BandUitgavev a k b l a d o v e r t e c h n o l o g i e e n u i t v o e r i n g v a n b e t o nnovember20122915Beton komtover de brugHet overlagenvan stalenbrugdekken methogesterktebeton2 november 2012 15 I 29Beton komtover de brugVeel bestaande bruggen met stalen rijdekkenhebben last van vermoeiingsscheuren in hetrijdek. Om deze bruggen toch aan de beoogdelevensduur te laten voldoen, is herstel van derijdekken nodig. Daarbij moet worden voorkomen dat er opnieuw scheuren ontstaan. Omdit laatste te bereiken, is de oplossing gevondenin een relatief dunne overlaging van het rijdekmet hogesterktebeton (HSB). In deze Betonieklichten we toe hoe HSB wordt gebruikt om ditprobleem op te lossen.In 1997 bleek dat er in het stalen rijdek van detoen nog maar zeven jaar oude Tweede VanBrienenoordbrug scheuren aanwezig waren.Het betrof vermoeiingsscheuren. Dit zijnscheuren die worden veroorzaakt door eenlangdurige, dynamische belasting (zie kader`Vermoeiingsscheuren'). Rijkswaterstaat(RWS) is toen een onderzoek gestart naar deconditie van bruggen met stalen rijdekken inNederland. Daartoe is in 1998 de project-groep PSR (Problematiek Stalen Rijdekken)ingesteld met als doel de oorzaak en omvangvan de vermoeiingsproblemen te onderzoe-ken en oplossingen voor bestaande en nieuwebruggen te ontwikkelen (zie kader `Stalenbruggen').Voordat we kijken naar de specifieke eisen ende betontechnologische invulling van overla-gingen met hogesterktebeton (HSB), gaan wefoto voorpagina:Van Brienenoordbrug,Rotterdamfoto: D. WilbrinkVermoeiingsscheurenHet stalen rijdek wordt door passerende voertuigen via as en wielen belast als het voertuig debrug betreedt, en weer ontlast als het voertuig de brug weer verlaat. We noemen dit een wis-selende of `dynamische' belasting. Wanneer zo'n dynamische belasting vaak optreedt (duizen-den passages per etmaal), kan er in het materiaal vermoeiing gaan optreden. Er vormen zichdan kleine vermoeiingsscheurtjes die tijdens elke belastingswisseling weer een stukje verdergroeien. Denk aan een dun stukje ijzer dat je met de hand kan buigen. Na een aantal kerenbuigen, zal het staafje inscheuren en op den duur zelfs breken.trogbeenrijdekdwarsdragerrijdektrogprofiel3november 2012 15 I 29eerst in op de oorzaak en de omvang van ditprobleem en bespreken we de oplossing meteen HSB-overlaging.OorzaakWat is eigenlijk de oorzaak van deze vermoei-ingsscheuren in de, soms nog jonge, stalenbruggen? Direct onder het asfalt ligt hetstalen rijdek. Dit rijdek is bij veel brugcon-structies een zogenaamde orthotrope plaat(fig. 2). De verkeersbelasting wordt via hetstalen rijdek, de troggen, de dwarsdragers ende hoofdliggers afgedragen naar de land-hoofden.Deze verkeersbelastingen zijn tegenwoordigveelal hoger dan werd aangenomen bij hetontwerp van de bruggen. Enerzijds doordatde hoeveelheid wegverkeer enorm is toege-nomen (tussen 1960 en 2000 met een factor5!). En anderzijds doordat de transportsectoreen aantal onvoorziene ontwikkelingen heeftdoorgemaakt die plaatselijk tot veel hogerebelastingen van het rijdek hebben geleid.Voorbeelden hiervan zijn de introductie vannieuwe asconfiguraties en nieuwe typen ban-den.1De levensduurvan de Moerdijk-brug is dankzijeen HSB-overla-ging verhoogdfoto: Rijkswater-staat, Joop vanHoudt2Scheuren in stalen dekplaat4 november 2012 15 I 29De rijdekken van orthotrope stalen bruggenzijn veelal niet ontworpen op de huidigeverkeersbelastingen en de bijbehorendedynamische spanningen. Hierdoor