juli 2016 17 16 Waterdoorlatende betonbestrating Over wateroverlast en betonbestrating als oplossing Band Uitgave STANDAARD voor technologie en uitvoering van beton 2 juli 2016 STANDAARD 16 I 17 Waterdoorlatende betonbestrating Uit klimaatscenario's van het KNMI blijkt dat het de komende jaren meer en steeds heftiger zal gaan regenen. Enerzijds leidt dit tot vrolijke taferelen met spelende kinderen, anderzijds is er schade en overlast voor bewoners, winkeliers en bedrijven. De oorzaak ligt niet alleen bij het extremere weer, maar meer nog bij het afdekken van Moeder Aarde door gebouwen, asfalt en bestratingen. Het water kan hierdoor simpelweg niet snel genoeg meer weg. In deze Betoniek bekijken we als oplossing hiervoor verschillende opties met waterdoorlatende betonbestrating. Maar voordat we dat doen eerst iets meer over het probleem wateroverlast. Het probleem wateroverlast Wateroverlast in stedelijk gebied als gevolg van hevige regenbuien haalt tegenwoordig geregeld het nieuws. Maar wat gebeurt hier nu precies? Waarom veroorzaken die hevige regens nu ineens zo'n probleem? Om dit te begrijpen volgen we de weg van het regenwater. Wanneer tijdens een hevige regenbui het water met bakken uit de hemel komt, kan het in principe op drie manieren worden afgevoerd. De regendruppels kunnen rechtstreeks landen in het open water van meren en rivieren en zo met de stroom mee worden afgevoerd naar zee. Een tweede mogelijkheid is dat het water terechtkomt in bossen, landerijen, parkjes of tuintjes: plaat- sen waar het water kan worden opgenomen door de bodem. Afhankelijk van de water- doorlatendheid van de bodem wordt het regenwater ondergronds opgenomen en komt het vervolgens uit bij het grondwater, of wordt het bovengronds direct afgevoerd naar de eerdergenoemde meren en rivieren. Een derde route is bedacht voor regen die terechtkomt op daken van gebouwen of dichte verhardingen van winkelstraten of stoepen. Hier kan het regenwater niet door- heen, maar wordt het via regenpijpen, putten en een rioleringsstelsel afgevoerd. En bij deze laatste route gaat het mis in het geval van wateroverlast in de stad. Ons rioleringsstelsel heeft een bepaalde maxi- male afvoercapaciteit. Dit heeft bijvoorbeeld te maken met de diameter van de rioolbuizen: een grotere buis kan meer water tegelijk afvoeren. De laatste decennia zijn er steeds meer straten aangelegd waarbij de afvoer is aangesloten op het riool. De capaciteit van het ? Waterdoorlatende bestrating foto: straategie.nl 3 juli 2016 STANDAARD 16 I 17 (hoofd)riool is daarbij echter niet substantieel vergroot. Dat betekent met meer aansluitingen en heftiger buien dat het huidige rioolstelsel de aanvoer van al dat water tijdens piekbelastin- gen niet meer aankan. Gevolg daarvan is dat het water niet snel genoeg wegstroomt en het waterniveau dus stijgt. Zie daar de kern van het wateroverlastprobleem. [2] 1 Een flinke regenbui kan ook voor veel pret zorgen foto: Josien van Geffen - Creative Photo 2 Oude manier van regenafvoer versus nieuwe manier 4 juli 2016 STANDAARD 16 I 17 Een oplossing Een van de praktische en meest directe oplos- singen om iets aan dit probleem te doen, is het oppervlak van dichte verhardingscon - structies meer waterdoorlatend te maken. Hierdoor creëren we een nieuwe afvoerweg voor het regenwater naar uiteindelijk het lokale grondwater. Dit inbrengen van het regenwater in de ondergrond wordt ook wel infiltratie genoemd. In deze Betoniek kijken we nader naar deze zogenoemde infiltrerende verhardingsconstructies. We beperken ons daarbij tot oplossingen waarbij betonbestrating wordt toegepast als verharding. Om goed te begrijpen hoe zo'n wegverhardingsconstructie nu precies functi- oneert, beginnen we bij de opbouw van de constructie zelf. Wegverhardingsconstructie