was in de'Scheurkalender' {1991}. Omdat dezeinmiddels al bijna zes jaar oud is, houdenwe in deze BE.TONIE.K bekende zaken alsplastische krimp, verhardingskrimp,uitdrogingskrimp en temperatuur-krimp nog eens uitgebreid tegen hetlicht. Natuurlijk besteden we ookaandacht aan een nieuw 'fenomeen':autogene krimp, als onderdeel van deverhardingskrimp.POSTBUS 35325203 DM 'S-HERTOGENBOSCHKrimp is feitelijk een vormverandering in het betonals gevolg van verschillende oorzaken. Dit kunnen zijnveranderingen in chemische toestand (verhardendbeton), temperatuur en vocht. Als een betonnenconstructiedeel vrij kan vervormen, zal krimp nietleiden tot spanningen of uitwendige scheuren.Wanneer de krimp wordt verhinderd, zullenspanningen ontstaan. Als daarbij de treksterkte vanhet beton wordt overschreden, zal het betonscheuren. Het bekendste voorbeeld hiervan is dewand die op een verharde en afgekoelde vloer wordtgestort. Beton zal ook vervormen door belastingenten gevolge van eigen gewicht of nuttige belasting.Deze vormveranderingen kunnen we echter nietonder de noemer 'krimp' brengen en zullen daaromverder buiten beschouwing blijven. Wel gaan we inop de soorten krimp: welke vervormingen ontstaandaarbij, wat zijn de oorzaken en wat de gevolgen.Soorten krimpDoor veranderingen in de hoeveelheid water die hetbeton bevat - de 'vochthuishouding' - ontstaanvervormingen in het beton. Als droog beton wateropneemt, zal het zwellen. Als nat beton uitdroogt,zal het krimpen. Vervormingen kunnen ook ontstaandoor temperatuurveranderingen. We kunnenonderscheid maken in de volgende (hoofd-)vormenvan krimp:· plastische krimp;· verhardingskrimp;februari 1997J J J J J J J J a J J J J J J J J JitiU E && [FIT wrm wwK K ' .······.··.··rw...."ZK ....|WKXZW .... ··. ..... J·..... WW l.....: KJJJKWKDJJJ.:: '. WWJWWKD .t:==:·:..·:..=1·1 geadsorbeerd water'::.::tJ"..,...""",z- capillair watergeadsorbeerd waterdà.rnpdruk p(RY)poriewandIJ] Poriënsysteem en copillair water in cementsteen(schematisch)· uitdrogingskrimp;· temperatuurkrimp.Plastische krimp en verhardingskrimp spelen een roltijdens de verwerking en verharding van het beton.Uitdrogingskrimp is het gevolg van vochtuitwisselingtussen het beton en de omringende lucht. Dezevormen van krimp hebben een belangrijke overeen-komst: ze hebben alledrie te maken met water.Temperatuurkrimp hoort niet helemaal in dit rijtjethuis, omdat vocht hierbij een ondergeschikte rolspeelt. Deze vorm van krimp is echter wel van grootbelang. Vormverandering door temperatuurwisse-lingen, waarvan temperatuurkrimp een voorbeeld is,is een normaal fysisch proces.Voordat we de oorzaken en verschillende vormenvan krimp behandelen, gaan we eerst in op hetmechanisme van vocht in kleine poriën.Vocht en krimpKrimpen en zwellen door wisselingen in de vocht-huishouding zijn kenmerkende eigenschappen vaneen materiaal met fijne poriën. Beton is zo'n materiaal,waarbij we wel opmerken dat de krimp van betonvoor een groot deel definitief, dat wil zeggenonomkeerbaar, is. De mate van zwelling zal dus veelminder zijn dan de krimp. Het water uit de beton-specie zal voor een belangrijk deel worden gebruiktvoor het hydratatieproces. De rest van het waterkan uit het beton verdwijnen door uitdroging.Om het mechanisme van vocht in kleine poriën uitWSchematischeweergave van de vochthuishouding in eenporiënsysteemte kunnen leggen, moeten we dieper het beton in.Naar de cementsteen, want daarin gebeurt hetallemaal. De relatie tussen vocht en krimp is voorzowel verhardende als verharde cementsteen alsvolgt te beschrijven.Er moet een zeker evenwicht bestaan tussen derelatieve vochtigheid (RV) in het