kampenveel van deze bruggen met een serieusvermoeiingsprobleem, wat leidt tot scheur-vorming in het rijdek (fig. 2 en foto 3) die zichdoorzet in de asfaltlaag.OmvangRWS heeft 380 stalen boogbruggen in be-heer. Hiervan hebben er veertien een hoogrisico ten aanzien van vermoeiing. Ze bevin-den zich in het hoofdwegennet en hebbeneen stalen rijdek. Deze veertien bruggen heb-ben de aandacht van RWS en zullen wordengerenoveerd.OplossingDe mogelijkheden voor herstel van het rijdekworden sterk beperkt doordat het eigen ge-wicht van de brug door de herstelmaatrege-len niet teveel mag toenemen. Extra gewichtbetekent namelijk meteen extra belasting opde brug. Na uitvoerig onderzoek is een oplos-sing ontwikkeld om bestaande stalen brug-gen te voorzien van een relatief dunne gewa-pende overlaging met HSB in plaats van hetgebruikelijke asfalt.Functies HSB-overlagingDe overlaging met HSB moet in staat zijn omde volgende functies te vervullen:1 Spanningsreductie in het stalen rijdek;2 Dragen verkeersbelastingen;3 Veilige en comfortabele passage wegver-keer.Spanningsreductie staalconstructieDe belangrijkste functie van de met staalvezelversterkte HSB-overlaging is het reducerenvan de spanning in de dekplaat om de levens-duur van de orthotrope stalen brugconstruc-tie te verlengen (fig. 4). Deze spanningsre-3Scheuren in rijdek350300250150100500-50-100-150-200-250spanning[N/mm2]breedte [m]0 0,30 0,60 0,90 1,20 1,50 1,80asfalt HSB?12-75?8-500?12-75slijtlaagbetonoverlaginghechtlaagrijdekplaat2060105november 2012 15 I 29ductie wordt gerealiseerd door de dikte vande overlaging, de stijfheid van het beton ende samenwerking tussen staal (rijdekplaat) enbeton (overlaging).Dragen verkeersbelastingenDe HSB-overlaging moet in staat zijn de belas-ting te dragen van de plaatselijke wiellasten,maar ook die van de eventuele vervormingenvan de brug. De oplossing is een HSB in hybrideuitvoering: traditioneel gewapend in combina-tie met staalvezels. De traditionele wapening istevens belangrijk voor de reductie van krimp-scheuren en heeft daarmee een directe invloedop de levensduur van de overlaging.Veilige en comfortabele passage wegverkeerAsfalt biedt de automobilist een grote matevan comfort. Het is vlak, kan naadloos wordenaangebracht en is met het oog op veiligheidvoldoende stroef. Het zal duidelijk zijn dat debetonnen overlaging deze eigenschappenook zal moeten bieden. De overlaging zaldaarom voldoende vlak en zo nodig onderverlopende dikte moeten worden aange-bracht om onvlakheden in de staalconstructiete compenseren. De benodigde vlak- enstroefheid wordt verkregen door de overla-ging vlak te frezen en te voorzien van een inepoxy ingestrooide slijtlaag.UitvoeringDe HSB-overlaging wordt in de volgendestappen uitgevoerd:1 verwijderen van het asfalt;2 uitvoeren van TOFD-inspecties op het sta-len rijdek (zie kader `TOFD-techniek');3 uitvoeren van reparaties aan het stalenrijdek;4 stralen van het stalen rijdek;5 aanbrengen van een hechtlaag van gecal-cineerd bauxiet in epoxy (zie kader `Gecal-cineerde bauxiet');6 aanbrengen van de wapening en randstel-profielen;7 aanbrengen van de HSB-overlaging;8 frezen van het oppervlak in verband met devlakheid;9 aanbrengen van een slijtlaag van in epoxyingestrooid gecalcineerd bauxiet tenbehoeve van de stroefheid (zie kader`Gecalcineerde bauxiet').Na afloop van de genoemde handelingen zietde overlaging er uit als in figuur 5.4Spanningsreductiebij overlaging metHSB ten opzichtevan