De primaire functie van een wegverharding is het dragen van de (verkeers-)belasting. Tradi- tioneel bestaat zo'n constructie uit vier elementen: een natuurlijke ondergrond, een onderfundering, een fundering en de uitein- delijke verharding (fig. 3). [3] Natuurlijke ondergrond De verhardingsconstructie vindt zijn basis op de natuurlijke ondergrond. De eigenschap - pen van de natuurlijke ondergrond als draagkracht en waterdoorlatend vermogen, bepalen in grote mate de opbouw van de verhardingsconstructie erboven. Onderfundering Tussen de fundering en de natuurlijke onder- grond zit een onderfundering. Deze laag heeft als voornaamste doel het op hoogte brengen van de constructie, maar wordt ook gebruikt voor grondverbetering en het voorkomen van ongewenste vorst- en opdooiverschijnselen. De onderfundering bestaat meestal uit een laag zand. De onderfundering zal binnen deze Betoniek niet nader worden besproken. Fundering In de gebruiksfase wordt een verharding belast door bijvoorbeeld verkeer. Voor een spreiding van deze belasting is een goede draagkrachtige laag nodig. De fundering is de laag die deze krachten opvangt en verspreidt naar de onderfundering en de natuurlijke ondergrond. In de funderingsmaterialen worden ongebonden en gebonden materia- len onderscheiden. Wegverharding De deklaag van de verhardingsconstructie is de wegverharding zelf. In de verhardingen onderscheiden we asfaltverhardingen, beton- verhardingen en elementenverhardingen. Een asfaltverharding heeft doorgaans een gesloten karakter en, door het toepassen van 3 Opbouw van een traditionele verhar- dingsconstructie 5 juli 2016 STANDAARD 16 I 17 het bindmiddel bitumen, een zekere flexibili- teit. Hierdoor is een asfaltverharding in bepaalde mate in staat ongelijkmatige zet- tingen van de ondergrond op te vangen zonder te scheuren (in tegenstelling tot een betonverharding). De vlakheid verandert daarbij wel. Bij langdurige belastingen onder hoge temperaturen kunnen plastische vervor- mingen van asfalt optreden. Een betonverharding wordt als star, stijf en gesloten beschouwd en wordt meestal uitge- voerd in doorgaand in het werk gestort, gewapend beton, hoewel ongewapend ook mogelijk is. Een belangrijke eigenschap van een betonverharding is het elastische gedrag onder belasting en de grote spanningsreductie in de ondergrond. Een elementenverharding wordt opgebouwd uit een straat- of vlijlaag van circa 30 mm zand, met daarop naast elkaar gelegen elementen als betonstenen, straatklinkers of tegels. De functie van de straat- of vlijlaag is kleine ver- schillen in steendikte en oneffenheden uit de fundering op te vangen. Tussen de elementen wordt de ruimte opgevuld met zand, vaak voegzand of brekerzand. Met name in binnen- stedelijk gebied wordt vaak een elementenver- harding toegepast. Enerzijds doordat de eigenschappen daar prima geschikt voor zijn en anderzijds doordat de esthetische waarde ervan hoger wordt gewaardeerd dan een asfalt- of betonverharding. Belangrijke eigenschappen van een verharding zijn stroefheid, slijtvastheid en sterkte. Gaan we van een traditionele wegverhardingscon- structie naar een infiltrerende verhardings- constructie, komt er de extra eigenschap van waterdoorlatendheid bij. Waterdoorlatendheid De waterdoorlatendheid wordt uitgedrukt in een K-waarde. Voor een verhardingsconstruc- tie wordt deze uitgedrukt in meter per seconde (m/s). De waterdoorlatendheid van de bodem, de natuurlijke ondergrond wordt daarentegen meestal uitgedrukt in meter per dag (m/d). De omrekening is relatief eenvoudig: K-waarde (m/d) : 86 400 = K-waarde (m/s). Het getal 86 400 staat voor het aantal secon- den in één dag. Een lage K -waarde betekent minder waterdoor- latendheid en een hoge K-waarde betekent meer waterdoorlatendheid. Er