Betoniek13|04 Betoniek april 2004 1ASR in beeldBetondeskundigen in Nederland kenden vroeger de alkali-silicareactie (ASR)alleen uit studieboeken. Ruim een decennium is bekend dat ASR ook inNederlandse kunstwerken kan voorkomen. Omdat ASR het draagvermogen -en daarmee de veiligheid van de betonconstructie - nadelig kan beïnvloeden,is het van belang tijdig op de hoogte te zijn van de mate waarin eenconstructie mogelijk is aangetast door ASR. Naar Amerikaans voorbeeld heeftRijkswaterstaat een handboek opgesteld, waarmee aan de hand van gerichteinstructies en referentiefoto's kan worden vastgesteld of visuele schade-kenmerken in een betonconstructie mogelijk door ASR zijn veroorzaakt.In deze Betoniek gaan we niet alleen in op die zichtbare schadekenmerken,maar ook op de wijze waarop door ASR aangetaste betonconstructiesgeïnspecteerd en beoordeeld kunnen worden.13 04B A N D U I T G AV Eapril 2 0 0 4 V A K B L A D V O O R B O U W E N M E T B E T O NWat is ASR ?ASR is een reactie tussen de in het poriewater vanbeton aanwezige alkaliën en bepaalde, reactief silicabevattende bestanddelen van het toeslagmateriaal.Door de reactie wordt alkali-silicagel gevormd, datveel water absorbeert en daardoor zwelt. In `weten-schappelijke' zin zal ASR in vrijwel alle beton op-treden. Immers de daarvoor benodigde alkaliën enreactief silica zijn in bijna alle betonsamenstellin-gen aanwezig. We spreken van een schadelijk ASRals door dit zwellen het beton van binnenuit kapotwordt gedrukt. Dit heeft een ongunstige invloedop het gedrag, het draagvermogen en daarmee deconstructieve veiligheid van de betonconstructie.Het tijdig onderkennen van de aanwezigheid vaneen schadelijk ASR in beton is daarmee van grootbelang.Schadelijk ASR kan alleen optreden als tenminste aan drie voorwaarden gelijktijdig wordtvoldaan;· het toeslagmateriaal moet ASR-gevoelig zijn13|04 Betoniek april 20042Een aantal gesteenten dat wordt toegepast als toeslag-materiaal in beton, blijkt expansieve reacties te kunnenveroorzaken met alkaliën (natrium- en kalium ionen).De reactieve vormen van silica zijn chalcedoon, opaal,poreuze vuursteen en sommige soorten zandsteen.De mate van reactiviteit hangt af van de kristalstructuurvan de vrije silica (SiO2) die in het toeslagmateriaal aan-wezig is. Heeft het materiaal een glasachtige ofwel eenamorfe structuur, dan is het reactief. Hoe beter de kristal-structuur geordend is, des te geringer is de reactiviteitvan de silica. In CUR-Aanbeveling 89 staat aangegevenhoe de reactiviteit van toeslagmateriaal moet wordenbeoordeeld.(Portland)cement is de voornaamste bron van alkaliën.Echter ook in vulstoffen en hulpstoffen kunnen alkaliënvoorkomen. Ook kunnen ze in het poriewater van hetbeton terecht komen via dooizouten, zeewater, alkalischevloeistoffen of in het toeslagmateriaal zelf al aanwezigzijn. Daar het hier gaat om een chemische reactie tussende alkaliën en het reactieve silica in het toeslagmateriaal,wordt gesproken van alkali-silicareacties. Het reactie-product is zogenaamde silicagel, dat bij opname vanvocht enorm in volume toeneemt.· er moeten voldoende alkaliën in het betonbeschikbaar zijn· er moet periodiek of blijvend voldoende vocht inhet beton aanwezig zijnHet is tevens belangrijk om onderscheid te makentussen primaire en secundaire ASR. In het eerstegeval wordt constructieve schade veroorzaakt doorASR, en in het tweede geval ontwikkelt ASR zich inreeds bestaande scheuren. Deze scheuren kunnenzijn ontstaan in de uitvoeringsfase, bijvoorbeelddoor plastische-, thermische- of uitdrogingskrimpof in de gebruiksfase door overbelasting, bevriezingof andere oorzaken. Het vaststellen van oorzaak engevolg kan de diagnose van het schadegeval somsbemoeilijken.Na de eerste diagnose van betonschade door ASR inNederland (1992) is dergelijke schade intussengeconstateerd in zo'n 50 betonconstructies.In veel gevallen betreft het civiele bouwwerkenals bruggen en sluizen, en het zijn allemaal oudereconstructies.De alkali-silicareactie verloopt als volgt:· eerst reageren alkaliën met water tot alkalihydroxide.In formulevorm:Na2O + H2O ? 