asfalt5Principe van deopbouw van eenHSB-overlaging6 november 2012 15 I 29HogesterktebetonUit het voorgaande valt op te maken datreparatie met een HSB-overlaging niet een-voudig is en dat het beton aan tal van eisenzal moeten voldoen. In het volgendegedeelte van deze Betoniek gaan we in op deeisen die aan het HSB worden gesteld en water bij een geschiktheidsonderzoek allemaalkomt kijken.Eisen aan betonDe noodzakelijke eigenschappen van hetbeton om aan alle eisen te voldoen, kunnenwe onderverdelen in:? eisen aan betonsamenstelling (van belangvoor applicatie);? eisen aan verhard beton (van belang voorfunctionaliteit).TOFD-techniekDe TOFD-techniek (Time-of-Flight Diffraction) is een effici?nte, volledig gecomputeriseerdeinspectiemethode voor de opsporing en meting van onvolmaaktheden met een hoge precisie.De techniek maakt gebruik van diffractiesignalen (buiging) in plaats van reflectiesignalen(weerkaatsing) zoals bij traditionele ultrasoonmetingen.Gecalcineerde bauxietGecalcineerde bauxiet ontstaat uit bauxietdat een thermische behandeling van zeerhoge temperaturen heeft ondergaan(1450 ?C). Het bestaat voornamelijkuit de mineralen korund en mullite. Hetmateriaal heeft een zeer harde en taaiekorrel.Toepassingen zijn:? toeslagmateriaal in vuurvast beton;? slijpmiddelen;? anti-slip-slijtlagen ten behoeve vanslip- en slijtvaste vloeren.6Inspectieprincipevan de TOFD-techniekTxTDHRxstalen rijdekindicatievan eenscheurtestoppervlaktebodemsignaal Rxoppervlakte golf bodemechogolftijdbasisHindicatie vaneen scheurDT7november 2012 15 I 29De eisen zijn gebaseerd op het kennisdocu-ment `Dossier 6742: HSB-betonoverlagingenop stalen bruggen' [1].Eisen aan betonsamenstellingEnerzijds hebben we hier te maken met eisenopgelegd van uit het ontwerp (volumiekemassa en luchtgehalte), anderzijds met eisendie zijn afgestemd op de wijze van verwerkingvan de betonspecie (verwerkbaarheid, consis-tentie) (tabel 1).Eisen aan verhard betonDe eisen aan het verharde beton betreffen deminimaal vereiste prestaties van de overlaginggedurende de gebruiksfase. Ze hebbenbetrekking op de mechanische eigenschap-pen en eigenschappen met betrekking tot degewenste levensduurverlenging van de stalenbrug (tabel 2).GeschiktheidsonderzoekOm vooraf vast te stellen of aan alle eisen kanworden voldaan, is een geschiktheidsonder-zoek uitgevoerd. In deze Betoniek doorlopenwe dit onderzoek aan de hand van een prak-tijkvoorbeeld. De meetresultaten zijn werkelijkgerealiseerde waarden en zijn weergegevenTabel 1 Eisen aan betonsamenstellingeigenschap eis norm / methodestaalvezelgehalte, homogeen verdeeld 75 kg/m3 -staalvezelgeometrie lengte = 12,5 mmdiameter = 0,4 mm-Dmax 2/5 mm NEN-EN 12620 / NEN 5905ASR-gevoeligheid van toeslagmateriaal ongevoelig CUR-Aanbeveling 89luchtgehalte 2,0% (v/v) NEN-EN 12350-7volumieke massa 1) 2700 kg/m3 NEN-EN 12350-6verwerkbaarheid(afgestemd op de wijze van uitvoering)consistentieklasse C1 NEN-EN 206-1 / NEN 8005NEN-EN 12350-41) De begrenzing van de volumieke massa heeft te maken met het feit dat deze invloed heeft op de totale belastingvan de stalen brug. Alle gewicht van de overlaging gaat ten koste van de maximaal toelaatbare belasting doorhet verkeer.Tabel 2 Eisen aan verhard betoneigenschap eis tolerantie norm / methodedruksterkte C90/105 - NEN-EN 206-1 / NEN 8005NEN-EN 12390-3milieuklasse XF4 / XD3 - NEN-EN 206-1 / NEN 8005NEN 5960druksterkte-ontwikkeling 50 MPa/24h - NEN 5970E-modulus 50 GPa ? 10% NT-Build 205buigtreksterkte 10 MPa ? 