auteur ir. Edwin Vermeulen MBA Cement&BetonCentrum Hoe zit het nu werkelijk met de CO 2-emissie en -opname door beton Balans tussen emissie en opname CO 2 Ongeveer 7% van de CO 2 die wereldwijd door toedoen van de mens in de atmosfeer komt, wordt veroorzaakt door de pro- ductie van cement. In Nederland, wereldwijd koploper in het gebruik van cementsoorten met een lage CO 2-footprint, is deze bijdrage slechts 1%. Een deel van de bij de productie van cement vrijgekomen CO 2 wordt weer opgenomen door carbo- natatie van beton, mortels en betongranulaat. Naar schatting bedraagt dit circa 25%. In dit artikel wordt de relatie tussen CO 2, cement en beton met cijfers toegelicht en volgt een berekening van de CO 2-emissie en -opname voor de Nederlandse situatie. CO 2-emissie bij de productie van cement Bij de productie van zogeheten port- landcementklinker, de belangrijkste grondstof voor cement, komt veel CO 2 vrij. Het grootste gedeelte, circa 55%, is het onvermijdelijke gevolg van de chemische reactie bij de productie, de zogeheten calcinatie van kalksteen. Hierbij wordt kalksteen (CaCO 3) omge- zet in vrije kalk (CaO) en CO 2. Het gaat hierbij om ongeveer 510 kg CO 2 per ton klinker. Daarnaast is circa 35% van de CO 2-footprint afkomstig van de fos- siele brandstoffen die voor de klinker- oven worden gebruikt en circa 10% is CO 2 diverse cementsoorten Portlandcement bestaat voor het groot- ste gedeelte uit portlandcementklinker en heeft van de reguliere cementsoorten dan ook de hoogste CO 2-emissie: circa 880 kg CO 2 per ton cement voor een CEM I 52,5 R. Bij andere cementsoorten zoals hoogovencement en portland- vliegascement wordt een deel van de portlandcementklinker vervangen door secundaire grondstoffen uit andere pro- ductieprocessen (ijzer, elektriciteit). Hier- door hebben deze cementen een veel gunstiger CO 2-profiel. Zo heeft hoog- ovencement CEM III/B een CO 2-emissie van circa 280 kg per ton cement. afkomstig van het elektriciteitsverbruik voor de cementmaling (fig. 2). Verlaging CO 2-emissie Om deze emissie te verlagen, zoekt de cementindustrie naar alternatieve klin- kersoorten en wordt gekeken naar de mogelijkheid de bij de calcinatie vrijko- mende CO 2 af te vangen. De CO 2-emis- sie als gevolg van de verbranding van fossiele brandstoffen kan worden ver- laagd door het gebruik van alternatieve brandstoffen. In Nederland, België en Duitsland is het gebruik van fossiele brandstoffen hierdoor met meer dan 60% gereduceerd. 16 VAKBLAD I 3 2017 1_CO2opname_beton.indd 16 06-10-17 14:26 Eerder verschenen artikelen over CO 2- opname: ? CO 2-footprint beton veel lager dan gedacht (29 november 2016, Betoniek.nl) ? Geclaimde CO 2-opname beton onjuist (10 februari 2017, Betoniek.nl) Zie www.betoniek.nl/CO 2 1 Geluidswal A2 2 CO2-emissies bij de productie van portlandcement Gemiddeld bedraagt de emissie in Nederland 490 kg CO 2 per ton cement. Emissie ten opzichte van totaal Zoals aangegeven wordt ongeveer 7% van de CO 2 die wereldwijd door toedoen van de mens in de atmosfeer komt, veroorzaakt door de productie van cement. In de westerse wereld ligt het aandeel van de cementproductie in de totale CO 2-emissie een stuk lager dan 7%. CO 2-emissie Europa In Europa bedraagt de CO 2-emissie van de cementindustrie circa 2,5% van de 55% 35% 10% CO 2-emissies productie portlandcement calcinatie cementmaling fossiele brandstoffen totale emissie en in de VS circa 1,5%. Het wereldwijde gemiddelde wordt vooral door China omhooggetrokken ? hier bedraagt de CO 2-emissie door cementproductie zo'n 10%. Dat weegt zwaar door want China neemt meer dan 50% van de wereldwijde cement- productie voor haar rekening. CO 2-emissie Nederland In Nederland bedroeg de totale CO 2- emissie in 2015 circa 165 miljoen ton [2]. In dat jaar werd 4,0 miljoen ton cement verbruikt (dus inclusief geïm- porteerd cement). Met een gemid- delde emissie van 490 kg CO 2 per ton 17 VAKBLAD I 3 2017 1_CO2opname_beton.indd 17 06-10-17 14:26 cement bedroeg de CO 2-emissie dus bijna 2,0 miljoen ton. Dit komt overeen met 1,2% van de totale CO 2-emissie in Nederland. Dit relatief lage percentage is vooral het gevolg van de groot - schalige toepassing van hoogoven - cement met een hoog slakpercentage (CEM III/B). Ter vergelijking: verkeer en vervoer veroorzaakte in 2015 20% van de CO 2- emissie en de gebouwde omgeving 15%. De landbouwsector (hoofdzakelijk de glastuinbouw) droeg in 2015 4% bij en de overige industrie en energiesector droegen 60% bij. In figuur 4 worden deze percentages weergegeven. Het voor cement genoemde percentage is, in tegenstelling tot de overige percenta- ges, inclusief import waarbij de emissies feitelijk in het buitenland plaatsvonden. CO 2-opname door carbonatatie Beton veroorzaakt niet alleen CO 2-emis- sie. Gedurende de levensduur van betonnen constructies en in de recy- clingfase neemt het beton ook CO 2 op. Dit proces, carbonatatie genaamd, com- penseert een deel van de CO 2-emissie als gevolg van de productie van cement. Als alle calcium uit het beton reageert met CO 2, zal er per ton portlandce- ment 490 kg CO 2 worden gebonden. Dit is eenvoudig te bepalen en terug te vinden in de literatuur. Bij de CSH-gel zal dat niet gebeuren; ook onder rela- tief gunstige omstandigheden zoals buiten beschut blijft de carbonatatie- graad van de CSH-gel beperkt tot 50%. Samen met de volledige carbonatatie van calciumhydroxide en gedeeltelijke carbonatatie van andere fasen in de cementsteen wordt daardoor in de gecarbonateerde zone van beton buiten beschut 370 kg CO 2 per ton portlandcement vastgelegd. De mate waarin beton CO 2 opneemt, is van zeer veel factoren afhankelijk. Van invloed zijn onder andere de cement- soort, de water-cementfactor, de dikte van een constructie, de vochtcondities, het gebruik van coatings, het cement- gehalte, de levensduur van een con- structie en in de recyclingfase de wijze en duur van de opslag en de korrelver- CO 2-emissie beton in Nederland Bijna al het cement (circa 90%) wordt toegepast in beton. Interessant is het dus te weten wat de CO 2-emissie gerelateerd aan de productie van betonmortel is (in- clusief de productie en transport van de grondstoffen). Deze wordt bij beton- mortel voor meer dan driekwart bepaald door het cement (2015: 78% [3]). Bij betonproducten ligt dit aandeel nog hoger, doordat het aandeel hoogoven- cement hier lager is dan in de betonmor- telindustrie. De CO 2-emissie gerelateerd aan de betonproductie in Nederland bedraagt daardoor (inclusief productie en transport van al dan niet geïmpor- teerde grondstoffen) minder dan 1,5% van de totale CO 2-emissie in Nederland. Betonstaal Dit percentage is exclusief het in gewa- pend beton toegepaste staal. Bij de pro- ductie van 1 ton wapeningsstaal komt 1360 kg CO 2 vrij [4]. In Nederland werd in 2015 naar schatting maximaal 455.000 ton wapenings- en voorspans- taal gebruikt (cijfers in [5] gecorrigeerd voor 2015) oftewel gemiddeld ruim 30 kg per m 3 beton (in 2015 werd circa 14 miljoen m 3 beton geproduceerd). Dit komt overeen met 620.000 ton CO 2 per jaar oftewel 0,4% van de totale CO 2- emissie in Nederland. Ondanks het rela- tief kleine volume staal in beton maakt staal hierdoor circa 20% van het totale CO 2-profiel van (gewapend) beton uit. 4 CO 2-emissie in Nederland (o.a. [2]) 3 Cementoven 5 Betonconstructie in de open lucht 1% 60% 4% 20% 15% CO 2-emissie Ne derland 2015 cement incl. import overige industrie en energiesector landbouw verkeer en vervoer gebouwde omgeving 18 VAKBLAD I 3 2017 1_CO2opname_beton.indd 