poriënsysteem, dehoeveelheid aan de poriewand geadsorbeerd wateren de hoeveelheid capillair water die beschikbaar isvoor het vullen van de kleine poriën. Hoe kleiner deporiën en hoe lager de relatieve vochtigheid daarin,hoe groter de capillaire krachten in het poriënsysteemkunnen worden. In figuur I is het poriënsysteem vanbeton schematisch weergegegeven en in figuur 2 devochthuishouding in het poriënsysteem.De verdeling van de poriëngrootte, het beschikbarewater en de temperatuur zijn bepalend. Bij evenwicht- we noemen dit een thermodynamisch evenwicht -heerst er in het geadsorbeerde water een zekereoppervlaktespanning. Deze zal door uitdroging vande poriën toenemen. Daarbij zal het skelet vancementsteen willen vervormen; krimpen. De groottevan de vervorming is afhankelijkvan de weerstand diede cementsteen daartegen biedt. Deze weerstand, ofmet andere woorden de elasticiteitsmodulus, isafhankelijk van de maximale rek en sterkte die decementsteen op dat moment kan leveren. Wordt éénvan beide overschreden, dan scheurt het materiaal(zie fig. 3). Inwendig zal dit leiden tot allerleimicroscheuren in de cementsteen. Soms kunnen degevolgen hiervan ook uitwendig zichtbaar zijn.JJJJJJJJJafJJJJJJJJontstaan van een scheurËEZ00c:'ec:(Ijc..VlUcapillair--7' tijd[IJ Ontwikkeling trekspanning (ucapil/air) en treksterkte (fcJ in zeer jong betonTot nu toe hebben we gesproken over vervormingvan cementsteen. Maar wat we eigenlijk willen weten,is de vervorming van het beton. Deze is afhankelijk vande hoeveelheid cementsteen en het toeslagmateriaal.Hoe meer cementsteen, hoe groter de vervorming.Het toeslagmateriaal zal de vrije vervorming van decementsteen willen verhinderen. Soort toeslagmate·riaal, korrelvorm en -opbouw zijn hierbij van belang.Plastische krimpAls water door verdamping uit de nog plastischebetonspecie verdwijnt, treedt krimp op. Deze vormvan krimp noemen we plastische krimp. Ze kanaanleiding geven tot scheurvorming.Pas gestort beton heeft de neiging om water af tescheiden. We noemen dit bleeding. Zolang water ophet betonoppervlak blijft staan, is het beschermd tegenuitdrogen. Als de verdampingssnelheid groter is dande snelheid waarmee het water door de poriën kanworden aangevoerd, zal het verse beton aan hetoppervlak uitdrogen. Omdat er water uit debetonspecie verdwijnt, is er sprake van volumevermin-dering. De specie zal krimpen. Bovendien zal deplastische betonmassa een kleiner volume willeninnemen als gevolg van de oppervlaktespanning inhet nog aanwezige water. Als deze volumeverminde-ring op enigerlei wijze wordt verhinderd, zullentrekspanningen ontstaan. Worden deze spanningente hoog, dan ontstaan plastische krimpscheuren.Het scheurpatroon dat hierbij optreedt, is vergelijk-baar met dat van uitdrogende klei.Bleeding of sedimentatie ontstaat doordat dezwaardere delen onder invloed van de zwaartekrachtde neiging hebben naar beneden te zakken. De lichteredelen van het beton worden hierdoor verdrongen. Ditproces is vaak zichtbaar aaneen laagje water, datontstaat op het afgewerkte betonoppervlak.Sedimentatie is afhankelijk van de samenhang van debetonspecie en van de dikte van de verse betonlaag. Infeite is sedimentatie een soort verticale krimp(zie fig. 4). Zolangbetonspecie nog vrij vervormbaar is,veroorzaakt bleeding geen scheuren.Een vervelend gevolg van dit verschijnsel kunnenwe aantreffen op de grens van twee betondelen metverschillende dikte. Doordat het beton in het dunstedeel minder sedimentatie of zetting vertoont dan inhet dikste deel, zal op de grens van dik en dun eenkrimpscheur (of zettingsscheur) ontstaan.Een dergelijke situatie kunnen we ook