25% NEN EN 14651 /CUR-Aanbeveling 35autogene krimp 0,3 - geen genormeerde methodetotale langeduurkrimp 0,45 - geen genormeerde methodethermische uitzettingsco?ffici?nt 1010-6/?C ? 10% CRD-C 39-81vorst-dooizoutbestandheid 100 g/m2 - CEN/TS 12390-7 H7 CF/CDFvolumieke massa 2700 kg/m3 - NEN-EN 206-1 / NEN 8005NEN-EN 12390-7DRCM 3,010-12 m2/s - NT-Build 4928 november 2012 15 I 29in tabel 3. Dit geschiktheidsonderzoek is infasen uitgevoerd en heeft enige maanden inbeslag genomen.Keuze verwerkbaarheidIn het voorbeeld van ons geschiktheidsonder-zoek is eerst gekeken of het mengsel kon wor-den uitgevoerd in consistentieklasse F6. Deresultaten van de try-outs, weliswaar beperktin aantal, laten zien dat dit in principe moge-lijk is. Gezien de eis die wordt gesteld aan devlakheid ter bevordering van het rijcomfort ende mindere gevoeligheid van het mengselvoor trilling van de brugconstructie tijdens hetstorten, is echter gekozen voor doorontwikke-ling van de samenstelling in consistentieklasseC1: aardvochtig, streefwaarde voor de ver-dichtingsmaat 1,30. Deze is dan ook opgeno-men in de eisen voor de verwerkbaarheid.Verwerkbaarheid en verwerkbaarheidsduurDe verwerkingsduur van het beton bij eenoverlaging moet voldoende groot zijn. Geziende complexiteit van de samenstelling en hetgrote aantal specifieke eisen, zal de productievan het beton en de controle hierop meer tijdvragen dan normaal. Vervolgens moet hetbeton van de betoncentrale naar de bouw-locatie worden vervoerd. Op de bouwplaatswordt het beton opnieuw gecontroleerd opverwerkbaarheid. Bovendien moeten werekening houden met onvoorziene omstan-digheden (files en/of kort durende storingen).Daarom is in ons voorbeeld een verwerkbaar-heidsduur van 120 minuten als uitgangspuntgekozen.De keuze van dosering en type vertragers/superplastificeerders zijn bepalend voor hetresultaat. In figuur 7 is te zien dat de verwerk-baarheid in het eerste uur oploopt en daarnaweer terugkomt op nagenoeg de streef-waarde. Dit komt door de gekozen superplas-tificeerders uit de groep van polycarboxy-laatethers met een verlengde werkingsduur.Luchtgehalte en volumieke massaZoals bij trouwe Betonieklezers bekend is, heb-ben luchtgehalte en volumieke massa eendirecte relatie met elkaar. Stijgt het lucht-gehalte, dan daalt de volumieke massa, enomgekeerd. Aan beide eigenschappen is een1,451,401,351,301,251,201,15verdichtingsmaattijd [min]0 30 60 90 120 150 150C90/105grenswaarden consistentieklasse C17Verloop van deverwerkbaarheid inde tijd9november 2012 15 I 29duidelijke grenswaarde opgelegd. Het lucht-gehalte op het moment van verwerking magnier meer bedragen dan 2,0% (v/v) en devolumieke massa mag niet meer bedragendan 2700 kg/m3 (tabel 1 en 2). Omdat hetluchtgehalte bij de hoge mengselstabiliteit ennoodzakelijke hulpstoffencocktail het risicoloopt een keer boven de 2,0% (v/v) te komen,wordt voor de zekerheid preventief een ont-schuimer toegepast. Het resultaat in ons voor-beeldonderzoek is dat het beton rond de 1%lucht bevat. De volumieke massa van debetonspecie is 2640 kg/m3 (tabel 3). Het blijftonder de maximale waarde van 2700 kg/m3,maar is wel enigszins aan de hoge kant. Ditheeft te maken met het relatief zware toeslag-materiaal 2/5 mm, waarvoor basalt is geko-zen. De keuze voor basalt is het gevolg van deeis voor een hoge E-modulus (zie verderoponder `Bepaling statische E-modulus').De ASR-ongevoeligheid van het toeslagmateriaalDoor de hoge eis ten