18 06-10-17 14:26 deling van het betongranulaat. De relaties tussen deze factoren en de CO 2-opname zijn goed bekend en vast- gelegd in formules. Deze formules zijn eenvoudig toe te passen op een beton- element. Ook voor een complete beton - constructie kan met deze formules een goede inschatting worden verkregen van de CO 2-opname, maar voor een heel land en zeker voor de hele wereld lijkt dat nauwelijks te doen. Toch is er voor de gehele wereld een poging gedaan. In november 2016 zijn de resultaten hiervan gepubliceerd in een artikel in Nature Geoscience [1]. Om een inschatting te krijgen van de CO 2- opname door beton in Nederland wor- den er twee methoden gehanteerd. Begonnen wordt met het vertalen van de conclusies van het artikel in Nature Geoscience naar de Nederlandse situa- tie. Vervolgens wordt er zelf gerekend op basis van de formules in de norm EN 16757 (Product Category Rules voor beton en betonelementen). Interpretatie artikel Nature voor Nederland In het artikel in Nature stellen de onder- zoekers dat 43% van de CO 2 die vrij- komt bij de calcinatie weer door het beton wordt opgenomen, dus circa 220 kg CO 2 per ton portlandcement (43% van 510 kg). Dit zou volgens hetzelfde artikel overeenkomen met een CO 2- opname ter grootte van 2,5% van de wereldwijd door de mens veroorzaakte CO 2-emissies. Voor de berekeningen is per werelddeel en soms per land een zeer uitvoerige inventarisatie gemaakt van de benodigde gegevens. Het betreft onder andere de cementproductie vanaf 1930, het aandeel hiervan in mor- tels vanaf 1980, de onderverdeling naar toepassingsgebied (o.a. woningen, kan- toren en civiele werken), de toegepaste sterkteklassen vanaf 1980 per toepas- singsgebied, de gemiddelde cementge- halten vanaf 2001, de vochtcondities (binnen, buiten beschut, buiten on- beschut, nat en onder de grond), de levensduur van constructies, de duur van de opslag van betongranulaat, de gemiddelde betondikte per toepassing, de korrelverdeling van betongranulaat en de cementsoort. Correctie voor Nederlandse situatie De genoemde 2,5% is niet direct van toepassing voor de Nederlandse situa- tie, omdat wereldwijd hoofdzakelijk met portlandcement wordt gewerkt. De CO 2-emissie van beton met hoog- ovencement is minder dan bij portland- cement en dat geldt ook voor de CO 2- opname. Beton met hoogovencement carbonateert weliswaar sneller dan beton met portlandcement, maar des- ondanks wordt hierbij minder CO 2 vast- gelegd. Verder wordt wereldwijd veel meer cement in dunne, relatief poreuze pleisterlagen toegepast dan in Neder- land. En in die dunne lagen wordt meer CO 2 opgenomen dan in beton. Tot slot wijkt de verhouding beton/CO 2-emissie per inwoner in Nederland af van het wereldwijde gemiddelde. Voor deze drie factoren moet de conclusie in Nature worden gecorrigeerd. Correctie voor slakgehalte Het slakgehalte van beton in Nederland bedroeg in 2015 gemiddeld circa 40% van het totale bindmiddelgehalte. In [6] wordt aangegeven dat portlandcement 47% van haar (totale) CO 2-emissies vastlegt en cement met 80% slak slechts 20%. Lineair interpoleren levert voor 40% slak een CO 2-opname van 33,5% op. Ten opzichte van de 47% voor portlandcement is dit een reductie van 28,7%. Afgerond kan dus worden aangenomen dat voor de Nederlandse situatie de CO 2-opname ongeveer 30% lager zal zijn dan het wereldwijde gemiddelde. De correctiefactor voor het hoge aandeel slak is dus 0,7. Correctie voor mortel In het artikel in Nature wordt gesteld dat 30% van het geproduceerde cement wordt toegepast in mortel, ter- wijl de mortel verantwoordelijk is voor 70% van de CO 2-opname. Dit komt door de over de hele wereld grootscha- lige toepassing van mortels in dunne pleisterlagen. In Nederland bedraagt het aandeel mortel echter geen 30% maar grofweg 10% van het totale cementvolume. Van die 70% CO 2- opname door mortel blijft dan maar 23% (33% van 70%) over. Het aandeel beton in de CO 2-opname van 30% kan voor Nederland worden verhoogd naar 38% (90/70 ? 