1januari 2003Schoon beton, wat bedoelt u? Niet zo gek om die vraag te stellen.Want schoon beton bestaat er in eindeloos veel variaties. De naam opzich al vraagt meer duidelijkheid. Namen als schoonwerkbeton, zichtbeton,architectonisch beton, kleurbeton, sierbeton en andere worden door elkaargebruikt. Het zou beter zijn één benaming te gebruiken, schoon beton, metde volgende definitie:`beton, waarbij eisen zijn gesteld aan de esthetischekwaliteit van het in het zicht blijvend oppervlak'. Kortom: beton dat er gaafen verzorgd uit moet zien. Deze B e t o n i e k - aflevering beperkt zich totin het werk gestort schoon beton en is opgebouwd uit twee delen: als eerste`hoe regel je de esthetische kwaliteit' en vervolgens `hoe maak je schoonbeton'.Schoon betonU i t v o e r i n gKwaliteit21I2Hoe regel je de esthetischekwaliteit?Esthetische kwaliteit is een verzamelbegrip.Om kwaliteit te krijgen, moeten we duidelijkeren specifieker worden. En daar is stellig aanleidingtoe. In de eerste plaats omdat er een groeiendebelangstelling is bij architecten om in schoon betonte ontwerpen. In de tweede plaats omdat er sindsenige tijd gecoördineerde acties lopen binnen debetonwereld om de kwaliteit van schoon beton teverbeteren.Het initiatief voor die acties heeft ENCI enkelejaren geleden genomen. Inmiddels heeft dit geleidtot enkele publicaties [1, 2], een website specifiekover dit onderwerp en een aanzet voor regelgevingen standaard besteksteksten. De acties die hieruitvoortvloeien lopen nog geruime tijd door.Deze activiteiten ontmoeten zowel waarderingals enige scepsis. Waardering vooral van de zijdevan architecten, die hopen eindelijk grip te krijgenop de kwaliteit van schoon beton. Enige scepsiskomt uit de hoek van bouwbedrijven die niet altijdsuccesvol waren met schoon beton en menen datschoon beton onvoorspelbaar blijft. Gelukkig zijner vele bouwbedrijven die het helemaal zien zitten.Want met schoon beton kunnen we echt mooi werkmaken.Schoon beton vraagt iets extra'sIs schoon beton een speciaal soort beton? Ja en nee.Dat is een onduidelijk antwoord en vraagt om eentoelichting. Ja, omdat schoon beton speciale aan-dacht vraagt, zowel in ontwerp als in uitvoering.Schoon beton vergt extra aandacht van de archi-tect, aannemer en betontechnoloog. Zonder specia-le aandacht zullen de resultaten van het werkteleurstellend zijn.Nee, omdat in de betonvoorschriften schoon betonniet is onderscheiden als een speciale betonsoort.In de VBT komen we het begrip schoon beton éénkeer tegen, in het lijstje van beton met bijzondereeigenschappen (art. 6.12), met de eenvoudigeopmerking dat de specifieke eigenschappenvan te voren moeten worden overeengekomen.Voor het bestellen van betonmortel voor projectenmet schoon beton zijn er dus geen uniforme speci-ficaties. U kunt geen schoon beton bestellen.Maar besef wel dat het maken van schoon betonwel degelijk speciale aandacht vraagt voor hetmengselontwerp!Ook de nieuwe VBU (van kracht vanaf januari 2003)helpt ons niet verder. De beoordeling van de esthe-tische aspecten van betonoppervlakken is geregeldin artikel 16 `Toleranties' en wel in de paragrafen16.2 `Toleranties voor betonoppervlakken' en 16.3`Beoordeling van het betonoppervlak'. Er zijn drieklassen te onderscheiden:· A, standaardklasse, met beperkte eisen aanhet uiterlijk, waarbij het repareren vanonvolkomenheden is toegestaan (de eisen zijnvastgelegd in tabel 8 van de VBU);· B, een klasse met bijzondere esthetische eisenaan het betonoppervlak, die niet in het voor-schrift zijn opgenomen en per project moetenworden geregeld in projectspecificaties;· C, een klasse zonder esthetische eisen.Kiest de architect in een bouwproject voor schoonbeton, dan zal hij vrijwel zeker zwaardere estheti-sche eisen stellen dan de VBU geeft voor de stan-daardklasse. We hebben het nu dus over klasse B.Dit betekent dat kwaliteitseisen voor schoon betonper project