aanzien van de druk-sterkteontwikkeling op 24 uur, kan niet wor-den voldaan aan de cementparagraaf 5.3(slakgehalte 50% (m/m)) uit CUR-Aanbeve-ling 89 (2006). De ASR-bestandheid van debetonsamenstelling moet worden gegaran-deerd door het toepassen van toeslagmateri-alen die ASR-ongevoelig zijn.In ons voorbeeld wordt zowel het fijne toe-slagmateriaal ( 4 mm) als het grove toeslag-materiaal ( 4mm) betrokken onder product-certificaat. Van leveranciers zijn analysesontvangen waaruit blijkt dat het toeslag-materiaal voldoet aan CUR-Aanbeveling 89(2006):? microscopische analyse (PMF): reactiefmateriaal 2% (v/v);? zeer-versnelde-expansieproef (UAMBT):lineaire uitzetting 0,1%.Druksterkte en druksterkte-ontwikkelingDe eis uit de opgelegde druksterkteklasse vanC90/105 en de vereiste druksterkte-ontwikke-ling van 50 N/mm2 na 24 uur (ca. 50% van dekarakteristieke waarde) in een temperatuur-gebied van +5 ?C t/m +25 ?C (tabel 2) zijn ergbepalend voor de bindmiddelkeuze. In onsgeschiktheidsonderzoek zijn twee cement-soorten met elkaar vergeleken. Een CEM III/A52,5 N en een CEM I 52,5 R. Ter verbeteringvan de duurzaamheid wordt CEM I 52,5 Rgecombineerd met silica-fume. Met beidebindmiddelen lijkt C90/105 realiseerbaarindien wordt gekeken naar de druksterkte opTabel 3 Gemeten resultaten geschiktheidsonderzoekeigenschap resultaat eenheidluchtgehalte 1 % (v/v)volumieke massa 2640 kg/m3volumieke massa na 28 dagen 2665 kg/m3druksterkte na 24 uur 73,7 N/mm2druksterkte na 7 dagen 107,4 N/mm2druksterkte na 28 dagen 118,8 N/mm2buigtreksterkte (fct,L) C90/105 9,6 N/mm2E-modulus (Ec) C90/105(grof toeslagmateriaal: basalt 2/5)51 000 N/mm2autogene krimp C90/105 0,12 totale krimp C90/105 0,22 DRCM-waarde 210-12 m2/svorst-dooizoutbestandheid 47,5 g/m210 november 2012 15 I 2928 dagen. Uit ervaring is in het ontwerp ge-stuurd op een water-bindmiddelfactor van0,28. De druksterkte van onze samenstellingop basis van CEM III/A 52,5 N na 24 uur vol-doet niet aan de eis van > 50 N/mm2. Ook tenaanzien van de karakteristieke druksterkte na28 dagen schiet hij net te kort. De combinatievan CEM I 52,5 R en silica-fume voldoet, metgemiddelde waarden van ruim 73 N/mm2 na24 uur en 118 N/mm2 na 28 dagen, wel aandeze eisen (tabel 3). Om die reden valt dekeuze op de bindmiddelcombinatie CEM I52,5 R en 5% (m/m) silica-fume. De karakteris-tieke waarde wordt met dit laatste mengselook ruimschoots gehaald (standaardafwijkingca. 3,6 N/mm2).Volumieke massaDe eis aan de volumieke massa van het ver-hard beton is een maximum van 2700 kg/m3(tabel 1) en wordt uitgevoerd in overeen-stemming met NEN-EN 12390-7 op basis vanonderwaterwegen. De volumieke massawordt bepaald aan cilinderproefstukken(150 x 300 mm) op 28 dagen ouderdom.Ten opzichte van de gemeten volumiekemassa van de betonspecie (2640 kg/m3) valtop dat die van het verharde beton hoger is(2665 kg/m3). Dit heeft te maken met condi-tionering van de proefstukken onder water.Door contractie als gevolg van de reactie vancement met water wordt, bij bewaring onderwater, water opgenomen in het proefstuk.8Het verwerken vanHSB-specie met eenslipformpaver11november 2012 15 I 29BuigtreksterkteDe eis voor de buigtreksterkte was 10 N/mm2? 25%, waarmee buigtreksterkte mag vari?-ren tussen de 7,5 N/mm2 en 12,5 N/mm2.Het bepalen van de buigtreksterkte wordtuitgevoerd in overeenstemming met NEN-EN14651, de driepuntsbuigproef voor staal-vezelbeton. Deze waarde is bepaald aanbalken van 150 x 150 x 600 mm op 28 dagenouderdom. De gemeten waarde van9,6 N/mm2 past mooi binnen de vereistebandbreedte (tabel 3).Bepaling statische E-modulusDe eis voor de statische E-modulus was50 000 N/mm2 ? 