aantreffen ingewapend beton. Boven de wapening (dun) heeftminder sedimentatie plaatsgevonden dan naast dewapening (dik). Dit kan resulteren in scheurvormingboven de wapening (zie fig 5).Plastische krimp kan op eenvoudige wijze wordenvoorkomen. Zorg erop de eerste plaats voor dat debetonspecie voldoende samenhang bezit, zodat geenontmenging optreedt. Voorkom vervolgens dat wateruit de afgewerkte specie kan verdampen door hetbetonoppervlak op de juiste wijze na te behandelen.Dat kan door het oppervlak af te dekken met eenfolie of door een curing compound aan te brengen. Inaanvulling op deze maatregelen kunnen kunstof vezelsJJJJJJJJJJJJfafJJJJJJJJJJTWEnTaontmengdebetonspeçiehomogeenbetonmengselmOntmenging door sedimentatie.een grotere zekerheid bieden bij het voorkomen vanplastische krimpscheuren.VerhardingskrimpVerhardingskrimp van beton wordt zowel doorchemische als fysische krimp veroorzaakt. Chemischekrimp is, logisch, het gevolg van chemische processen.In dit geval de hydratatie van cement. Fysische krimp,in dit verband vaak aangeduid als autogene krimp,wordt veroorzaakt door interne uitdroging van hetbeton ten gevolge van de chemische reactie waarbijwater aan het poriënsysteem wordt onttrokken.Autogene en chemische krimp hangen dus nauw metelkaar samen. We zullen deze onderdelen van deverhardingskrimp hierna toelichten.Chemische krimpElke betontechnoloog heeft geleerd dat het volumevan het hydratatieproductvan wateren cementkleiner is dan de oorspronkelijke volumes van beidebestanddelen vóór de verharding.Deze volumevermindering noemen we chemischekrimp. Door deze vorm van krimp ontstaan in decementsteen microscheurtjes ter grootte vancapillaire poriën. Uitwendig is er nauwelijks enigevormverandering meetbaar.De chemische krimp bedraagt circa 25% van hetvolume van het water dat bij de hydratatie chemischgebonden wordt. Het gewicht van het chemischgebonden water is ongeveer gelijk aan 25% vanhet gewicht van het cement dat gereageerd heeft.De volumeafname daarbij bedraagt ongeveer 6,25 mIper 100 g cement. Daarnaast wordt circa 15% vanhet water fysisch gebonden.Voor een volledige hydratatie van al het aanwezigecement is theoretisch dus een water-cementfactor(wd) van 0,4 vereist. In de praktijk zal de toegepastewd vaak hoger zijn en zal niet al het cementhydrateren. De uiteindelijke chemische krimp zal duslager uitvallen.Bij een overmaat aan water zullen de poriën tengevolge van de chemische krimp gevuld zijn met water.Is er geen overmaat, dan zijn ze gevuld met lucht.Autogene krimpZoals al gezegd is autogene krimp een nieuwe kreet inhet rijtje met 'soorten' krimp. Maar is deze vorm vankrimp ook nieuw? Nee, natuurlijk niet! Maar omdatmen tegenwoordig regelmatig beton maakt met lagewater-cementfactoren « 0,45) en hoge cementpasta-gehaltes is men gestuit op een uitwendige krimp,die niet alleen het gevolg kan .zijn van temperatuurof chemische veranderingen. Er moeten dus meer(fysische) oorzaken zijn om de totale verhardings-krimp te verklaren.Door de voortgaande hydratatie zal het nogbeschikbare water in het beton langzaam wordenverbruikt. Omdat er in eerste instantie geenuitwendige volumeverandering plaatsvindt, leidt dittot het langzaam uitdrogen van het poriënsysteem.We kunnen dit zien als het langzaam leegzuigen vanhet in ontwikkeling zijnde poriënsysteem. Eerstworden de grote poriën leeggezogen, daarna dekleine. Anders gezegd: het water trekt zich terug in-------------1IJf-'-----------oorspr. specie-opp.wapeningsstavenSF =silicafume in %(rn/m cement)70 10021 28427DWWWWWWJJK ::... _. ---...---....:=:-._.--.--- ....- ...........---~I 2 4wef-SF--- 0,20-10JJJ 0,30-10_._.