moeten worden geregeld in project-specificaties, het bestek dus.Gezien de betrekkelijke onbekendheid van architec-ten en bestekschrijvers met schoon beton is het danook een goede zaak dat hiervoor een referentiebe-stek beschikbaar komt. Er zijn standaard bestek-steksten voor legio producten, maar niet voorschoon beton. En daar hebben we het probleemhelemaal te pakken: in het werk gestort schoonbeton is geen industrieel product. Méér dan bijandere betoneigenschappen, is schoon beton hetresultaat van een proces met vele invloedsfactoren,zowel materiaal- als persoonsgebonden.januari 20032B e t o n i e kVoorbeeldtekstprojectspecificatie schoon beton,volgens STABU systematiek21.50 IN HET WERK GESTORT BETON21.50.10-a IN HET WERK GESTORT BETON, BETONMORTEL0. IN HET WERK GESTORT SCHOON BETON (volgensENCI-PUBLICATIE `SCHOON BETON . . . MOOI WERK')· type I-a (onbewerkt, glad);· kleur: volgens aanwijzing;· grijstintbandbreedte (ENCI grijsschaal): +/- 1;· centerpenpatroon: volgens bouwvoorbereidingstekening*;· centerpentype: volgens bouwvoorbereidingstekening;· plaatnaadpatroon: volgens bouwvoorbereidingstekening;· profilering/patroon: volgens bouwvoorbereidingstekening;· profilering stortnaad: volgens bouwvoorbereidingstekening;· profilering hoek: scherpe hoek, R = 3 mm of schuine hoek,R = 15 mm of volgens bouwvoorbereidingstekening;· patroon spijkers/schroeven: zichtbaar volgens bouwvoorbe-reidingstekening of niet zichtbaar;· aftekening grindnesten: niet acceptabel;· aftekening stortlagen: niet acceptabel;· aftekening zandstrepen: niet acceptabel;· aftekening stortresten: niet acceptabel;· aftekening roeststrepen: niet acceptabel;· aftekening houtnerf beplating: niet acceptabel;· aftekening patroon wapening: niet acceptabel;· aftekening dekking-afstandhouder: niet acceptabel;· nabehandeld overeenkomstig de VBU.1. BETONMORTEL (BRL 1801-96)· betonsterkteklasse;· milieuklasse;· bindmiddel; - cement;· fijn toeslagmateriaal; gehalte fijn materiaal (< 0,250 mm):minimaal 160 l/m3;· toeslagmateriaal vlekkenindex (NEN 5923): 20;· betonmortel leveren onder KOMO-productcertificaat.ZorgvuldigheidWat maakt schoon beton dan zo'n bijzondermateriaal, dat iets extra's vergt van alle betrokke-nen? Schoon beton is zowel ruwbouw- als afbouw-materiaal. In de fase van besteksklaar maken, moetde architect vele detailbeslissingen nemen.Op de bouwplaats wordt schoon beton geprodu-ceerd in de ruwbouwfase, maar het heeft aandachtnodig zoals gebruikelijk in de afbouwfase.Toch vergt de uitvoering van schoon beton geencomplexe technieken, evenmin uitzonderlijke vak-bekwaamheden. Het vergt vooral zorgvuldigheid,geduld en vakbekwaamheid.In de Nederlandse woning- en utiliteitsbouw heb-ben we geen rijke traditie om zo met beton om tegaan. We zijn gewend beton te bekleden met met-selwerk, stucwerk of een verflaag.Maar het kan wel! In landen als Frankrijk,Zwitserland, Duitsland en Oostenrijk zijn velegeslaagde projecten in schoon beton, met toepas-singen zowel binnen als buiten. De Zwitsers hebbengeen andere materialen en gereedschappen dan wijin Nederland. Ze hebben wel de faam van precisieen een cultuur van zorgvuldigheid. En juist diecombinatie is nodig.CommunicatieEr bestaat geen formele catalogus met éénduidigeclassificatie of typologie van de vele verschijnings-vormen van schoon beton. Het materiaal is immersvormvrij. Dat benadrukt de noodzaak tot helderecommunicatie. Om één voorbeeld te noemen:de architect tekent een rechte hoek, de aannemervertaalt dat automatisch in een vellingkant, waarde architect zich vervolgens weer vreselijk overopwindt.Schoon beton . . . mooi werkDe teneur van het verhaal zal inmiddelsduidelijk zijn: schoon beton vereist éénduidigecommunicatie. Het is de hoogste tijd dat we af-spraken gaan maken over de esthetische kwaliteitvan beton. Het boekje `Schoon beton . . . mooi werk'[1] geeft een aanzet voor een stelsel van