10% (tabel 2). De bepalingvan deze E-modulus wordt uitgevoerdovereenkomstig DIN 1048 ?7.5. De proefwordt uitgevoerd aan cilinderproefstukken(150 x 300 mm). Tijdens de test zijn er drieperioden van belasten en ontlasten. Dit is inovereenstemming met de NT-Build 205 enISO 6784 (foto 9).Omdat er in de wegenbouw goede ervaringenzijn met de harde zandsteen Bestone, is hetonderzoek in ons voorbeeld hiermee gestart.Deze zandsteen, uit de groeve van Bremangerin Noorwegen, heeft een uitzonderlijk hogekwaliteit door een goede combinatie vanhardheid, de goede aanhechting van de ce-mentsteen, de aantoonbare ongevoeligheidvoor risico op schadelijk ASR en homogeniteit.De steen heeft, omdat hij zo hard is, een lageverbrijzelingswaarde (LA < 15).Met Bestone 2/5 bleken alle eigenschappenvan HSB realiseerbaar, behalve de E-modulus.Deze bedraagt circa 42 000 N/mm2, terwijlde ondergrens op tenminste 45 000 N/mm2(50 000 N/mm2 = 50 GPa ? 10%) ligt.Bestone kan daarom niet als grof toeslag-materiaal worden toegepast. Ook niet als hetaandeel in het mengsel enigszins wordtverhoogd.Om de gevraagde E-modulus te bereiken, zijnvervolgens andere soorten toeslagmateriaalgetoetst. Met basalt 2/5 als grof toeslagmate-riaal wordt met 51 000 N/mm2 het besteresultaat bereikt. Daarmee is de definitievekeuze voor het grove toeslagmateriaal-gemaakt.De waarden zijn bepaald op 28 dagen ouder-dom.9MeetopstellingE-modulus12 november 2012 15 I 29Autogene krimp en totale langeduurkrimpDe eis na 91 dagen is maximaal 0,30 voorde autogene krimp en maximaal 0,45 voorde totale krimp (tabel 2).In ons voorbeeld is de krimpmeting uitge-voerd aan balken van 500 x 100 x 100 mm.Voor de meting van autogene krimp zijn debalken luchtdicht verpakt. Dit is nodig omdatautogene krimp de vervorming van beton iszonder dat er uitdroging van het betonplaatsvindt. De totale krimp is gemeten aanniet-verpakte balken (foto 10). Hierbij metenwe dus de autogene krimp plus de krimp alsgevolg van uitdroging.De meting is gestart aan balken van 24 uurouderdom. De balken zijn gedurende demeting bewaard bij 20 ?C en 65% RV (rela-tieve vochtigheid) (tabel 3 en fig. 11).Lineaire uitzettingsco?ffici?ntDe eis voor de lineaire uitzettingsco?ffici?ntbedraagt 910-6 m/m per ?C en 1110-6 m/mper ?C, gemeten in een temperatuurgebiedvan +10 ?C tot +20 ?C (tabel 2). De waardewordt bepaald in overeenstemming met deCRD-C 39-81 Test Method for Coefficient ofLinear Thermal Expansion of Concrete.De proef is in ons geschiktheidsonderzoekuitgevoerd aan volledig met water verzadigdeproefstukken met als resultaat 10,310-6 m/mper ?C. De meetwaarde is positief be?nvloeddoor het basalt als grof toeslagmateriaal,omdat de uitzettingsco?ffici?nt lager is danhet gebruikelijke kwartsiet en ongeveer ver-gelijkbaar is aan die van harde kalksteen.De chloride-migratieco?ffici?ntOm de levensduur van het beton te waarbor-gen in een omgeving waar sprake is van be-lasting met chloriden, is er een strenge eisgesteld aan de chloride-migratieco?ffici?nt,10Krimpopstellingniet-verpakt (links)en verpakt (rechts)13november 2012 15 I 29namelijk: maximaal 3,010-12 m2/s (tabel 2).Deze eis is mede zo zwaar omdat de HSB-overlaging relatief dun is en er derhalve geenmogelijkheden zijn om de wapening meteen ruime dekking te beschermen. De