- 0,30- 0pJJDJJJJ||JJJDMM>WIRZMJJJDlDJJJJJKKiJJ _____lCl)c'"ij[IJ Naast wapeningsstaven gaat de sedimentatie langer door,waardoor boven de staven scheuren kunnen ontstaan.[IJAutogene krimp van beton voor verschillende wcfsde fijne poriën. We hebben dus te maken met eenuitdrogingsproces, met als kenmerk dat er geenvochtuitwisseling met de omgeving plaatsvindt. InEngelse literatuur wordt dit proces ook wel 'self-desiccation' genoemd. Tijdens het leegzuigen van deporiën daalt de (damp)druk in de poriën (zie fig. 2).Bij voortgaande hydratatie ontwikkelt zich een steedsfijner poriënsysteem en de hoeveelheid capillair waterneemt verder af. Hierdoor zal de onderdruk in hetporiënsysteem verder toenemen. Dit gaat gepaardmet een toename van de oppervlaktespanning van hetporiewater en het samentrekken van de cementsteen.Dit verschijnsel wordt autogene krimp genoemd.Deze vorm van krimp zal leiden tot uitwendigmeetbare veranderingen in de afmeting van het beton.Autogene krimp treedt vooral op bij beton metwater-cementfactoren van 0,4 en lager. Duitsonderzoek geeft voor autogene krimp van cement-steen na 28 dagen verharden waarden vane = 0,7xl 0-3· Voor beton moeten we ongeveer 1/6van deze waarde hanteren, dus e = 0, 12xI0-3.Dat wil zeggen dat per strekkende meter beton deverkorting ca. 0,12 mm bedraagt (e = AIli).Uit figuur 6 blijkt dat de autogene krimp van betonvarieert met de wcf en de betonsamenstelling. Zoalswe hierboven hebben gezien, is de structuur van hetporiënsysteem bepalend voor de krimp. Dus ook deaanwezigheid van bijvoorbeeld silica-fume is hierbij vaninvloed.Vooral bij toepassingen als hogesterktebeton enlofzeer lage water-cementfactoren is de autogene krimpeen factor waarmee we rekening moeten houden.Als we de autogene krimp van een hogesterktebeton-mengsel grafisch weergeven met op de andere as dehydratatiegraad ontstaat figuur 7. De hydratatiegraadgeeft aan hoeveel cement er gehydrateerd is.Bij hogesterktebeton zal nooit al het cementhydrateren. Domweg omdat daarvoor te weinig waterin het mengsel aanwezig is en omdat de hydraterendecementkorrels zichzelf afschermen. Voor hogesterkte-beton is een maximale hydratatiegraad van 60% eenredelijke aanname. In figuur 7 kunnen we aflezen datde autogene krimp hierbij e = 0,25x I0-3 zal zijn.Nu zegt deze waarde nog niet veel.Het wordt duidelijker als we dit vertalen naar eenechte constructie. Stel we hebben een viaduct meteen lengte van 80 m uitgevoerd in hogesterktebeton.De autogene krimp bedraagt:0,25 x 10-3 X 80.000 = 20 mmoDaar moeten we ook nog de verkorting door detemperatuurdaling na de verharding en de eventuelevoorspanning bij optellen. Beide bedragen voor ditviaduct eveneens ca. 20 mmo De verkorting doorautogene krimp lijkt dus een belangrijke bijdrage televeren aan de totale vervorming in de langsrichtingtijdens de bouw. Hierbij is echter geen rekeninggehouden met de verhindering van de autogene krimp.Door de opstijving en verharding van het beton zal devervorming (samentrekking) van de cementsteenworden verhinderd door het toeslagmateriaal en dèJJJJJJJJJJJJJJNaJJJJJJJJJJJJJJ1:3 mortel4x4xl6cmbeton 400 kg cement Im37x7x28 cm1g-O,QK -0,1] cement pastam 4x4xl6 cmJlIfE12 -0,27 14 28 90 180 365 1095---7 dagenJMIORHJJJJJJKJKIKK| .....---r----,--,---r__0,60,50,4//V//V/V/-0,05°° 0,1 0,2 0,3hydratatiegraad----Mè -0,20-C.a..E -0,15'e.:,t.