afspraken.Onderscheiden worden vier typen schoon beton(fig. 1):I ­ onbewerkt, glad;II ­ onbewerkt, met structuur;III ­ bewerkt na ontkisten;IV ­ niet-bekist oppervlak.Bovendien een onderscheid naar kleur:a ­ grijs, op basis van grijs cement, zonder gebruikvan pigmentenb ­ wit, op basis van wit cement, zonder gebruikvan pigmentenc ­ gekleurd, op basis van grijs of wit cement,met gebruik van pigmentenjanuari 2003B e t o n i e k31 Typen betonoppervlak van boven naar beneden: I, II, IIIen IVDaarbij zijn zowel een grijsschaal (fig.2) als eenkleurpalet (fig. 3) ontworpen. De grijsschaal is eenhulpmiddel voor beoordeling en vergelijking vanreferentieprojecten, proefwanden en uitgevoerdwerk. Het kleurenpalet geeft een indicatie vankleurmogelijkheden en de invloed van de cement-soort op de helderheid van de betonkleur.De kern wordt gevormd door de voorbeeldtekstvan projectspecificaties (zie kader `Voorbeeldtekstprojectspecificatie schoon beton, volgens STABUsystematiek'). Deze projectspecificaties zijn opge-steld in samenwerking met Stichting STABU, duspassend in STABU-systematiek. Essentieel in dezesystematiek is dat niet de werkmethode wordt vast-gelegd maar het resultaat. De werkmethode is enblijft de verantwoordelijkheid van de aannemer.januari 20034B e t o n i e k2 Indicatie van de 8 grijstinten (a t/m h)a b c d e f g h3 Kleurenpalet beton met hoogovencementProefwandOmdat de wijze van uitvoeren invloed heeft ophet resultaat, wordt met nadruk bepleit om aanhet begin van het werk een proefstuk of proefwandte maken, waarin alle details schaal 1:1 aan de ordekomen:· aftekening van bekistingsmaterialen;· aftekening van bevestigingsmaterialen;· plaatnaden;· plaatpatroon;· profilering van stortnaden;· hoekoplossingen;· centerpenpatroon;· aftekening van stortlagen, wapening en afstand-houders;· afwerking van het oppervlak na ontkisten;· afwerking van centerpenkonussen;· kleur of grijstint van het betonoppervlak.Over genoemde details zullen afspraken gemaaktmoeten worden. Pas als daarover overeenstemmingis bereikt, kan de aannemer een werkplan makenvoor de uitvoering. Dit werkplan moet `garanderen'dat de afgesproken esthetische kwaliteit ook wordtgemaakt. Een goede onderlegger daarvoor is hetmodel-werkplan `schoon beton' [3].Een proefwand zoals hiervoor besproken iskostbaar, zeker als de proefwand niet in één keerleidt tot overeenstemming tussen opdrachtgever,architect en aannemer. Maar het is uitermate leer-zaam. De proefwand kan meestal worden gemaaktals onderdeel van het werk, zoals een kelderwandof een andere wand die niet prominent in het zichtzal blijven.ReferentieprojectAls het maken van een proefwand niet mogelijk is ­bijvoorbeeld omdat de omvang van het project dezeinvestering niet rechtvaardigt ­ kan verwijzingnaar een referentieproject een goed alternatief zijn.Tenminste, als bekend is op welke wijze dat is uitge-voerd. Bijvoorbeeld informatie over bekistings-syteem, betonsamenstelling, storthoogte, stortsnel-heid, ontkistingstijd. Een referentie die alleenbestaat uit een mooi plaatje wekt waarschijnlijkgeen realistische verwachtingen op en voor deaannemer is het wel heel moeilijk een degelijkecalculatie te maken op basis van dat plaatje.Het maken van een juiste calculatie voor schoonbeton is overigens een apart verhaal; boeiend,maar voert te ver voor deze BETONIEK- aflevering.Dat kwaliteit zijn prijs heeft, zal overigens duidelijkzijn.KwaliteitsparametersDe noodzaak tot eenduidige afspraken overde esthetische kwaliteit moge duidelijk zijn.Welke aspecten bepalen die kwaliteit en hoe speci-ficeer je die zaken? De belangrijkste aspecten zijn:· kleur, kleurverschillen, vlekken;· structuur of textuur van het oppervlak(glad, ruw);· aftekening van de bekisting (plaatpatroon,plaatnaden en ­bevestigingen);· onvolkomenheden (onvolledige verdichting,ontmenging, luchtbellen, lekkage van cement-lijm via