chlo-ride-migratieco?ffici?nt wordt bepaald metde `Rapid Chloride Migration test' (RCM) engepresenteerd als de DRCM-waarde. Bepalinggeschiedt in overeenstemming met deNT-Build 492.De waarde in ons voorbeeldonderzoek isbepaald aan beton zonder staalvezels omdatde aanwezigheid van staalvezels de metingvan een correcte DRCM verstoort. E?n zijdevan het proefstuk bevindt zich in een na-trium-chloride-oplossing. Door de combina-tie van het spanningsverschil en de chloride-oplossing corroderen de staalvezels versneld.De chloriden migreren daardoor niet gelijk-matig door het beton, maar binden zich aande staalvezels. Tevens raakt het meetmediumzodanig verontreinigd met roestproductendat de vereiste uitgangspunten niet kunnenworden gehandhaafd (foto 12). Het HSB iszo dicht van structuur dat de DRCM-waardegelijk is 210-12 m2/s (tabel 3).12Roestvormingbij RCM aanstaalvezelbeton0,00-0,05-0,10-0,15-0,20-0,25-0,30-0,35-0,40-0,45vervorming[]tijd [d]autogene krimp(verpakt)totale krimp(niet-verpakt)0 7 14 21 28 35 42 49 56 63 70 77 84 91 98autogene krimpuitdrogingskrimp11Krimpgedragin de tijd15Proefstuk na 28vorst-dooicycli incombinatie metdooizouten vertoontgeen schade14 november 2012 15 I 29De vorst-dooizoutbestandheidDe eis aan de vorst-dooizoutbestandheid isdat er na 28 vorst-dooicycli niet meer dan100 g materiaal per m2 mag zijn afgevroren(tabel 2). De vorst-dooizoutbestandheid isbepaald volgens de NPR-CEN/TS 12390-9H7 CF/CDF Method. Onze proefstukken zijnconform de norm beproefd tot 28 vorst-dooicycli in combinatie met dooizouten(tabel 3). Elke vorst-dooicyclus loopt steedsvan +20 ?C naar ?20 ?C en weer naar +20 ?C(fig. 14).temperatuuur[?C]minimale temperatuur maximale temperatuur302520151050-5-10-15-20-25tijd [h]0 6 12 18 2414Temperatuurverloopbij vorst-dooicycli13Aangebrachtegladde en vlakkeHSB-overlaging15november 2012 15 I 29Er is aan de proefstukken geen scaling zicht-baar als gevolg van de 28 vorst-dooicycli incombinatie met dooizouten.Tot slotDoor het uitgevoerde geschiktheidsonder-zoek blijkt dat aan alle gestelde eisen kanworden voldaan die aan HSB voor overlagin-gen worden gesteld. Natuurlijk moeten wewel bedenken dat de resultaten onder(geconditioneerde) laboratoriumomstandig-heden tot stand zijn gekomen. In werkelijk-heid zal de HSB-overlaging onder (sterk)wisselende omstandigheden moeten wordenaangebracht, waarbij overigens wel maat-regelen worden voorgeschreven om extremeweersinvloeden zoveel mogelijk te elimineren.Ook de productie van HSB vraagt de nodigezorg en toewijding. Door complexiteit vande samenstelling, het hoge bindmiddelge-halte en het lage watergehalte is de meng-tijd aanzienlijk meer dan die van standaard-beton. Vanuit het laboratoriumonderzoekzal er altijd een betoncentrale-afhankelijkeoptimalisatie van het proces moeten plaats-vinden. Hierbij moet men denken aan eengeconditioneerd opslag van alle grondstof-fen, instellen van de juiste doseervolgordevan de grondstoffen en mengtijd. Ook hetaanbrengen van de HSB-overlaging is beslistgeen gewone klus. De juiste laagdikte, hetbeheersen van de minimaal vereiste dek-king, de strenge eisen aan de vlakheid enhechting aan het brugdek, maar ook eenadequate nabehandeling ter voorkomingvan plastische krimpscheuren vragen omeen gedegen voorbereiding en vakbekwameuitvoering.16Dankzij een HSB-overlaging kan dezeMoerdijkbrug degrote hoeveelheidwegverkeer weer aanfoto:Rijkswaterstaat,Joop van Houdt16 november 2012 15 I 29Uitgave ?neas, uitgeverij