Beton iek 1 14|23 Betoniek april 2009 BAND UITGAVE 14 23 april 2009 Vakblad V oor bouwen met beton beton & Co 2 CO 2, het lijkt wel of iedereen het er over heeft en alles in CO 2-uitstoot wordt uitgedrukt. Bij het kopen van een nieuwe auto krijg je een prijsvoordeel afhan- kelijk van de CO 2-uitstoot per gereden kilometer. Voor het koken van een ketel water wordt ongeveer 15 gram CO 2-uitstoot genoemd en voor een zoekop- dracht bij Google 7 gram. De thermostaat gemiddeld 1 graad lager bespaart ongeveer 250 kg CO 2-uitstoot per jaar. Het is sterk de vraag of deze getallen betrouwbaar zijn. Ze worden dan ook veel bediscussieerd omdat onduidelijk is wat er allemaal is meegeteld en niet. Dit geldt ook voor beton. In deze Betoniek geven we informatie over CO 2 zelf, maar gaan daarnaast ook in op de CO 2-uit- stoot door de productie van beton, het bouwen met beton en de gebruiksfase van een betonnen constructie. 2 14|23 Betoniek april 2009 Stel jezelf de vraag hoeveel CO 2-uitstoot er hoort bij een kilo tomaten die je in de winkel wilt kopen. Als de tomaten van de koude grond uit Nederland komen is er bijvoorbeeld alleen CO 2-uitstoot van het plukken en het transport in koelwagens. Komen ze uit de kassen dan moeten we de verwarming in de kassen ook meetellen. Als de tomaten uit Spanje komen mag ook het transport vanaf Spanje niet worden vergeten. Kortom het is moeilijk om snel een uitspraak te doen over de hoeveelheid CO 2-uitstoot. Voordat deze Betoniek ingaat op CO 2 en beton heb- ben we eerst wat meer informatie nodig over CO 2. Wat is het eigenlijk? Welke rol speelt het in de natuur en waarom is het ineens zo belangrijk? Hoe- veel CO 2 wordt er eigenlijk in de wereld geprodu- ceerd en in het bijzonder in Nederland? w at is C o 2? CO 2 is de chemische aanduiding van het gas kool- stofdioxide, ook wel kooldioxide genoemd. Het gas is opgebouwd uit één koolstofatoom en twee zuur- stofatomen (fig. 1). Koolstofdioxide is een kleurloos en reukloos gas. Ongeveer 0,03 % van de lucht om ons heen bestaat uit dit gas. Het is een natuurlijk product. 1 De chemische aanduiding van het gas koolstofdioxide Co 2-kringloop Koolstofdioxide komen we in de natuur tegen bij planten, mensen en dieren. Planten nemen water en koolstofdioxide op en leggen dit vast in glucose wat een bouwsteen is voor de productie van cel- lulose in bijvoorbeeld de bladeren. De energie die voor deze omzetting nodig is komt van de zon. We noemen dit reactieproces ook wel fotosynthese. Voor ons als mensen is het van groot belang dat bij deze reactie zuurstof (O 2) vrijkomt. Dieren en mensen doen het omgekeerde. Zij ade- men zuurstof (O 2) in en koolstofdioxide (CO 2) uit. Deze CO 2 komt vrij bij de verbranding van energie- houdende voedingsstoffen (vetten en koolhydra- ten) in het lichaam als we energie gebruiken voor bijvoorbeeld het bewegen van spieren. De vrijgeko- men CO 2 is weer beschikbaar voor de planten. Zo ontstaat de natuurlijke CO 2-kringloop. O=C=O duidelijke stijging door verbranding van fossiele brandstoffen 400 450 300 1000 1200 1400 1600 1800 2000 400 300 200 100 0400 350 300 250 200 ijstijden cyclus CO 2-concentratie [ppmv] x 1000 jaar geleden 2 Wisselende concentratie CO 2-equivalenten in de lucht door de eeuwen heen [2] 