2 NaOH· daarna reageert het reactief silica met de alkali-hydroxide tot alkali-silicaathydraat, dat zeer veelwater aan zich kan binden. In formulevorm:SiO2. nH2O + 2 NaOH ? Na2SiO3(n+1)H2OVanwege de toegepaste toeslagmaterialen verloopt inNederland de reactie doorgaans uiterst langzaam enwordt de eerste schade pas na vele jaren zichtbaar.In Groot-Brittannië echter zijn voorbeelden bekend waaral binnen vijf jaar na de ingebruikname van de constructieernstige schade voorkwam.13|04 Betoniek april 2004 3Zo'n tien jaar geleden werd ASR in Nederlandbeschouwd als "buitenlands probleem". Echter demarkt voor toeslagmaterialen werd meer inter-nationaal georiënteerd. Hierdoor werd ook hetrisico groter dat in Nederland potentieel reactievetoeslagmaterialen werden toegepast. Ter voor-koming van ASR in nieuwe betonconstructies,werd CUR-Aanbeveling 38 opgesteld. Deze wasvoornamelijk gebaseerd op Engelse regelgeving.Met het voortschrijden van het inzicht bleken er eenaantal bezwaren te kleven aan de CUR-Aanbeveling.De bepalingsmethode voor reactief toeslagmateriaalwas niet sluitend, er was twijfel aan de geldigheidvan het criterium "bovenkritisch", en de na-leverantie van alkaliën uit toeslagmaterialenof externe bronnen ontbrak. Nieuwe inzichtenhebben vorig jaar geleid tot CUR-Aanbeveling 89`Maatregelen ter voorkoming van betonschadedoor alkali-silicareactie'.Op basis van ervaring en uitgebreid onderzoek inbinnen- en buitenland is vastgesteld dat als cementeen minimum gehalte aan slak dan wel poeder-koolvliegas bevat, het risico op een schadelijk ASRnihil is.In Nederland worden in betonconstructies waar eenschadelijk ASR zich vanwege de expositieomstandig-heden kan ontwikkelen vrijwel uitsluitend hoog-ovencementen toegepast. Daarmee neemt de kansdat ASR zich in de toekomst nog voordoet steedsverder af.Aard en omvang van onderzoekASR is in Nederland een weinig voorkomend schade-mechanisme. Het schadebeeld zal dan ook niet zosnel worden herkend. Daar het niet tijdig herken-nen van ASR tot gevaarlijke situaties kan leiden,wordt in CUR-verband gewerkt aan het opstellenvan richtlijnen en procedures voor het inspecterenen beoordelen van betonconstructies waarin ASRwordt vermoed of is aangetoond. Dit zijn richtlijnenen procedures voor het vaststellen van de aanwezig-heid van een schadelijke ASR, het bepalen vanrelevante materiaaleigenschappen en regels voorde constructieve beoordeling van enkele specifiekeconstructies.Indien betonconstructies geïnspecteerd en onder-zocht gaan worden, moet duidelijk zijn welk doelbereikt moet worden. Bijvoorbeeld alleen hetvaststellen of sprake is van een schadelijk ASR inhet beton of bijvoorbeeld een antwoord geven opde vraag of de constructieve veiligheid nog gegaran-deerd is.Ernstig aangetaste kunstwerken zijn vaak aanleiding voor een excursieOriënterende inspectieHet doel van een oriënterende inspectie is het vast-stellen of een betonconstructie mogelijk is aangetastdoor ASR. Bij een oriënterende inspectie wordtgelet op zichtbare kenmerken. Het handboek vanRijkswaterstaat kan hierbij een nuttig hulpmiddelzijn.Alvorens een betonconstructies te gaan controlerenis het altijd zinvol om relevante gegevens te ver-zamelen. Bouwtekeningen en inspectierapportenkunnen veel duidelijk maken over de historie vaneen constructie. Bij