is op dit moment geen norm voor de waterdoorlatendheid van infiltrerende verhar- dingsconstructies. Algemeen wordt geadviseerd een infiltrerende verhardingsconstructie te ontwerpen met een waterdoorlatendheid van ten minste 5,4?10 -5 m/s. Deze waarde is gebaseerd op een regenbui met zware neer- slag van 2,7?10 -5 m/s die, theoretisch, ééns in de dertig jaar kan voorkomen. Deze waarde is ten slotte nog vermenigvuldigd met een factor 2 ter compensatie van de afname van de waterdoorlatendheid van een verhardings- constructie in de tijd. De werkelijke waterdoorlatendheid van een bestaande verhardingsconstructie kan worden gemeten met bijvoorbeeld de methode met dubbele ringinfiltrometer (zie kader 'Bepalen waterdoorlatendheid'). Nu we weten wat de eigenschap waterdoor- latendheid inhoudt, gaan we de infiltrerende verhardingsconstructie nader beschouwen. Infiltrerende verhardings­ constructie De infiltrerende verhardingsconstructie is een verhardingsconstructie waarbij het regenwater direct door de constructie wordt opgenomen en afgevoerd naar de natuurlijke ondergrond. Een infiltrerende verharding is geschikt voor woonstraten, pleinen, fiets- en voetpaden of parkeerplaatsen, maar af te raden in situaties waar veel vervuiling te verwachten is zoals evenemententerreinen of markten. Een infil- 6 juli 2016 STANDAARD 16 I 17 trerende verhardingsconstructie is namelijk gevoelig voor vervuiling, waardoor de verhar- ding verstopt kan raken en de infiltrerende werking in de tijd gaat teruglopen. Voor de opbouw van de verhardingsconstructie kijken we als eerste naar de waterdoorlatend- heid van de natuurlijke ondergrond. Is de waterdoorlatendheid van de natuurlijke ondergrond zodanig groot dat een zware regenbui voldoende wordt opgenomen, is in principe alleen de waterdoorlatendheid van het gebruikte verhardingsmateriaal van belang. Wordt er meer water aangevoerd dan de natuurlijke ondergrond direct kan verwerken, kunnen we dit extra water tijdelijk opvangen in de funderingslaag. De funderingslaag krijgt dan een bufferende functie. Afhankelijk van de waterdoorlatendheid van en het aandeel holle ruimte in de funderingslaag zelf kunnen we zo, via de dikte van de funderingslaag, wat spelen met de bergingscapaciteit in de funde- ring (fig. 4). Hier zit natuurlijk een grens aan. Wanneer de waterbergende capaciteit in de funde- ringslaag niet meer volstaat, wordt de infiltre- rende verhardingsconstructie gecombineerd met een zogenoemde vertraagde afvoer van hemelwater. Hierbij wordt gebruikgemaakt van een buizenstelsel om het regenwater af te voeren naar bijvoorbeeld een tijdelijke berging (bijv. wadi of waterplein) of rechtstreeks naar het oppervlaktewater. Bepalend of een bufferende fundering alleen niet meer volstaat, is de waterdoorlatendheid (K-waarde) van de natuurlijke ondergrond. Algemeen geldt dat onder een K-waarde van 0,5 m/d voor de natuurlijke ondergrond een bufferende fundering alleen niet meer volstaat. Zie tabel 1 voor een overzicht van verschillende grondsoorten met hun K-waarde. [4] Om voldoende holle ruimte te krijgen in de fundering voor een goede bufferende en waterdoorlatende werking, passen we bij een dikte fundering [mm] K-waarde bodem [m/d] minder holle ruimte meer holle ruimte 4 Relatie doorlatend- heid bodem (K-waarde) en funderingsdikte 7 juli 2016 STANDAARD 16 I 17 infiltrerende verhardingsconstructie een fun - deringsmateriaal toe met een open korrelskelet. Hiervoor kan worden gebruikgemaakt van bijvoorbeeld drainerend schraal beton (gebonden) of een steenslag of recycling- granulaat (ongebonden) in bijvoorbeeld korrelgroep 2/32 of 2/22. Belangrijk is dat het gebruikte steenslag vol- doende bestand is tegen verbrijzelen. Anders kan het in de tijd door bijvoorbeeld verkeers- belasting