kieren);· maatvastheid, vlakheid.Van deze opsomming zijn de toleranties op maat-afwijkingen en luchtbellen het meest eenvoudigvast te leggen. Die aspecten zijn ook voldoendegeregeld in de nieuwe VBU. Aftekening van debekisting is ook niet zo moeilijk. De maximaledikte van bramen tussen bekistingplaten en­panelen is eveneens voldoende geregeld in de VBU.Met deze criteria heeft de aannemer al een belang-rijke aanwijzing voor het in te zetten bekistings-systeem en voor de calculatie. Echter genoemdeaspecten vallen onder klasse A. Voor schoon beton(klasse B) kunnen we in principe hiervan uitgaanòf afwijkende eisen stellen.Meest lastig is de specificatie van de kleur - in 9van de 10 gevallen grijs ­ en kleurverschillen.Beton heeft geen constante, nauwkeurig repro-duceerbare grijstint. Een zekere wolkigheid wordtgewaardeerd en van beton wordt niet verwacht dathet een vlakke, monotone grijstint heeft. Maargrote verschillen of vlekken zijn sterk ontsierend.Grijs als kleurIn welke mate is de grijstint beheersbaar? Hoe grootzijn de afwijkingen? Ter ondersteuning van zinnigediscussies over de kleur van het betonoppervlak iseen `grijsschaal beton' ontwikkeld [2]. Die is samen-gesteld uit 8 grijstinten (a t/m h), verkregen doorfotografische bewerking van één foto van eenbetonoppervlak. De verschillende tinten zijndus NIET gekoppeld aan een bepaalde receptuur.Figuur 2 geeft een `versimpelde' uitvoering vande grijsschaal.januari 2003B e t o n i e k5Referentieprojecten opwww.schoonbeton.nlOm aan de behoefte aan referentieprojecten tegemoet te komen,is onlangs de website www.schoonbeton.nl gestart met dooriedereen te raadplegen referentieprojecten, inclusief de bijbeho-rende documentatie. Het aantal projecten is nu nog beperkt(stand december 2002: 10 projecten), maar groeit continu.Aanmeldingen van nieuwe projecten zijn buitengewoon wel-kom. Aanmelding is on-line eenvoudig en snel te doen.De schaal maakt het mogelijk uitgevoerd werk tevergelijken met de goedgekeurde proefwand.Als bijvoorbeeld de grijstint van de goedgekeurdeproefwand overeenkomt met grijstint c, dan isdat de streefwaarde voor het werk en is het gebiedtussen de tinten b en d aanvaardbaar. Deze aan-vaardbare marge moet in ieder geval vooraf wordenvastgesteld.Zo simpel als het hier geschreven is, zal het nietaltijd zijn. We zeggen wel dat beton grijs is, maarin werkelijkheid is dat niet zo. Wordt een echtegrafische grijstint op beton gelegd, dan zal blijkendat het beton niet echt grijs is maar een gele ofblauwe zweem heeft. De beoordeling blijft subjec-tief. Van invloed is ook de daglichtsituatie en deafstand waarop het oppervlak wordt bekeken.De huidige grijsschaal is een praktisch hulpmiddel,zolang er geen betere methode is.Het is verleidelijk de grijsschaal te gebruiken omvooraf aan te geven welke grijstint verlangd wordt.Met opzet wordt gezegd `verleidelijk'. De opdracht-gever/architect zal zich wellicht niet bewust zijn vande kostenconsequenties van een bepaalde grijstint.Om te sturen op een bepaalde grijstint kan hetgebruik van pigmenten en/of vulstoffen noodzake-lijk zijn. In feite wordt dan grijs op kleur gemaakt,dus met de prijs die bij gekleurd beton hoort.Het huidige aanbod van pigmenten en vulstoffenstelt ons technologisch in staat tot een goede beheer-sing van de betonkleur. Dat kan zowel een grijstintzijn als een kleur. De organisatie op de bouwplaatsmoet natuurlijk wel meewerken door beheerste ver-werking, verdichting en nabehandeling.Dit brengt ons bij het tweede deel van deze afleve-ring: hoe maak je schoon beton?januari 20036B e t o n i e kDe werking van kleurstoffenKleurstoffen zijn materialen die licht absorberen en een beperktdeel van het spectrum doorlaten of reflecteren. Een kleurstof kantransparant zijn, zoals in een viltstift of gekleurd glas. Hierschijnt de kleur van de ondergrond altijd door, met een kleurfilterervoor. Deze doen het goed op een (bijna) witte ondergrond. Erzijn ook kleurstoffen die de ondergrond bedekken, zoals in verf.Dit zijn poedervormige kleurstoffen die pigmenten wordengenoemd. Ze reflecteren licht van een bepaalde kleur in alle rich-tingen (verstrooien). Deze twee mechanismen zijn in de boven-staande schets weergegeven (ca. 5000 keer vergroot).Voor het inkleuren van beton moeten we dekkende pigmentengebruiken. Deze kunnen de kleur van blanco beton maskeren ener een nieuwe kleur aan geven. Het verstrooiend vermogen is sterkafhankelijk van de deeltjesgrootte. De dekking is optimaal als depoederdeeltjes ongeveer even groot zijn als de golflengte van hetlicht. Deze golflengte is tienden van micrometers groot, afhanke-lijk van de kleur: 0,4 µm voor violet tot 0,7 µm voor rood licht.Pigmenten zijn speciaal op deze dekkende werking ontwikkeld, zekleuren daarom veel sterker dan cement en vulstoffen. Daardoorkan met enkele procenten pigment de cementkleur sterk gemas-keerd worden. Het dekkend vermogen hangt wel van de kleur zelfaf; geel dekt bijvoorbeeld altijd moeilijker dan rood.Van belang is het gelijkmatig verdelen van de pigmentdeeltjesdoor het beton. Dergelijke fijne poeders hebben de neiging om teklonteren. Door dit samenklonteren ontstaan te grove deeltjes, dieslecht dekken en dat ook in wisselende mate. Vandaar dat kleur-stoffen echt intensief gemengd moet worden.Een bijzondere rol is weggelegd voor de poriënstructuur vanbeton. Ook fijne poriën verstrooien licht, vooral als ze tienden vanmicrometers groot zijn. Hoewel poriën zelf geen kleur hebben,zorgen ze ervoor dat de betonkleur fletser wordt. Dit is tevergelijken met fijn schuim; dat is kleurloos tot bijna wit, ook alis de vloeistof waar de schuimbellen uit bestaan wel gekleurd.Met water gevulde poriën, tenslotte, verstrooien geen licht meer.Een nat oppervlak wordt dieper gekleurd. Dit effect treedt ook opbij het behandelen van beton met een transparante coating, zoalseen anti-graffiti coating. De betonkleur wordt helderder en tegelij-kertijd wordt de duurzaamheid verhoogd.wit lichtgefilterd licht verstrooid lichtjanuari 2003B e t o n i e k7Crematorium in Berlijn-Treptowjanuari 20038B e t o n i e kCrematorium in Berlijn-TreptowHoe maak je schoon beton?De kleur van betonZoals vele andere betontechnologische eigenschap-pen is ook de eigenschap `kleur' een optelsom vanverschillende factoren. Het is veel meer dan slechtseen kwestie van kleurstof toevoegen. We willendat alle storten de juiste kleur hebben en dat destortfronten zo min mogelijk zichtbaar zijn.Met andere woorden: om beton in een gewenstekleur te kunnen maken, moeten we het ontwerpen,produceren en verwerken van beton beheersen.Nu concentreren we ons alleen op de beton-technologische aspecten. Bekistingsmaterialen enbekistingolie hebben ook invloed, maar worden nietbesproken.Globaal verloopt het realiseren van schoon/gekleurdbeton in twee stappen:· het selecteren of ontwerpen van een betonmeng-sel met alle gewenste eigenschappen inclusief dekleur èn het produceren van het mengsel;· het leveren en verwerken (incl. keuze bekisting,storten, verdichten, nabehandelen en nabewer-ken) van dit mengsel, met als resultaat een beton-oppervlak dat aan de vastgelegde eisen moet vol-doen (vastleggen met proefstuk, proefstort of refe-rentie).Cement en vulstoffenDe kleur van beton wordt grotendeels bepaald doorde verharde pasta, de samenstelling, de verdichtingen de hydratatiegraad. Bij gekleurd beton wordtmeteen gedacht aan de kleurstof, bij grijs beton aancementsoort. Inderdaad spelen deze grondstoffeneen sleutelrol, maar net zo belangrijk zijn deoverige factoren, omdat die ­ zij het in minderemate ­ de kleur beïnvloeden en ook variatie in dekleur kunnen veroorzaken.De vuistregel hierbij is: hoe fijner een grondstof deste sterker de invloed op de kleur. Het toegepastecement bijvoorbeeld heeft veel meer invloed danhet grind. En de