30). De correctiefactor voor het lagere aandeel mortel wordt hierdoor 0,61. Correctie voor beton/CO 2-emissie Tot slot moet worden gecorrigeerd voor het verschil in de verhouding beton/ CO 2-emissie per inwoner in Nederland en het wereldwijde gemiddelde. In Nederland rijden we per inwoner meer auto, vliegen meer, gebruiken meer gas en elektriciteit, eten meer vlees en pro- duceren meer goederen dan de gemid- delde wereldburger. Hierdoor stoten we per Nederlander bijna 10 ton CO 2 per jaar uit terwijl dat voor de gemiddelde wereldburger 5 ton is. In Nederland wordt ongeveer 0,8 m 3 beton per inwo- ner geproduceerd. Wereldwijd is dit naar schatting 1,5 m 3 per inwoner (berekend op basis van 7,35 miljard mensen en een productie van 4,6 mil- jard ton cement in 2015 waarvan 70% in beton wordt toegepast met gemid- 6 Betongranulaat 19 VAKBLAD I 3 2017 1_CO2opname_beton.indd 19 06-10-17 14:26 deld 300 kg cement per m 3). In Neder- land is dus de helft minder (jong) beton om CO 2 op te nemen en wordt twee- maal zoveel CO 2 uitgestoten. De hier- voor benodigde correctiefactor op de in Nature genoemde 2,5% wordt dus 0,27 (0,8/1,5)/(10/5). Met deze drie correctiefactoren blijft van de in Nature genoemde 2,5% voor Nederland slechts 0,29% over (2,5% ? 0,7 ? 0,61 ? 0,27). Fors lager dus, maar daar staat natuurlijk tegen- over dat de CO 2-emissie gerelateerd aan het cementverbruik in Nederland slechts 1,2% van de totale CO 2-emissie in Nederland bedraagt in plaats van het wereldwijde gemiddelde van circa 7%. Op basis van deze berekening kan wor- den geconcludeerd dat in Nederland beton door carbonatatie bijna 25% (0,29% t.o.v. van 1,2%) van de CO 2 die vrijkomt bij de productie van cement weer opneemt. Berekening CO 2-opname volgens EN 16757 Om de opname van CO 2 te bepalen, kan ook gebruik worden gemaakt van regelgeving. De norm EN 15804 [7] geeft basisregels voor het opstellen van milieuverklaringen van bouwproducten en dus voor het uitvoeren van LCA-ana- lyses. In aanvulling daarop is er de norm EN 16757 [8] die regels geeft voor EPD's (Environmental Product Declarati- ons) voor beton en betonproducten. In bijlage BB van EN 16757 worden richt- lijnen gegeven om de CO 2-opname door carbonatatie te berekenen. Het gaat hierbij om de opname gedurende de gebruiksfase (module B in EN 15804) en gedurende de eindelevens- duurfase (module C). Gebruiksfase De basisformule voor de berekening van de CO 2-opname in de gebruiksfase is als volgt: CO 2-opname (kg/m 2) = k ? (? t/1000) ? Utcc ? C ? D c (1) waarin: k is de k-factor voor de carbonatatie - diepte (tabel 1) t is de levensduur in jaren Utcc is de maximale theoretische CO 2- opname in kg per kg cement (0,49 kg voor CEM I) C is het cementgehalte in kg per m 3 beton D c is de carbonatatiegraad (tabel 1) Voor het aandeel slak, vliegas, kalksteen en silica fume worden er vanwege de sneller verlopende carbonatatie correc- tiefactoren voor de k-factor gegeven. Voor slak zijn deze factoren: 1,20 voor 30 tot 40% slak, 1,25 voor 40 tot 60% slak en 1,30 voor 60 tot 80% slak. De Utcc moet ook worden gecorrigeerd voor de cementsoort. Voor het aandeel slak zou volgens EN 16757 geen CO 2- opname moeten worden gerekend. Deze conservatieve benadering is geko- zen omdat er onvoldoende bronnen zijn om in een norm een waarde vast te leggen voor de CO 2-opname door carbonatatie van hoogovencement. In andere bronnen worden voor slak waar- den tot 0,24 kg genoemd. Op basis van de eerdergenoemde literatuur lijkt een waarde van 0,14 kg CO 2/kg slak