uiteenvallen in kleinere en fijnere delen en kan de waterdoorlatendheid afnemen. Om de stabiliteit en het draagvermogen van een ongebonden fundering te verhogen, kan steenslag of recyclinggranulaat worden aan- gevuld met drainagezand. Hierbij blijft de waterdoorlatendheid in stand maar neemt, door afname van het aandeel holle ruimte, het bufferend vermogen wel af (fig. 4). Belangrijk is ook dat bij het aanbrengen het funderingspakket optimaal wordt verdicht, zodat de gevraagde bufferende en lastsprei- dende eigenschappen worden gerealiseerd. In gebieden met veel wateroverlast is er dus behoefte aan infiltrerende verhardingscon- structies. Stedelijke gebieden zijn gebieden met veel wateroverlast maar ook gebieden met veel elementenverharding. Dat is de reden dat we in deze Betoniek nu inzoomen op water- doorlatende elementenbestrating in beton ofwel waterdoorlatende betonbestrating. Waterdoorlatende betonbestrating Een waterdoorlatende betonbestrating kan worden uitgevoerd in waterdoorlatende of waterpasserende betonstraatstenen. Een waterdoorlatende betonstraatsteen is een poreuze, open steen waar water doorheen kan lopen. Een waterpasserende betonstraat- steen is een dichte steen die zo ontworpen is dat er een verbrede voeg tussen de stenen onderling ontstaat waarlangs het water kan stromen (fig. 5). Beide uitvoeringen gaan we nader bekijken. Allereest bekijken we de laag waarin de stenen worden gevlijd. [5] Tabel 1 Bodemsoort en K­waarde Materiaal k [m/d] klei 0,01 - 10 -8 klei, zand en grind mengsels0,01 - 0,001 silt, löss 1 . 10 -4 silt, klei en mengsels van zand, silt en klei0,1 - 10 -4 fijn zand 2 - 0,02 middelfijn tot middelgrof zand 43 - 0,09 grof zand 400 - 0,09 5 Principe van een waterdoorlatende (a) en water- passerende (b) betonstraat- steen 8 juli 2016 STANDAARD 16 I 17 Straatlaag Onderdeel van een betonbestrating is een straat- of vlijlaag. Aanvullend geldt ook hier dat voor een waterdoorlatende betonbestra - ting deze straatlaag als extra eigenschap waterdoorlatend moet zijn. Om die reden maken we voor de straatlaag gebruik van een steenachtig materiaal met een open korrel - structuur met weinig fijne delen en ? gelet op de dikte van de laag en om het egaal af te kunnen werken ? een kleine maximale korrel zoals een split 2/5 (fig. 6 en foto 7). Ook hier is het belangrijk dat het gebruikte steenslag voldoende bestand is tegen verbrijzelen. [6] Waterdoorlatende betonstraatsteen Om een betonsteen waterdoorlatend te krijgen, voeren we deze uit in open beton. Open beton wordt, eenvoudig gezegd, verkregen door in de betonsamenstelling het zand groten - deels weg te laten. Door de open structuur verliest het beton veel sterkte. Er is een relatie tussen de hoeveelheid holle ruimte in beton en de druksterkte (zie kader 'Open beton'). Gelukkig geldt dit in mindere mate voor de treksterkte van open beton aangezien voor waterdoorlatende betonstenen dezelfde splijttreksterkte-eis van 3,6 N/mm² geldt als voor een dichte straatsteen. Een waterdoorlatende betonstraatsteen wordt voor al zijn relevante eigenschappen getoetst aan de BRL 2317 'Waterdoorlatende bestra - tingselementen van beton'. Binnen de BRL 2317 is onder andere een eis opgenomen voor de waterdoorlatendheid van een betonnen straatsteen. Deze eis is ten minste 5,4?10 -5 m/s voor het gemiddelde van drie stenen (zie ook kader 'Bepalen waterdoorlatendheid'). Anders dan bij de dichte betonstraatsteen wordt aan de vorst-/dooizoutbestandheid van een waterdoorlatende betonsteen geen eis gesteld. Er is op dit moment ook geen geschikte methode om dit te meten. [7] De productie van een waterdoorlatende betonstraatsteen gebeurt volgens hetzelfde principe als dat van een dichte betonstraat - steen. De basis is een intensief gemengd 6 Detail