(])c: -0,10t:Jro-0,25[[IAutogene krimp van hogesterktebeton als (imctie van dehydratatiegraad,NB: autogene krimp kan per mengsel sterk verschillen[IJUitdrogingskrimp van cementsteen, mortel en beton.Proefstukken verhard bij een relatieve vochtigheid van 50%wapening. Dit uit zich in kleine scheuren. De uitwendigmeetbare autogene krimp zal dus kleiner zijn dan dehier berekende 20 mm!Autogene krimp zal uiteindelijk dus leiden tot eenzekere mate van uitwendige krimp en kleine scheuren.water en cementsteen in het beton. Het verschiltussen de krimp van cementsteen, mortel en betonblijkt uit figuur 8. Verschillende waarden voor deuitdrogingskrimp voor bepaalde water-cementfacto-ren en cementgehalten volgen uit figuur 9.UitdrogingskrimpAls een verharde betonconstructie vocht afstaat aande omgeving zal dit resulteren in uitdrogingskrimp.De oorzaak hiervan is de verlaging van de relatievevochtigheid in de poriën van het beton. Hierdoor zalde relatieve oppervlaktespanning van het resterendewater in de poriën toenemen, waardoor decementsteen samentrekt. Feitelijk hebben we ook hierte maken met hetzelfde mechanisme dat de krimpveroorzaakt; onttrekking van water aan hetporiënsysteem. De snelheid waarmee dat gebeurt,hangt af van de relatieve vochtigheid van de lucht ennatuurlijk ook van de poriënstructuur van het beton.Deze laatste is, zoals we weten, vooral afhankelijkvan de water-cementfactor, het cementgehalte en decementsoort.Daarnaast beïnvloedt ook de vorm van het betonele-ment de uitdroging. Een lange, slanke vorm zal snelleruitdrogen dan een massieve (gedrongen) vorm.Doorgaans zal uitdrogingskrimp een zeer langzaamverlopend proces zijn, dat mede afhankelijk is van deomstandigheden waarin het beton zich bevindt.(binnen, buiten etc.) De grootte van de uitdrogings-krimp is voornamelijk afhankelijk van de hoeveelheidUitdrogingskrimp is niet volledig reversibel. Dat wilzeggen dat wanneer het beton na uitdroging weer natwordt gemaakt, de mate van zwelling niet gelijk is aande eerdere krimp. In de literatuur worden voor dezwelling waarden genoemd van 0, I tot 0,2 promille.Deze waarden zijn circa 6 tot 8 maal kleiner dan dievan de opgetreden krimp.TemperatuurkrimpNaast bovengenoemde krimpvervormingen doorwisselingen in de waterhuishouding van het betonkennen we ook de thermische krimp van verhardendbeton. Bij het hydratatieproces ontstaat warmte.Hierdoor zal de temperatuur in het verhardendebeton oplopen, waardoor jong beton wil uitzetten.De drukspanningen die hierdoor ontstaan, zijn echterzeer gering. Het jonge beton bezit weinig stijfheid ende spanningen zullen door relaxatie nagenoeg geheelverdwijnen. Echter, als het beton gaat afkoelen, zalde sterkte, en daarmee dus ook de stijfheid, zodanigzijn dat het beton wil krimpen.Als krimp daarbij verhinderd wordt, zal dit aanleidingzijn voorscheurvorrriing. Een bekend voorbeelddaarvan is de wand die op een verharde en afgekoeldevloer wordt gestort. In deze wand ontstaan kleine,JJJJJJJJJJffJJJJJJJ- - - - - - watergehalte in 11m3 betonwcf0,40ÊO,810,6MIQ·cf,2HJJJJJIJJJJDJJJJJJJJJ??JKKJ150 200 300 400 SOO 600 700---';> cementgehalte in beton (kg/m3)IIIVerloop uitdrogingskrimp van beton in de tijddoorlopende scheuren, omdat de verharde vloerde verkorting van de wand tijdens het afkoelenverhindert.De temperatuurvervorming van beton is afhankelijkvan de uitzettingscoëfficiënt. De waarde van dezecoëfficiënt wordt bepaald door de grondstoffenwaaruit het beton is samengesteld. Omdat hettoeslagmateriaalin beton het grootste volumedeelinneemt, heeft de uitzettingscoëfficiënt van ditmateriaal een dominante invloed. Behalve hettoeslagmateriaal speelt ook de cementsteenmatrixeen belangrijke rol. Tijdens de verhardingsfaseverandert de structuur van de cementsteenvoortdurend. Voor veel praktische toepassingen kanechter met een vaste waarde worden gerekend.In de tabel staat een overzicht van de