invloed van cement is vooral sterkin beton met een lichte kleur zoals geel en veelminder in donker gekleurd beton, zoals antraciet.In het algemeen is cement met een hoog slakgehaltelichter van kleur, terwijl poederkoolvliegas incement een grauwe kleur kan veroorzaken. Met witcement worden alle kleuren helderder en wit betonkan alleen met wit cement worden gemaakt.Licht gekleurde vulstoffen zoals kalksteenmeelbeïnvloeden de betonkleur in mindere mate dandonker gekleurde, zoals poederkoolvliegas en silicafume. Hier moet ook brekerstof genoemd worden endenk daarbij niet alleen aan grijs stof in gebrokentoeslagmateriaal, maar ook aan gemalen baksteen inmenggranulaat. Recycling is mooi, maar niet altijdschoon en dat geldt zeker voor spoelwater met slib.ToeslagmaterialenDe invloed van toeslagmaterialen op de betonkleurwordt vaak onderschat. Of beter gezegd: de invloedvan verontreinigingen in toeslagmateriaal. Bekendis het effect van minieme verontreinigingen, zoalsreactief ijzer, sterk zwellende kleimineralen of stuk-jes hout. Geschikte testen hiervoor zijn genoemd inNEN 5905 (Toeslagmaterialen voor beton).Neem het uiterlijk van de toeslagmaterialen zélf opde korrel wanneer het gaat om toepassingen die aanslijtage onderhevig zijn (bijv. vloeren). En zeker alseen nabewerking van het betonoppervlak plaats-vindt, zoals slijpen/polijsten, stralen, uitwassen ofboucharderen.KleurstoffenKleurstoffen voor beton zijn zeer fijne poeders,fijner dan cement. Ze moeten namelijk een `dek-kend vermogen' hebben. Dat wil zeggen: ze moetende kleur van `blanco beton' maskeren, en dat in zolaag mogelijke doseringen (zie kader `De werkingvan kleurstoffen'). Dit effect komt pas tot uiting bijeen intensieve menging door het beton. Punt vanaandacht: de meeste poeders in beton verhogen dewaterbehoefte en dit geldt ook voor kleurstoffen.Een goede verdeling van pigmentdeeltjes kan ver-kregen worden door intensief mengen van poeder-vormig pigment. Ook kan gekozen worden voor hetgebruik van een pigment slurry, waarin de deeltjesal door het water gemengd zijn en alle klontjes uitelkaar gevallen zijn.De kleurstoffen moeten niet alleen van de juistekleur en voldoende dekkend zijn, maar ook bestandtegen de hoge pH van beton (alkalisch). Verdermoeten ze weerbestendig zijn (buiten), UV-bestendigen goed hechten aan cementsteen, zodat ze niet uit-spoelen.januari 2003B e t o n i e k9Hieraan voldoen alleen pigmenten op basis vanmetaaloxiden. Dit zijn zeer stabiele, niet-oplosbareanorganische verbindingen. Een uitzondering opde mataaloxiden wordt gemaakt voor roet-zwart,een koolstofverbinding die minder goed hecht aancementsteen en gevoeliger is voor weersinvloeden.Echt `zwart' beton kunnen we niet maken, welantraciet. Voor een fraai antraciet beton is gebruikvan roet onontbeerlijk. Voor buitentoepassingenis een waterwerende oppervlakbehandeling nood-zakelijk om een duurzame antraciet kleur te verkrij-gen. Als hiervoor een transparante lak wordt geko-zen (lazur) kan in deze lak ook een zekere doseringkleurstof worden opgenomen,ter versterking van de gewenste kleur.Minimum gehalte fijn materiaalBij het fabriceren moet de dosering van alle grond-stoffen beheerst worden en bij de verschillendeleveringen aan één project moeten kleurverschillentussen partijen grondstoffen (cement, vulstoffen)vermeden worden.Tot zover de rol van de verschillende grondstoffen.Voor het mengselontwerp spelen nog meer factoreneen rol, zoals een goede samenhang. Ontmengingen bleeding tijdens storten en verdichten leiden totongewenste effecten zoals kleurverschillen, zand-lopers, scheuren etc. Voor een goede samenhangmoet extra aandacht aan de korrelgradering besteedworden. Er is een verhoogde hoeveelheid fijn materi-aal (< 0,250 mm) nodig en niet te veel water. Voorhet verkrijgen van een goede oppervlaktestructuurkan een minimum gehalte van 160 liter/m3 fijnmateriaal als richtlijn