dimensione - ring waterdoor - latende bestrating 7 Waterdoorlatende straatsteen op een waterdoorlatende straatlaag foto: Morssinkhof GWW Beton 9 juli 2016 STANDAARD 16 I 17 Bepalen waterdoorlatendheid Van een straatsteen: waterdoorlatendheid volgens BRL 2317 In de BRL 2317 staat een methode beschreven om de waterdoorlatendheid van een poreuze straatsteen te meten. Hiervoor wordt de straatsteen ingeklemd in een met rubber bekleed klemraam (fig. 9). [9] De bovenkant en onderkant van de steen blijven vrij. De steen is op moment van beproeven maximaal 35 dagen oud en vooraf verzadigd met water door 24 uur onder- dompeling. Dit om effecten als gevolg van adsorptie en absorptie uit te sluiten. De waterdoorlatendheid wordt bepaald door gedurende 15 minuten continu water op de steen te voeren zodat een waterlaag van 40 ± 1 mm ontstaat. Vanaf de 11e minuut wordt gedurende 300 ± 3 seconden geregis- treerd hoeveel water (in grammen) de steen doorlaat. De doorlatendheidsfactor K f wordt berekend met de formule: [10] waarin: K f = De doorlatendheidsfactor in m/s (afgerond op 0,01 x 10 ? 5 m/s) V w = de door het proefstuk doorgelaten hoeveelheid water (in cm 3) A P = de oppervlakte van het bovenvlak van het proefstuk (in cm 2) t = de proefduur (in sec) h = de dikte van het proefstuk (in mm) h w = de hoogte van het water op het bovenvlak van het proefstuk (in mm) De berekende waterdoorlatendheid volgens BRL 2317 moet gemiddeld voldoen aan ten minste 5,4 x 10 -5 m/s gemeten aan drie elementen. Individueel dient een meting minimaal 2,7 x 10 -5 m/s te bedragen. In het veld: waterdoorlatendheid met dubbele ringinfiltrometer Met een ringinfiltrometer kan in het werk de waterdoor- latendheid van bestaande of nieuwe bestratingen wor- den gemeten. Bij deze test worden twee ringen verlijmd met de bestrating (foto 10). In beide ringen wordt water gevoerd. Het water in de buitenste ring heeft als functie dat het water in de binnenste ring zo verticaal mogelijk de grond in loopt. De waterdoorlatendheid meten we met de binnenste ring door hierin een constant water- niveau aan te houden gedurende 20 minuten. Uit het waterverbruik en de tijd is een waarde voor de water- doorlatendheid van het bestratingspakket ter plaatse te berekenen. [11] 9 Klemraam volgens BRL 2317 (bron: BRL 2317) 10 Meetopstelling ringinfiltrometer foto: MDPI, Basel 10 juli 2016 STANDAARD 16 I 17 Open beton De dichtheid van beton is een belangrijke eigenschap van beton, zeker in het geval van een gewapende beton- constructie. Open beton is in tegenspraak met een goede betondichtheid. De primaire eis voor open beton ligt vaak dan ook niet bij de sterkteklasse of de milieu- klasse maar bij de doorlatendheid of het aandeel holle ruimte in de samenstelling. Dit sluit in de regel dan ook de toepassing van open beton in gewapend beton uit. Samenstelling De Engelse benaming no fines concrete geeft aan hoe open beton in principe is samengesteld. Het open beton wordt verkregen door het grove toeslagmateriaal met cementsteen aan elkaar te kitten. Het fijne toeslagmate- riaal, het zand, wordt grotendeels achterwege gelaten. Het ontwerpen van open beton wijkt daarmee af van de normale werkwijze. Als eerste stap wordt de korrelgroep voor het grove toe- slagmateriaal gekozen. Deze is afhankelijk van wat ermee moet worden gemaakt. Voor betonstraatstenen zal dit veelal korrelgroep 2/4 mm of 2/5 mm zijn. Als tweede stap wordt het volume cementpasta bepaald: het meng- sel cement met water en eventueel een hulpstof. Het pastavolume wordt zo afgestemd dat alle korrels kunnen worden omhuld en aan elkaar verlijmd zonder dat er holle ruimten met pasta worden opgevuld. Fijner toeslag- materiaal betekent meer cement en water en een grover toeslagmateriaal minder cement en water. Dit komt