het onderhavige schade-mechanisme speelt de toegepaste cementsoort eengrote rol. De kans op het ontwikkelen van eenschadelijke vorm van ASR is bij toepassing van hoog-ovencement veel kleiner dan bij portlandcementen.Ook de leeftijd van een constructie kan van belangzijn bij het vaststellen van ASR. Hoewel afhankelijkvan de omstandigheden, manifesteert ASR zich pasvaak na tientallen jaren. Als indringende alkaliënuit het milieu de schade veroorzaken kan het wel70 tot 80 jaar duren voordat ASR zich openbaart.Technisch OnderzoekHet doel van een Technisch onderzoek is vaststellenof er sprake is van schadelijke ASR, en een eersteindicatie of de treksterkte van het beton is vermin-derd. Op basis van een oriënterende inspectie kanalleen het vermoeden van de aanwezigheid van eenschadelijk ASR worden geuit. Wil men zekerheiddan moet in het laboratorium verder onderzoekworden uitgevoerd. Daar moet met polarisatie- enfluorescentiemicroscopie (PFM onderzoek) aanboorkernen worden vastgesteld of de scheurvormingis veroorzaakt door de aanwezigheid van alkali-silicagel. Ook wordt aan de kernen de treksterktebepaald. De scheurvorming als gevolg van ASRvermindert de treksterkte van het beton.Voor een technisch onderzoek moeten voldoendekernen van een juiste lengte uit de constructieworden geboord. Vaak ook op kritische plaatsen.De plaats waar kernen genomen worden moet bijvoorkeur in overleg met een constructeur wordenbepaald.13|04 Betoniek april 20044Omvang onderzoek ten minsteVraagstelling Oriënterende Technisch Gericht Constructiefinspectie onderzoek onderzoek onderzoekIs er mogelijk sprake van ASR ? uitvoerenIs sprake van negatieve effecten op uitvoeren uitvoerenmechanische eigenschappen ?Leidt ASR nu tot een constructief uitvoeren uitvoeren uitvoerenonveilige situatie ?PFM onderzoek maakt ASR in scheuren zichtbaarGericht onderzoekHet doel van gericht onderzoek is het verzamelenvan gegevens voor een constructieve herbeoordeling.Ook bij gericht onderzoek worden kernen uit deconstructie genomen voor mechanisch onderzoek.Indien overeengekomen moet ook de wapenings-configuratie worden bepaald. De kernen moeten opplaatsen genomen worden waar de dwarskracht inde constructie het grootst is. Dit is vaak nabij opleg-gingen, ondersteuningen of belastingsconcentraties.Als gevolg van de scheurvorming heeft de beton-constructie veel minder capaciteit voor het over-brengen van dwarskrachten en kan daardoor bijbelasting zelfs plotseling bezwijken.Constructief onderzoekIndien na de diagnose van ASR getwijfeld wordt aande veiligheid van een constructie, moet een con-structief onderzoek worden uitgevoerd. Op basis vande hiervoor verzamelde gegevens wordt in dit onder-zoek diepgaand gekeken naar de spanningsverdelingvan de constructie, de scheurvorming en de reste-rende mechanische eigenschappen van het aan-wezige beton. Om het resterende draagvermogenvan de constructie te beoordelen moet een bereke-ning worden gemaakt. Hieruit volgt of de construc-tieve veiligheid voldoende is.Zichtbare schadekenmerken ASRAanleiding om een betonconstructie te gaan inspec-teren, kan het voorkomen van zichtbare schade-kenmerken zijn. ASR gaat gepaard met zwelling inhet materiaal beton. In geval van een schadelijkeASR zijn de effecten vaak ook aan de buitenzijde vande constructie zichtbaar. Zichtbare kenmerken zijn:1. Effecten van uitzetting en vervorming van deconstructie2. Scheuren in het betonoppervlak3. Afscheiding van gel uit de scheuren4. Afdrukken van betonschollen1. Effecten van uitzetting en vervormingen van deconstructieAls ASR ver genoeg gevorderd is, kunnen de effectenvan een verandering in betonvolume duidelijk wor-den waargenomen. Hoewel de