worden aangehouden.Verwerking en verdichtingEen beheerste kwaliteit van schoon beton betekentook zorgvuldigheid bij storten en verdichten.Niet vlug, maar rustig. Om insluiten van luchtbellente vermijden moeten stortsnelheid, storthoogte,verdichting en zetmaat op elkaar afgestemd zijn.Omdat aftekening van stortfronten niet is toege-staan, moet het stort zonder onderbreking wordenvoltooid. Ontmenging van de betonspecie en spattenop de bekisting tijdens storten moet worden ver-meden door de valhoogte tot 1 meter te beperken.Beperk ook de hoogte van de stortlagen die achter-eenvolgens worden verdicht tot maximaal 50 cm.Dan kan elke laag worden doorgetrild tot in deonderliggende laag.Door het trillen moet de bekisting tot in elk hoekjegoed gevuld worden met betonspecie, terwijlingesloten luchtbellen worden uitgedreven.Tijdens het verdichten met trilnaalden gaat debetonspecie stromen en ontstaan locale verschillenin de verdeling van fijn materiaal. Dit fenomeenveroorzaakt een wolkig marmer-effect in het opper-vlak. Het belang van zorgvuldig en gelijkmatig ver-dichten kan niet genoeg worden benadrukt. Goederichtlijnen zijn te vinden in bijlage A van de VBU.Verharding en nabehandelingNaarmate de verharding voortschrijdt, wordt de aan-vankelijk zeer open poriestructuur steeds dichter endichter. De ontwikkeling van de poriestructuur iseen interessant maar complex fenomeen; het is eenoptelsom van water-cementfactor, verhardingstem-peratuur, hydratatiegraad, vochtgehalte, luchtbelle-tjes en microscheurtjes. De poriestructuur heeftinvloed op de betonkleur. Een meer open en uit-gedroogde cementsteen maakt de kleur lichter enfletser, terwijl een dichte structuur zorgt voor eendiepere kleurtoon.Nabehandeling voorkomt dat het beton voortijdiguitdroogt en hierdoor de hydratatie stopt.Een mogelijke werkwijze is het beton een langeretijd in de kist te laten staan. Hoe langer de kist staat,des te donkerder wordt het beton. Belangrijk is alleonderdelen van het werk bij dezelfde rijpheid te ont-kisten. Meestal wordt een gelijke ontkistingstijd aan-gehouden. Maar als in de loop van het werk grotetemperatuurverschillen een rol spelen (wintertijd),is het beter te zorgen voor ontkisten op gelijkerijpheid (voor uitgebreide informatie hierover zieB e t o n i e k 11/19 `Rijpheid in ontwikkeling').Bij het verwijderen van de bekistingsdelen en ookdaarna moet het beton met zorg behandeld worden.Als verdere nabehandeling verdient afdekken devoorkeur. Dit voorkomt tegelijkertijd bevuiling enbeschadiging tijdens de verdere bouw. Met nabehan-delen kunnen we ook het risico op zichtbare scheu-ren beperken. Ter voorkoming van roeststrepen moe-ten vooraf de stekeinden vertind worden met specie.De blauwkleuring bij het gebruik van hoogoven-januari 200310B e t o n i e kcement is gelukkig een tijdelijke ontsiering van hetbetonoppervlak. Houd rekening met tenmisteenkele dagen blootstelling aan de lucht als het gaatom beoordeling van de kleur of het vergelijken meteen referentiestort of proefstuk.Duurzaam gekleurd betonTenslotte willen we dat het beton nog vele jarendezelfde kleur behoudt. Dit is mogelijk door eenhoge duurzaamheid van de betonhuid, die wekunnen verzekeren door een goede nabehandeling.Immers het gaat hier vooral om de duurzaamheidvan de buitenste millimeters van de constructie.Bij een goed samengesteld beton zijn de kleurstoffenweerbestendig ingebed in het beton. Bij een geringeslijtage of verwering komt steeds materiaal metdezelfde kleur tevoorschijn. Treedt echter sterkeslijtage op, dan komen cementsteen en de fijnezandkorrels aan het oppervlak en tegelijkertijdvervaagt de originele betonkleur.Het voorkomen van kalkuitslag moet ook wordengenoemd. Een witte waas van kalkuitslag op antra-ciet of donkerrood gekleurd beton is een regelrechteramp. Het (opnieuw) lezen van het ontstaan en voor-komen van kalkuitslag in B e t o n i e k 