door het verschil in specifiek oppervlak (tabel 2). Sterkte In het geval van een waterdoorlatende verharding met een zekere verkeersbelasting is de sterkte, in het bijzon- der de splijtreksterkte, een belangrijke eigenschap. De sterkte van zeer open beton kan worden gestuurd door het toevoegen van zand of door de water-cementfactor te verlagen en daarmee de sterkte van het cementsteen te verhogen. Door het toevoegen van zand wordt het percentage holle ruimte verlaagd. Het percentage holle ruimte heeft een directie relatie met de sterkte van beton (fig. 11). De sterkte van het beton en het percentage holle ruimte zijn elkaars tegenpolen en het is dan ook de uitdaging voor de betontechnoloog hier de juiste balans in te vinden. [12] kubusdruksterkte 28d [N/mm 2] percentage holle ruimte [%] 35 30 25 20 15 10 5 0 35 2520 30 Tabel 2 Indicatie van cementgehalte en watergehalte van open beton voor verschillende korrelgroepen korrelgroep 4 - 8 4 - 1616/32 cementgehalte (kg/m³) 200 - 400150 - 300 75 - 150 watergehalte (l/m³) 75 - 15075 - 12550 - 100 11 Relatie druksterkte en percentage holle ruimte 11 juli 2016 STANDAARD 16 I 17 aardvochtig betonmengsel dat los of rul van aard is. Het betonmengsel wordt in mallen gestort en door middel van trillen en persen intensief verdicht met een steenpers. De ver - dichting is vanzelfsprekend zeer belangrijk. Een goed verdichte steen is een sterke steen. Meteen na het verdichten, wordt de steen op groene sterkte ontkist. De steen is nu gemaakt en wordt voor een goede nabehandeling overgebracht naar een verhardingskamer met een hoge relatieve vochtigheid en tempera - tuur. Na 1 à 2 dagen is er voldoende sterkte ontwikkeld om de stenen in pakketten te sta - pelen en op het tasveld te plaatsen. Bij vol - doende eindsterkte kunnen de stenen worden uitgeleverd om te bestraten. Door de open structuur van de stenen kunnen deze niet door middel van vacuüm machinaal worden ver - werkt. Hiervoor wordt met een klem gewerkt. Een waterdoorlatende steen kan soms minder bestand zijn tegen aantasting als gevolg van vorst en dooizouten. Waterpasserende betonsteen Een waterpasserende steen is een dichte straat - steen met langs de zijkant nokken of afstand - houders. Hierdoor ontstaat tijdens het leggen van de stenen in verband tussen de stenen een verbrede voeg (foto 8). De oppervlakte van de voegen kan meer dan 10% van het totale ver - hardingsoppervlak bedragen. Des te groter het oppervlak van de voegen, des te makkelijker kan er water passeren. Hierbij speelt de voegvulling een bepalende rol. Deze moet ook voldoende waterdoorla - tend zijn. Om die reden wordt voor de voegvulling gebruikgemaakt van een steen - achtig materiaal met een open korrelstructuur en met weinig fijne delen. Gelet de geringe ruimte in de voegen is een kleine maximale korrel vereist zoals een split 1/3 (fig. 6). Ook hier is het belangrijk dat het materiaal vol - doende bestand is tegen verbrijzelen. [8] Een waterpasserende betonstraatsteenverhar - ding heeft als voordeel boven een waterdoor - latende betonstraatsteenverharding dat deze beter bestand is tegen zwaar verkeer. Ook zal in de regel een waterpasserende dichte betonstraatsteen beter vorst- en dooizoutbe - stand zijn. De eisen aan een waterpasserende straatsteen zijn immers gelijk aan die voor een klassieke dichte steen en moeten voldoen aan de Europese norm EN 1339 voor betonstraat - stenen. Een waterpasserende betonstraatsteen wordt daarom vaker toegepast voor infiltre - rende wegconstructies. Onderhoud Zoals voor bijna alle infrastructuur geldt ook voor infiltrerende verhardingsconstructies met betonbestrating dat een beschouwing niet volledig is zonder het aspect onderhoud mee te nemen. Door vervuiling loopt namelijk de waterdoorlatende werking van