vormverandering zelfnauwelijks met het oog is te zien, zijn wel de directegevolgen van vervormingen aan te geven:· voegovergangen in bruggen en viaducten die13|04 Betoniek april 2004 5dicht worden gedrukt als gevolg van de uitzet-ting van het dek· voegprofiel dat uit een dilatatie is gedrukt· ongewone scheefstand van opleggingen· onderlinge verschuiving van vlakken die inelkaars verlengde zouden moeten liggen· ongewone krommingen en scheefstanden inoverige constructiedelenBovenstaande kenmerken hoeven overigens nietdoor ASR veroorzaakt te worden. Ze kunnen ook hetgevolg zijn van: hoge temperaturen, overbelasting,een aanrijding of bouwfouten.2. Scheuren in het betonoppervlakScheuren zijn meestal het eerste teken dat demogelijke aanwezigheid van ASR verraadt.In constructiedelen waar het beton als gevolg vanASR ongehinderd kan uitzetten, volgen de scheurenin het oppervlak een karakteristiek craquelé of`landkaarten' patroon. Het scheurenpatroon ismeestal grofmazig, met grillige scheuren die minof meer loodrecht op elkaar komen. Het scheuren-patroon wordt echter mede bepaald door de con-structie- en wapeningsgeometrie, de homogeniteitvan het beton, de verdeling van de reactieve toeslag-korrels en de spanningen in het constructiedeel.Afhankelijk van de constructieopbouw en spannin-gen in het materiaal kunnen ook min of meer recht-lijnige scheuren voorkomen.Scheuren die door ASR worden veroorzaakt zijnnooit gelijkmatig verdeeld over het betonoppervlak.In de praktijk kan het beeld variëren van slechtséén of twee scheuren tot geïsoleerde gebieden meteen heel dicht scheurenpatroon. Ondanks dat in deOnderlinge verschuiving13|04 Betoniek april 20046gehele constructie doorgaans dezelfde materialenin het beton zijn toegepast, valt het op dat vaak eenklein gedeelte van het oppervlak aangetast lijkt dooralkali-silicareactie. Dit hangt vaak samen met delokale vochtbelasting. Daar waar voldoende wateraanwezig is, kan de silicagel uitzetten en scheur-vorming veroorzaken.In het beginstadium van ASR komen lokaal veelfijne scheurtjes voor. Pas in een later stadium komenwijdere scheuren voor, voornamelijk in de lengte-richting van de constructie, zoals bijvoorbeeld inlandhoofden, keerwanden, brugpijlers en fundatie-sloven.Scheuren in het betonoppervlak kunnen doordiverse schademechanismen veroorzaakt worden.Door het constructieve gedrag van gewapendbeton zijn scheuren zelfs onvermijdelijk. De karakte-ristieken van de scheuren zijn erg belangrijk voorhet identificeren van het schademechanisme. Het isbelangrijk op de volgende kenmerken te letten:· de plaats van de scheuren· de scheurrichting· de scheurvorm en ­patroon· de scheurwijdte, -diepte en ­lengte· onderlinge afstand tussen de scheuren· het al dan niet watervoerend zijn van descheuren· informatie over de ouderdom van de scheuren tenopzichte van de constructie· of de scheuren door het toeslagmateriaal lopen· de aanwezigheid van gel of uitbloeiingsproductenHet mag duidelijk zijn dat niet elke scheur in betonhet gevolg van ASR is. In Betoniek 8/25 - Scheur-kalender, zijn de mogelijke scheuren in beton, ende bijbehorende oorzaken al eens behandeld.Het verloop van de zichtbare scheuren als gevolgvan ASR is afhankelijk van:· verloop van het wapening of voorspanning· richting van de drukspanningInvloed wapeningDe meeste betonconstructies worden gewapend ofvoorgespannen uitgevoerd. De wijze waarop deconstructie is gewapend heeft invloed op het aande buitenzijde zichtbare scheurpatroon, en hetresterende draagvermogen.Wanden en platen worden meestal evenwijdig aanhet oppervlak in twee richtingen gewapend.Als ASR zich in de kern van deze constructiedelenvoordoet, dan ontstaat een zwelling van binnenuit.De