10/10`Kalkuitslag' is een aanrader. Hoe schoon (letterlijk)gekleurd beton blijft, is verder afhankelijk vanexterne factoren zoals blootstelling aan neerslag,zonlicht, spatwater, stof en andere luchtverontreini-ging. Is een duurzame betonhuid echter gerea-liseerd, dan kan dat met weinig moeite en zonderbeschadiging vele malen gereinigd worden.Naar een CUR-Aanbeveling`Schoon beton'Afspraken over eigenschappen van beton zijn alleenzinnig als de beoordelingsmethoden voor alle par-tijen duidelijk zijn. Voor de mechanische en fysisch-chemische eigenschappen van beton is dat al heellang goed geregeld. Voor beoordeling van deesthetische eigenschappen is het koffertje meetin-strumenten nog niet compleet. De hiervoor bespro-ken beoordeling van de grijstint is illustratief voordit hiaat.Om hierin te voorzien is in september 2002 gestartmet de ontwikkeling van een CUR-Aanbeveling voorbeoordelingsmethoden en ­criteria voor schoonbeton. Het voornemen is de Aanbeveling zo teformuleren dat deze aansluit bij de STABU-bestek-systematiek. Er bestaat nu dus goede hoop dat wedichtbij een referentiebestek voor schoon betonzijn. Voor alle duidelijkheid, .een schone zaak.januari 2003B e t o n i e k11Begin 1900 werden de eerstecrematoria gebouwd als zelfstandigebouwwerken. Hiermee werd gebrokenmet de regels van historische vormen,daar de crematoria tot die tijd werdenvormgegeven als kerk of als tempel.Het crematorim in Berlijn zet dieingeslagen weg voort. De archaïschehoofdvorm, de verticale stapeling vanfuncties (koelcellen en technische voor-zieningen in de kelderverdieping),de gedifferentieerde verlichting en deuitvoering in schoon beton zorgenervoor dat het gebouw niet opdringerigwordt of de bezoekers overweldigt.Impressie van het Crematorium in Berlijn-Treptow.januari 200312B e t o n i e kColofonB e t o n i e k is een praktijkgericht voorlichtingsblad op hetgebied van de betontechnologie en verschijnt 10 keer per jaar.In de redactie zijn vertegenwoordigd:ENCI, MEBIN, CUR, HBG Civiel en de BouwdienstRijkswaterstaat.Uitgave: ENCI MediaPostbus 3532, 5203 DM `s-HertogenboschRedactie: 073 - 640 12 23E-mail: encimedia@enci.nlWebsite: www.enci.nlAbonnementen/adreswijzigingen:Abonnementen en adreswijzigingen voor B e t o n i e kworden verzorgd door:Betapress Abonnementen ServicesPostbus 97, 5126 ZH Gilzetel: 0161 - 45 95 86fax: 0161 - 45 29 13email: betoniek@Betapress.Audax.nlAbonnementsprijzen 2003:Nederland ? 18,00België ? 19,00Overige landen ? 25,50Aanmeldingen/opzeggingen:Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaan enworden automatisch voor een jaar verlengd, tenzij één maandvoor vervaldatum schriftelijk wordt opgezegd.Overname van artikelen en illustraties is toegestaan, ondervoorwaarde van bronvermelding.ISSN 0166-137xIn onze volgende uitgaveDe VBU is herzienVanaf januari 2003 is de nieuwe VBU van kracht. Deontwikkelingen op het gebied van uitvoering beton-werken hebben aanleiding gegeven om de bestaan-de norm (VBU 1988) te herzien. Deze ontwikkelin-gen houden niet alleen verband met uitvoeringsas-pecten in Nederland, maar ook met Europeseinzichten bij de totstandkoming van de ENV 13670-1 `Execution of concrete structures ­ Part 1:Common'. Bij de herziening is getracht de Europeseinzichten zoveel mogelijk te verwerken, zonderafbreuk te doen aan de Nederlandse visie. Bepaaldeonderdelen, zoals onder andere nabehandeling vanbeton en de beoordeling van betonoppervlakken,zijn hierbij ingrijpend gewijzigd en aangepast aande huidige inzichten op uitvoeringsgebied. De uit-voeringsnorm is hiermee actueel en sluit aan op debehoefte van de bouwpraktijk.Literatuur1. Schoon beton . . . mooi werk, Leidraad voorprojectspecificaties, uitvoering en beoordeling;H.Oude Kempers en H.Köhne;ENCI, `s-Hertogenbosch, november 20012. Grijsschaal beton;ENCI, `s-Hertogenbosch, november 20013. Modelwerkplan schoon beton;ENCI, `s-Hertogenbosch, 2000