een Infiltre - rende verhardingsconstructie in de tijd terug. De vervuiling kan bijvoorbeeld komen vanuit 8 Voorbeeld van een waterpasserende straatsteen met verbrede voeg foto: MBI De Steenmeesters 12 juli 2016 STANDAARD 16 I 17 aanwezige groenstroken of door bladeren van bomen in de herfst. Ook kan het komen door verkeerd gebruik. Zoals een buurman die voor een verbouwing een partij zand op straat laat storten. Om de werking van een infiltrerende beton- nen verhardingsconstructie in de tijd te behouden, is dan ook onderhoud nodig. Meestal volstaat, net als bij een reguliere verharding, een periodieke reiniging met een veeg-/zuigauto. Bij sterke vervuiling en dui- delijke afname van het infiltrerende vermogen kan onderhoud worden uitgevoerd met een zoab-cleaner. Tot slot Wateroverlast in binnenstedelijk gebied vindt onder meer zijn oorzaak in het steeds extre- mere weer en een toename van verhardin - gen. In deze Betoniek hebben we kunnen lezen dat de oplossing niet van ver hoeft te komen. Deze kan ook worden gevonden in verhardingen door deze slim te gebruiken binnen een infiltrerende verhardingsconstruc- tie. Hierbij spelen alle onderdelen binnen de constructie een belangrijke rol. Want een ketting is zo sterk als zijn zwakste schakel. Literatuur 1 Betoniek 09-04 Open beton. 2 Betoniek 13-23 Betonnen straatstenen. 3 BRL 2317 'Waterdoorlatende bestratings- elementen van beton'. 4 Waterdoorlatende verhardingen met betonstraatstenen, OCW, Brussel, December 2008. 5 www.straategie.nl 6 Handreiking Infiltrerende verhardings- constructies, Gemeente Deventer, TAUW, Deventer, 2014. Betoniek = Standaard + Vakblad Onderdeel van het Betoniek-abonnement is naast Betoniek Standaard ook Betoniek Vakblad. Dit is een magazine op groot formaat met artikelen over onder meer projecten, ontwikkelingen, onderzoek, regelgeving en onderwijs. Deze artikelen worden geschreven door de lezers van Betoniek zelf. Daarin wijkt Betoniek Vakblad dus af van Betoniek Standaard, dat volledig door een deskundige redactie wordt geschreven. Betoniek Vakblad verschijnt vier keer per jaar. Alle artikelen zijn te raadplegen op www.betoniek.nl. Voor leden van Betoniek is dat gratis! Uitgave Aeneas Media bv Ruimte 4121 Veemarktkade 8 5222 AE ?s­Hertogenbosch Website www.betoniek.nl Lezersservice T: 073 205 10 10, E: lezersservice@aeneas.nlVormgeving Inpladi bv, Cuijk Redactie T: 0411 65 35 84, E: betoniek@aeneas.nl Advertentieverkoop Bureau Van Vliet, Frank Oudman, T: 023 571 47 45, E: f.oudman@BureauVanVliet.com Abonnementen 2016 Jaarabonnement: 4x Betoniek Standaard, 4x Betoniek Vakblad en toegang tot het online archief: ? 128,­ (excl. btw). Buiten Nederland geldt een toeslag voor extra porto. Abonnementen lopen per jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeggen moet altijd schriftelijk gebeuren, uiterlijk twee maanden voor vervaldatum. Kijk voor de mogelijkheden van online abonnementen op www.betoniek.nl. Betoniek wordt tevens elektronisch opge­ slagen en ge?xploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en daarmee in te stemmen, e.e.a. overeenkomstig de publicatie­ en/of inkoopvoorwaarden. Deze liggen bij de redactie ter inzage en zijn op te vragen. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Betoniek niet aan­ sprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achter­ haald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. ? Aeneas Media bv 2016 ISSN: 2352­1090 Betoniek Standaard is onderdeel van Betoniek Platform, h?t kennisplatform over technologie en uitvoering van beton. Betoniek Standaard verschijnt 4x per jaar en is een uitgave van Aeneas Media bv, in opdracht van het Cement&BetonCentrum. In de redactie zijn vertegenw\ oordigd: BAM Infraconsult, BTE Nederland, ENCI, SKG­IKOB, Mebin en TNO.