vanvakinformatie bvPostbus 101, 5280 AC, BoxtelT: 0411 - 65 00 85E: info@aeneas.nlWebsite www.betoniek.nlRedactie T: 0411 65 35 84E: betoniek@aeneas.nlMedia-advies T: 0411 - 65 35 81E: t.vanwanrooij@aeneas.nlVormgeving Inpladi bv, CuijkAbonnementen/adreswijzigingen?neas, Postbus 101, 5280 AC, BoxtelT: 0411 65 00 85E: info@aeneas.nlAbonnementen 2012Jaarabonnement, inclusief toegang onlinearchief: 85 (excl. 6% btw)Buiten Nederland geldt een toeslag voorextra porto. Abonnementen lopen per jaaren kunnen elk gewenst moment ingaan.Opzeggen moet altijd schriftelijk gebeu-ren, uiterlijk twee maanden voor vervalda-tum. Kijk voor de mogelijkheden van on-line abonnementen op www.betoniek.nl.? ?neas, uitgeverij van vakinformatie 2012.Betoniek wordt tevens elektronisch opge-slagen en ge?xploiteerd. Alle auteurs vantekstbijdragen in de vorm van artikelenof ingezonden brieven en/of makers vanbeeldmateriaal worden geacht daarvan opde hoogte te zijn en daarmee in te stem-men, e.e.a. overeenkomstig de publicatie-en/of inkoopvoorwaarden. Deze liggen bijde redactie ter inzage en zijn op te vragen.Hoewel de grootst mogelijke zorg wordtbesteed aan de inhoud van het blad, zijnredactie en uitgever van Betoniek niet aan-sprakelijk voor de gevolgen, van welke aardook, van handelingen en/of beslissingen ge-baseerd op de informatie in deze uitgave.Niet altijd kunnen rechthebbenden van ge-bruikt beeldmateriaal worden achterhaald.Belanghebbenden kunnen contact opne-men met de uitgever.Betoniek is h?t vakblad over technologie en uitvoering van beton en verschijnt 10 keer per jaar.Betoniek wordt uitgegeven door ?neas, uitgeverij van vakinformatie bv, in opdracht van hetCement&BetonCentrum. In de redactie zijn vertegenwoordigd: BAM Infra, BAS Research &Technology, Kiwa BMC, BTE Nederland, ENCI, Mebin en TNO. Voor de jaarlijkse aflevering overhet Examen Betontechnoloog BV wordt samengewerkt met de Betonvereniging.Betoniek onlineDeze Betoniek en alle 428 vorige edities zijn online te raadplegen opwww.betoniek.nl. Voor leden van Betoniek is dit archief gratis toegankelijk.Nog geen lid? Kijk op www.betoniek.nl voor een interessant aanbod.15/30 - 100 jaar regelgevingVandaag de dag zijn we het gewend dat voor bijna elk aspect van het ontwerpen, maken enuitvoeren van beton een richtlijn of norm beschikbaar is. Dat was vroeger wel anders. Het wasraadselachtig hoe je eigenlijk een gewapendbetonconstructie moest maken. In de volgendeBetoniek staan we stil bij het historische feit dat het 100 jaar geleden is dat het eerste NederlandseGewapend Betonvoorschrift (GBV) is verschenen. Dankzij een eeuw aan regelgeving hebben wenu een schat aan informatie, die bijvoorbeeld goed van pas komt bij de renovatie van oudegebouwen en kunstwerken. In de volgende Betoniek brengen we deze geschiedenis in beeld.Een ontdekkingstocht naar de oorsprong van de hedendaagse grondbeginselen van de beton-technologie.Inmiddels is een aantal bruggen voorzien vaneen HSB-overlaging en, hoewel er nog ge-noeg uitdagingen zijn, lijken we met dekeuze voor HSB in staat om deze, vaak zeerkenmerkende, stalen bruggen nog lang inons wegennet te laten functioneren.Literatuur1 Dossier 6742: HSB-betonoverlagingen opstalen bruggen. Kennisdocument, 01-12-2009.2 Dooren, F. van, Sliedrecht, H. & Vries, J. de,Betonnen overlaging stalen rijdek Moer-dijkbrug. Cement 2008/5.3 ENCI Rapport Geschiktheidsonderzoek ?Overlaging stalen rijdekken van bruggen,17-06-2010.In onzevolgendeuitgave