kern wil zwellen, maar wordt door de wapeningin twee richtingen verhinderd. In de richting lood-recht op het oppervlak is meestal geen of weinigwapening aanwezig. De zwelling in die richtingkan dan vrijwel ongehinderd plaatsvinden.In twee-dimensionaal gewapende constructies lopenscheuren als gevolg van een schadelijk ASR evenwij-dig aan het wapeningsnet c.q. het betonoppervlak.Bij rijdekken van viaducten en bruggen is dit eengevaarlijk schadebeeld. In horizontale richting kun-nen de scheuren aaneen groeien enzo delaminatie veroorzaken. Onzichtbaar is hetdraagvermogen van de constructie fors verminderd.Dit kan bij belasting leiden tot plotseling bezwijken.Zoals blijkt uit het aanzicht van deze traptreden komt ASR niet alleenin civiele betonconstructies voorHorizontale scheurvorming als gevolg van ASR in rijdek13|04 Betoniek april 2004 7Balken en kolommen worden veelal in drie richtin-gen gewapend en/of voorgespannen. Een eventuelezwelling van de kern van de constructie wordt daar-door in alle richtingen verhinderd. Door de aanwe-zige wapening spant de kern zich als het ware voor.Binnen de wapeningconstructie ontstaan alleenmicroscheuren. Dit heeft veel minder verstrekkendegevolgen dan de hiervoor beschreven situatie.Door het zwellen van de kern moet ook het betonin de dekking mee vervormen. Aan de buitenzijdewordt dit zichtbaar in macroscheuren. De scheurenvolgen vaak het patroon van de wapening.Dit omdat ter plaatse van een wapeningstaaf dedoorsnede van de betondekking is verzwakt.Invloed drukspanningenIndien in een constructiedeel de drukspanning over-wegend in één richting werkt, zoals bijvoorbeeld eenkolom, zullen eventuele scheuren als gevolg van ASRin diezelfde richting lopen. Door de drukspannin-gen wordt het beton in elkaar gedrukt. In de rich-ting loodrecht hierop zet het materiaal uit. Dit iseen normale materiaaleigenschap, dwarscontractiegeheten. Echter door de zwelling van een schadelijkASR kan de vervorming loodrecht op de drukspan-ningen zoveel toenemen dat er scheuren optreden.© twee- dimensionaal gewapend© drie- dimensionaal gewapend© scheurvorming evenwijdig aan de richting van de krachtswerkingGrofmazig en grillig scheurpatroonAABBCC13|04 Betoniek april 20048Ettringiet: Een hoofdbestanddeel van de meestecementen is portlandcementklinker. Klinker bestaatvoor een deel uit het mineraal tricalciumaluminaat(C3A). Dit mineraal reageert met sulfaten tot eenverbinding die veel water aan zich bindt, ettringietgeheten. In de beginfase van de verharding vancement wordt ettringiet gevormd. Door afzettingvan ettringiet op de cementdeeltjes wordt de bindingtijdelijk gestopt.Als later van buitenaf sulfaten het beton kunnenbinnendringen, kan nog meer ettringiet gevormdworden. Indien voldoende vocht aanwezig is, kan doorzwelling het beton ook van binnen uit kapot gedruktworden. We spreken dan van een sulfaat-aantasting.Ettringiet is een wit-gelige verbinding met een naald-vormige structuur.Kalkuitbloei: Het poriewater in beton is een verzadigdekalkoplossing (Ca(OH)2). Indien het betonoppervlakvochtig is, kan de kalk naar buiten komen. De kalkreageert daar met CO2 uit de lucht tot calciumcarbo-naat (CaCO3). Dit is een witte, harde, slecht oplosbarekalkverbinding.scheurvorming in wanden met witte afzettingOok bij voorspanning is sprake van een duidelijkerichting van de drukspanningen. Scheuren zullende richting van de voorspankabels volgen.3. Afscheiding van gel uit de scheurenAfscheiding van alkali-silicagel is een typisch ken-merk van ASR. Echter vaak is de gel niet zichtbaaraan het oppervlak, omdat er te weinig vocht aan-wezig is om daar te worden gevormd. In petro-grafisch onderzoek aan betonkernen is de aanwezig-heid van gel goed te onderscheiden. Bij een inspec-tie ter plaatse kan de gel alleen visueel wordenbeoordeeld. Hierbij moet dan gebruik gemaaktworden van de beschikbare kennis over deze gel.