realis- tisch om mee verder te rekenen. Berekeningen Voor een enkel betonelement is het met bovenstaande formules eenvoudig om de CO 2-opname in de gebruiksfase te berekenen (zie kader 'Voorbeeldbereke- ning'). Om dit voor een heel land te berekenen, is het noodzakelijk veel aan- namen en forse vereenvoudigingen toe te passen. Hiervoor is een spreadsheet gemaakt met vijf categorieën toepas- singen: woningbouw, utiliteitsbouw, civiele constructies, mortels en beton- waren. Voor deze categorieën zijn apart voor betonmortel en betonproducten het volume, de gemiddelde sterkte- klasse, het gemiddelde slakgehalte, het gemiddelde cementgehalte en de gemiddelde dikte ingevuld. De vijf toe- passingsgebieden zijn weer onderver- deeld naar de in tabel 1 genoemde vijf vochtcondities. Formule (1) is daarmee vijftigmaal toegepast. Uitgegaan is van 14 miljoen m 3 beton in 2015 en een levensduur van 60 jaar. Berekend wordt wat deze 14 miljoen m 3 gedurende de levensduur aan CO 2 zal opnemen. Omdat beton vooral in de eerste jaren veel CO 2 opneemt, het volume aan beton al decennia in orde van grootte constant is en het gehalte aan slak in de afgelopen decennia is gestegen, geeft deze benadering een redelijke tot con- servatieve inschatting van de jaarlijkse opname van CO 2 door het in Neder- land aanwezige beton. Verder kunnen de parameters zoals gemiddelde sterk- teklasse, cementgehalte en gemiddelde constructiedikte conservatief worden gekozen, zodat ook het eindresultaat een conservatieve schatting is van de totale CO 2-opname. Op deze wijze berekend bedraagt de jaarlijkse CO 2- opname door beton (minimaal) 365.000 ton. Einde levensduur In de eindelevensduurfase wordt het beton gebroken tot betongranulaat, waardoor het oppervlak sterk wordt ver- groot en daarmee ook de CO 2-opname. Deze CO 2-opname is eenvoudiger te berekenen. Hoeveel CO 2 door betongra- nulaat van 1 m 3 beton wordt opgeno- men, is echter wel een punt van discus- sie. EN 16757 noemt een conservatieve waarde van 5 kg CO 2 per m 3, maar stelt Tabel 1 k-factoren en carbonatatie als functie van sterkteklasse en vochtconditie\ s [8] vochtconditie k-factor carbonatatiediepte CEM I (mm/?jaar) carbonatatie- graad (D c) C15-C20 C25-C35 > C35 buiten onbeschut 2,71,61,1 0,85 buiten beschut 6,64,42,7 0,75 in de grond (boven grondwater) 1,10,80,5 0,85 binnen met coating 6,94,62,7 0,40 binnen zonder coating 9,96,63,8 0,40 20 VAKBLAD I 3 2017 1_CO2opname_beton.indd 20 06-10-17 14:26 Tabel 2 CO 2-emissies als percentage van de totale CO 2-emissie in Nederland vochtconditie CO 2-emissie CO 2-emissie minus opname cement 1,2%0,9% beton 1,5%1,2% beton inclusief wapeningsstaal 1,9% 1,6% dat op de langere termijn voor beton met 300 kg CEM I zou kunnen worden uitgegaan van 110 kg CO 2 per m 3. In een concept CEN Technical Report wordt hiervoor een waarde van 22 kg CO 2 per m 3 voorgesteld. Als deze 22 kg als uitgangspunt wordt genomen voor portlandcementbeton en wordt gecorri- geerd voor het aandeel slak, neemt de jaarlijkse 12 miljoen ton betongranulaat 83.000 ton CO 2 per jaar op. In totaal neemt beton in Nederland dus jaarlijks 448.000 ton CO 2 op. Ten opzichte van de totale CO 2-emissie in Nederland gaat het om 0,27%. Conclusies berekeningen CO 2-opname De vertaling van de conclusies in Nature naar de Nederlandse situatie resulteert in een CO 2-opname van 0,29% van de totale CO 2-emissie in Nederland. De op EN 16757 gebaseerde berekening zit hier met 0,27% opvallend dichtbij. De basisuitgangspunten zijn natuurlijk wel hetzelfde, maar de berekeningen zijn geheel los van elkaar gemaakt en de rekenmethodieken verschillen sterk. Ondanks deze dicht bij elkaar liggende uitkomsten moet worden bedacht dat er in beide gevallen (inclusief de bereke- ningen in