uitzettings-coëfficiënten van verschillende toeslagmaterialen enhet hiermee vervaardigde beton.De rek ten gevolge van een temperatuurveranderingkan worden berekend door het temperatuurverschilte vermenigvuldigen met de uitzettingscoëfficiënt:_Zq`KVoor beton met gewoon zand en grind (kwartsiet)als toeslagmateriaal betekent dit bij een temperatuur·daling van bijvoorbeeld 21°C een rekverandering van:21 x 12,lxI0-6 = 25,4xI0-s.Nemen we het eerder genoemde voorbeeld van het80 meter lange viaduct, dan betekent dit dus eenverkorting van:f = 80.000 x 25,4xl 0-4 = 20 mmoTot slotAls we de gevolgen van vormveranderingen doorkrimp nog eens overdenken, komen we snel tot deconclusie dat deze niet zomaar kunnen wordenverwaarloosd! Het is dus van belang dat met dezekrimpvervormingen rekening wordt gehouden. Nietalleen in het ontwerp, maar ook bij deuitvoering van betonconstructies.Ook in de beheersfase kunnen we wordengeconfronteerd met schades door krimp.Vaak worden deze veroorzaakt door verhinderingvan vervormingen, die weer het gevolg :zijn van krimpdoor temperatuurverschillen enlof uitdroging.We moeten ons echter niet laten afschrikken dooralle hierboven genoemde vormen van krimp en deTabel: Lineaire uitzettingscoëfficiënt van gesteenten Ciagg en beton Cic bij kamertemperatuurSoort Silicagehalte Ci (.10-') [K-I]toeslagmateriaal (gewichts%) toeslag (Ciagg) beton (CiC>bereik gemiddeld bereik gemiddeldkwartsiet 94 7,0 - 13,2 10,3 11,7 - 14,6 12,1kwarts 94 - - 9,0 - 13,2 -zandsteen 84 4,3 - 12,1 9,3 9,2 - 13,3 11,4graniet 66 1,8 - 11,9 6,8 8,1 - 10,3 9,6dolomiet 50 4,5 - 8,5 6,8 - 9,6basalt 51 4,0 - 9,7 6,4 7,9 - 10,4 9,3kalksteen 0 1,8 - 11,7 5,5 4,3-10,3 8,6morene grind 5 -95 · - - 9,0 - 13,5 -vliegas - 5,( - 7,5 - - -JJJJJJJJJJffffJJJJJJJgevolgen daarvan. Het zijn allemaal 'gewone'chemische en fysische processen,die önlosmakelijk verbonden zijn aan de keuze voorhet materiaal beton en wisselingen in.de weersom-standigheden waaraan het beton wordt blootgesteld.Maar met deze kennis kunnen we ook maatregelennemen om de gevolgen van krimp te beperken.LiteratuurBreugel K. van, Betonconstructies onderTemperatuur- en Krimpvervormingen,Theorie en Praktijk, StichtingBetonPrisma,'s-HertogenboschI996Breugel, K. van, S.J. Lokhorst en E.A.B. Koenders -Het grijze gebied van het jonge beton (11) :Temperatuur- en krimpvervormingen Cement 1996nrl, pp 23-29Breugel, K. van, E.A.B. Koenders en A. van Beek -Het grijze gebied van het jonge beton (VI) : Van micro·naar macroniveau, Cement 1996 nr. 5, pp 28-33Souwerbren, ing. c., Betontechnologie(Cement en betonreeks nr. I), negende druk,Stichting BetonPrisma, 's-Hertogenbosch 1995Betoniek 4/13 Scheuren in jong betonBetoniek 7/8 Krimpen en zwellenBetoniek 8/25 ScheurkalenderColofonBETONlEK is een praktijkgericht voorlichtingsbladop het gebied van de betontechnologie en verschijntIQ keer per jaar.In de redactie zijn vertegenwoordigd: de Nederlandsecementindustrie,MEBIN, CUR en de BouwdienstRijkswaterstaat.Uitgave: Stichting BetonPrismapostbus 3532, 5203 DM 's-HertogenboschRedactie: 073 - 6 40 12 22Abonnementen: 073 - 6 40 12 31BetonPrisma is een initiatief van de VerenigingNederlandse Cementindustrie (VNC).Bij de samenstelling van deze BETON/EK hebben wemedewerking gekregen van K. van Breugel, sectieBetonconstructies, TU-Delft, waarvoor onze dank.Overname van artikelen en illustraties is toegestaan,onder voorwaarde van bronvermelding.Abonnementsprijzen:Nederland f 28,50België f 29,50andere landen f 45,-Abonnementen lopen per kalenderjaar en wordenautomatisch verlengd, tenzij voor I decemberschriftelijk wordt opgezegd.ISSN 0166-137xJJ JJJJJJJJJfaJ JJJJJ