· de gel is aanwezig in de scheuren (en heeft doorzwelling de scheuren veroorzaakt)· de gel heeft een witte, soms gelige, glasachtigekleur. De oorspronkelijke transparante gelcarbonateert tot wit kristallijn materiaal als hetin contact komt met lucht. Het betonoppervlakkrijgt in geval van ASR soms een bruine ofpaarsbruine kleur· de gel is zacht en kan met de nagel of een scherpvoorwerp worden ingedrukt. Dit in tegenstellingtot bijvoorbeeld calciumcarbonaat als gevolg vanuitbloeiing van kalk uit beton· als de gel aan het oppervlak uitdroogt, zijn in deafzettingen barsten te zien· uit de poriën van het beton kan de gel vrij naarbuiten expanderen. Door vochtopname kan degel zwellen en drogen in de vorm van een drup-pel, worm of als druipsteen.Uitbloei uit scheuren hoeft niet altijd het gevolgvan ASR te zijn. Uit beton kunnen ook anderereactieproducten uitbloeien, zoals ettringiet enScheuren volgen de richting van de krachtswerkingµ Onvoldoende draagvermogen en veiligheid leiden tot sloopkalkuitbloei. In scheuren kunnen verschillende uit-bloeiingsproducten gelijktijdig voorkomen. Vaak ishet dan lastig om ze van elkaar te onderscheiden.Het kan moeilijk zijn om aan te geven wat oorzaaken gevolg is geweest. Is een scheur ontstaan en zijner later schadelijke reacties en uitbloeiingen opge-treden of hebben de schadelijke reacties de scheurveroorzaakt.4. Afdrukken van betonschollenIn zeer zwaar gewapende constructies kunnen afge-drukte stukjes beton de enige zichtbare schadeken-merken zijn. Deze afgedrukte stukjes zijn maximaalenkele tientallen millimeters groot. Grotere stukkenafgedrukt beton komen zelden voor. De reactie isdan al zover gevorderd dat er ook sprake zal zijn vanzeer ernstige scheurvorming.ASR aangetoond, en dan?Als ASR is aangetoond is het belangrijk door con-structief onderzoek vast te stellen wat dat betekentvoor het draagvermogen en de veiligheid van de con-structie. Is men er tijdig bij dan kunnen de gevolgennog gering zijn. Door het afsluiten van het betonop-pervlak tegen het indringen van vocht en/of alkaliënkan de reactie gestopt of vertraagd worden.Is de aantasting al verder gevorderd dan kan ditbetekenen dat de toegestane belasting op eenconstructie moet worden verminderd. Bij een brugof viaduct kan dit bijvoorbeeld door de toegestaneaslast te verlagen, of vrachtverkeer geheel te weren.Door het veranderen van de gebruiksfunctie kanook de belasting verminderd worden.Het is echter ook voorgekomen dat de aantasting alte ver gevorderd was. De enige optie die nog restte,was het slopen van het betreffende kunstwerk.SlotIn Nederland wordt ASR als aantastingsmechanismevan beton nu zo'n tien jaar onderkend. De beton-constructies die zijn aangetast door ASR hebben eenaantal aspecten met elkaar gemeen. De constructieszijn allemaal tientallen jaren oud, als bindmiddelis portlandcement toegepast, de watercementfactorwas relatief hoog en de verdichting niet altijdoptimaal.Door toegenomen inzicht en aangescherpte regel-geving mag schadelijk ASR in de toekomst niet meervoorkomen.Doordat in Nederland in betonconstructies waarineen schadelijk ASR zou kunnen optreden veelalhoogovencementen of cementen in combinatie metpoederkoolvliegas worden toegepast, is de kans opschadegevallen aan nieuwe constructie als gevolgvan ASR uiterst klein.Met dank aan Jaap Bakker van Rijkswaterstaat enEdward Rademaker van Nebest voor hun bijdragenaan deze aflevering.Het handboek van Rijkswaterstaat kunt u down-loaden op: www.bouwdienst.nlLiteratuur:CUR-Aanbeveling 