Nature) zeer veel aannamen en schattingen aan de berekeningen ten grondslag liggen. De werkelijke CO 2-opname zal vermoedelijk ergens tussen de 0,2 en 0,4% liggen. CO 2-emissie verder omlaag Beton is na water het meest geprodu- ceerde materiaal. Er wordt meer beton geproduceerd, zowel in gewicht als in volume, dan alle andere bouwmateria- len bij elkaar. Een significante netto - bijdrage van 1,2% aan de totale CO 2- emissie in Nederland (tabel 2) is dus begrijpelijk, hoewel Nederland wereld- wijd veruit koploper is in het gebruik van CO 2-arme cementen. Desondanks moet de CO 2-emissie uiteraard nog ver- der omlaag. De cementindustrie werkt daarom voortdurend aan nog verdere verlaging van de CO 2-emissie, onder andere door het gebruik van alterna- tieve en hernieuwbare brandstoffen, het steeds verder vervangen van klinker door andere componenten als slak en vliegas, en het gebruik van groene stroom voor cementmaling. Daarnaast worden mogelijkheden voor het afvan- gen van bij de klinkerproductie vrij - komend CO 2 onderzocht en worden mogelijke alternatieven voor portland- cementklinker ontwikkeld. Hopelijk kan cement hierdoor op de zeer lange ter- mijn, geholpen door de CO 2-opname door carbonatatie, CO 2-neutraal worden. Literatuur 1 Nature Geoscience, Substantial global carbon uptake by cement carbona- tion, november 2016. 2 www.emissieregistratie.nl. 3 Resultaten keurmerk Beton Bewust, VOBN, oktober 2016. 4 LCA Wapeningsstaal ? Branchestudie VWN, Stichting Adviescentrum metaal, juni 2015. 5 Update prioritering handelingsper- spectieven verduurzaming betonke - ten 2016, CE Delft, november 2016. Voorbeeldberekening Als voorbeeld wordt een betonnen wand genomen van 10 × 3 m 2, 300 mm dik en aan beide zijden buiten beschut. De sterkteklasse is C30/37 en het beton bevat 350 kg CEM III/A (50% slak) per m 3. De ontwerplevensduur is 50 jaar. Uit tabel 1 en de correctiefactor voor 50% slak volgt de k-factor (4,4 ? 1,25 = 5,5) en de carbonatatiegraad D c (0,75). De maximale theoretische CO 2-opname in kg per kg cement Utcc is 0,50 ? 0,49 + 0,50 ? 0,14 = 0,31. Uit formule (1) volgt de CO 2-opname in de gebruiksfase: 5,5 ? ?50/1000 ? 0,31 ? 330 ? 0,75 = 3,0 kg CO 2/m 2. Voor de gehele wand is dit 180 kg CO 2, wat overeenkomt met 20 kg per m 3 beton. De car- bonatatiediepte bedraagt na 50 jaar 5,5 ? ?50 = 39 mm. Zoals gesteld kan worden aangenomen dat na het bre- ken in enkele maanden circa 22 kg CO 2 per m 3 beton wordt opgenomen. In dit voorbeeld wordt dus totaal 42 kg/m 3 opgenomen. Uit- gaande van een CO 2-emissie van het cement van 440 kg/ton en dus 145 kg voor het cement in 1 m 3 beton, wordt dus 29% van de CO 2-emissie als gevolg van de productie van het cement weer opgenomen. Het totale verloop van de CO 2-opname wordt voor dit voorbeeld weergegeven in figuur 7. Weergegeven wordt de CO 2-opname als percentage van de oor- spronkelijke CO 2-emissie van het toegepaste cement. De sprong is het gevolg van het breken van het beton. 0 5 10 15 20 25 30 350 10 2030 405060 % CO 2-opname t.o.v. emissie cement tijd (jaren) CO 2-opname beton 7 CO 2-opname t.o.v. emissie 6 Life-cycle greenhouse gas emissions of blended cement concrete inclu - ding carbonation and durability' (Universidad Politecnica Valencia, Yepes Piqueras, V.; Alcalá González, J., 2014. International Journal of Life Cycle Assessment. 19(1):3-12. doi:10.1007/s11367-013-0614-0. 7 NEN-EN 15804:2012+A1:2013 en 'Duurzaamheid van bouwwerken ? Milieuverklaringen van producten ? Basisregels voor de productgroep bouwproducten'. 8 NEN-EN 16757:2017 en 'Duurzaam- heid van bouwwerkzaamheden ? Milieuverklaringen van producten ? Productcategorieregels voor vooraf vervaardigde betonproducten'. 21 VAKBLAD I 3 2017 1_CO2opname_beton.indd 21 06-10-17 14:26