89 `Maatregelen ter voorkomingvan betonschade door alkali-silicareactie (ASR)';Gouda, juni 2002;`Handboek voor oriënterende inspectie ASR',Bouwdienst Rijkswaterstaat, april 2002;Betoniek 8/25 `Scheurkalender';Betoniek 9/25 `Alkali-silicareactie';ENCI-Informatieblad `Bestandheid van beton tegenalkali-silicareactie'; ENCI, november 2003.13|04 Betoniek april 2004 913|04 Betoniek april 200410ColofonBetoniek is een praktijkgerichtvoorlichtingsblad op het gebied van debetontechnologie en verschijnt 10 keerper jaar. In de redactie zijn vertegen-woordigd: ENCI, MEBIN, CUR, BAM Civielen de Bouwdienst Rijkswaterstaat.Uitgave: ENCI MediaPostbus 3532,5203 DM `s-HertogenboschRedactie: (073) 640 12 31E-mail: encimedia@enci.nlWebsite: www.enci.nlAbonnementen/adreswijzigingen:Abonnementen en adreswijzigingenvoor Betoniek worden verzorgd door:Betapress Abonnementen ServicesPostbus 97, 5126 ZH Gilzetel: (0161) 45 95 86fax: (0161) 45 29 13email: betoniek@Betapress.Audax.nlAbonnementsprijzen 2004:Nederland 1 19,00België 1 20,00Overige landen 1 27,00Aanmeldingen/opzeggingen:Abonnementen kunnen op ieder gewenstmoment ingaan en lopen per kalenderjaar.Zij worden automatisch voor een jaarverlengd, tenzij vóór 1 december van hetlopende jaar schriftelijk wordt opgezegd.Overname van artikelen en illustratiesis toegestaan, onder voorwaarde vanbronvermelding.ISSN 0166-137xMeten is weten!En vaak willen we van alles weten, bijvoorbeeld hoe hoog is de con-structie, maar ook wat is de verwerkbaarheid van de betonspecie ofde sterkteklasse van beton. Hiervoor zijn allerlei meettechnieken,met een duimstok kunnen we de hoogte van een constructie bepalen.Voor de verwerkbaarheid van betonspecie hebben we de schudmaat.En de sterkteklasse bepalen we via het beproeven met kubussen die 28dagen verhard zijn onder standaard omstandigheden. Maar wat nu alswe de eigenschappen van het beton willen weten tijdens de verharding,bijvoorbeeld om het beton voor te spannen of om het tijdstip te bepalenwanneer kunnen we stoppen met koelen. Voor een antwoord op dezevragen meten we vaak de temperatuur in de constructie. Hoe doe je dat,wat meet je en wat zijn de resultaten van zo'n meting. Over zulke zakengaat de volgende Betoniek.In onze volgende uitgaveFoto pagina 1: Karakteristiek voor ASR: scheur door toeslagkorrel en cementmatrix plaatselijk gevuldmet alkali-silicagelRectificatieAbusievelijk is vermeld in Betoniek 13/02 bij foto 12 foto Hurks Beton,u dient te lezen foto Peter Buitelaar, Contec ApS.13|04 Betoniek april 2004 11nieuwsAlkali-silicareactie in beton :Achtergrondrapport bijCUR-Aanbeveling 89Uitgegeven door CUR, 200356 pagina'sISBN 90-3760-292-4CUR-voorschriftencommissie 62"Alkali-silicareactie in beton" hadtot taak CUR-Aanbeveling 38 teevalueren en waar nodig aan tepassen op basis van nieuweinzichten rond ASR. In juni 2002is CUR-Aanbeveling 89"Maatregelen ter voorkoming vanbetonschade door alkali-silicare-actie (ASR)" gepubliceerd ter ver-vanging van Aanbeveling 38.Dit rapport beschrijft de resulta-ten van het uitgevoerde onder-zoek en geeft de motivaties voorde in CUR-Aanbeveling 89gemaakte keuzes.Hoofdstukindeling: Toelichting opCUR-Aanbeveling 89 ­ ASR inNederland ­ Reactiviteit van toeslag-materialen ­ De rol van cementvervan-gende materialen ­ Aanbevelingenvoor nader onderzoekHet rapport `Alkali-silicareactiein beton' kost ? 30,- en is tebestellen bij CUR, telefoon0182 ­ 540600 of www.cur.nlIn het vakblad Cement 2003,nummer 4 is dit rapport bespro-ken in het artikel `Preventie vanbetonschade door ASR reactie:Toelichting op CUR-aanbeveling89'.Handboek voor oriënterendeinspectie ASREdward Rademaker; klankbord-groep: Jaap Bakker, Niek Kaptijnen Hans AppelsUitgegeven door BouwdienstRijkswaterstaat, 200264 pagina'sDe alkali-silicareactie (ASR) is dereactie van bepaalde, uit reactiefsilica bestaande, bestanddelenvan toeslagmaterialen (zand engrind) met in het poriewater vanbeton aanwezige alkaliën.Deze reactie leidt tot de vormingvan gelvormige reactieproducten.Literatuuragenda26-28 april 2004Concrete structures:The challenge of creativity,georg. door AssociationFrancaise de Génie Civil, AvignonMeer informatie:www.fib-avignon2004.org29 april 2004Studiemiddag EN 206, ZwolleMeer informatie:www.betonvereniging.nl10 mei 2004Avondcollege - Certificering enkwaliteit op het werk, UtrechtMeer informatie:www.betonvereniging.nl11 mei 2004Normen voor bouwgrondstoffenop de korrel: Nieuwe Europesenormen en regelgeving voortoeslagmaterialen, EdeMeer informatie: www.nen.nl13 mei 2004Uitvoeringsdag, EdeMeer informatie:www.betonvereniging.nl15-16 mei 2004Betonkanorace, BelgiëMeer informatie:www.betonvereniging.nl18 mei 2004Studiemiddag EN 206, EindhovenMeer informatie:www.betonvereniging.nl13 04B A N D U I T G AV Eapril 2 0 0 4Deze reactieproducten kunnen poriewater absor-beren. Zij zwellen daardoor en oefenen dan druk uitin het beton dat daardoor kan scheuren. In dat gevalis er sprake van schadelijke ASR.Om snel te kunnen bepalen of er in kunstwerkenmogelijk sprake is van ASR is een handboek ontwik-keld. Hiermee kan worden vastgesteld of er sprakeis van schade door ASR.Hoofdstukindeling: Definities en referenties - Alkali-silicare-actie - Inspectietechnieken - Uitzetting en vervormingenvan het beton - Scheuren aan het betonoppervlak -Afscheiding van alkali-silicagel - Afgedrukte stukken beton -Overige opmerkingen - Referentiefoto's - Inspectieformulier -Richtlijnen rapportage - VoorbeeldinspectieHet handboek is als pdf-bestand (4,5 Mb) gratis tedownloaden van de website van de BouwdienstRijkswaterstaat: www.minvenw.nl/rws/bwd/home(Publicaties (linkerkant).Wijzigingsblad A3 NEN 6720 (VBC 1995)In januari 2004 is het ontwerp van het wijzigings-blad A3 voor de NEN 6720 verschenen. Per 1 juli zaldit blad definitief van kracht worden.De reden voor publicatie van het wijzigingsblad isde vervanging van de NEN 5950 (VBT 1995) door deNEN-EN 206-1 en de NEN 8005.Ook de bij de NEN 5950 behorende beproevings-normen, waarvoor NEN-EN's bestaan, zullen medio2004 worden vervangen. Dit heeft tot gevolg datverwijzingen naar Nederlandse beproevingsnormenin de VBC vervangen zijn door verwijzingen naarNEN-EN's. Verder zijn een aantal andere wijzigingenaangebracht.Relatie NEN 6720 en NEN-EN 1992 (Eurocode 2)De Eurocode 2 (Ontwerp en berekening van bteon-constructies) zal uit de volgende delen bestaan:· 1992-1-1: Algemene regels en regels voorgebouwen· 1992-1-2: Algemene regels - Constructievebrandveiligheid· 1992-2: Betonnen bruggen· 1992-3: BetonfunderingenDeze Eurocode zal in delen worden gepubliceerd.De delen 1-1 en 1-2 worden begin 2005 verwacht.Volgens de plaaning wordt de VBC uiterlijk 31 maart2010 ingetrokken. Tot die tijd zullen beide normennaast elkaar bestaan.InternetVereniging Steiger-, Hoogwerk- enBetonbekistingbedrijven(www.vsb-online.nl)Enige tijd geleden heeft de VSB een nieuwe websitein gebruik genomen. De nieuwe site is opgezet vooriedereen die professioneel of anderszins geïnteres-seerd is in de steiger-, hoogwerk- en betonbekistings-branche.De website geeft een overzicht van alle aangeslotenleden, inclusief de belangrijkste bedrijfsinformatieen de producten en diensten die zij aanbieden.Via een eenvoudige boomstructuur kan snel eenspecifiek product gevonden worden.Verder is een grote hoeveelheid documentatiebeschikbaar. Het belangrijkste onderdeel daarbij13|04 Betoniek april 200412