3 14|23 Betoniek april 2009 Co 2-concentratie in de lucht In de lucht is een bepaalde hoeveelheid (concen- tratie) CO 2 aanwezig. Door de eeuwen heen is deze concentratie niet constant. Figuur 2 laat een soort golfbeweging in CO 2-concentraties zien. Een stijging kan worden veroorzaakt doordat in de natuur bos- branden of vulkaanuitbarstingen plaatsvinden. Een daling kan worden veroorzaakt doordat er planten en dieren sterven en met hen alle opgeslagen CO 2 weer in de grond verdwijnt. Zo ontstaan weer nieu- we stoffen zoals olie en gas. Deze zijn ooit ontstaan uit resten van planten en dieren. Ook kalksteen voor de productie van cement ontstaat uit kalkhou- dende restanten van bijvoorbeeld vissen. De laatste 100 jaar vertoont de concentratie CO 2 in de lucht een duidelijk afwijkende stijging. Het is inmiddels algemeen aanvaard dat dit wordt veroor- zaakt door de mens die, bovenop wat door de na- tuur vrijkomt, CO 2 produceert door de verbranding van fossiele brandstoffen (olie en gas) als energie- bron voor bijvoorbeeld motoren, verwarmingen en koelinstallaties. Deze CO 2-uitstoot valt met 3-4 % [m/m] ten opzichte van de natuurlijke aardse CO 2-uitstoot wel mee [1]. Toch is dit lage percentage voldoende voor de sterke toename van de CO 2-concentratie in de laat- ste 100 jaar. w aarom staat C o 2-productie ter discussie? CO 2 behoort tot de groep van broeikasgassen. Deze gassen zitten in de luchtlaag rond de aarde en houden warmte vast. De gassen delen allemaal één eigenschap: ze laten zonnestraling (warmte) wel door naar de aarde, maar de terugkerende infra- roodstraling (warmte) niet. Het effect van deze laag van gassen is in praktijk vergelijkbaar met het gla- zen plafond van tuinbouwkassen, vandaar de naam. Een deel van de broeikasgassen hoort in onze atmosfeer. Het zorgt ervoor dat de aarde op een goede, leefbare temperatuur blijft. Maar de hoeveel- heid CO 2 neemt steeds verder toe (fig. 2). 3 Een groot deel van de industriële CO 2-uitstoot wordt veroorzaakt door de productie van elektriciteit Mt CO 2-equivalenten 60.000 40.000 20.000 0 1970 1980 1990 2000 2010N 2O CH 4 CO2 HFK, PFK en SF 6 4 Mondiale uitstoot van broeikasgassen [3] 4 14|23 Betoniek april 2009 De deken wordt hierdoor steeds dikker en de ge- middelde temperatuur van de aarde neemt toe. equivalente Co 2 Omdat CO 2 verreweg het grootste aandeel heeft in de broeikasgassen (ongeveer 2/3 volgens fig. 4) wor- den alle broeikasgassen omgerekend naar een hoe- veelheid CO 2 met een vergelijkbaar effect. Dit noe- men we equivalente CO 2. Andere broeikasgassen zijn methaan (CH 4), lachgas (N 2O) en fluorhoudende gassen (HFK/PFK/SF 6). Dat betekent bijvoorbeeld dat de uitstoot van 1 ton methaangas wordt gerekend als 21 ton equivalente CO 2 en 1 ton lachgas N 2O als 320 ton. In het volgende gedeelte van Betoniek wordt de CO 2- uitstoot in de wereld in kaart gebracht. Zo kunnen we ontdekken waar veel en weinig CO 2 wordt ge- produceerd. Co 2-productie in de wereld Wereldwijd werd in 2004 ongeveer 50.000 Mt, men- selijke/industriële CO 2 geproduceerd. Het grootste deel ervan is af komstig van het verbranden van fossiele brandstoffen voor de productie van elek- triciteit (fig. 5). Verdelen we de energieproductie over de wereld, dan zien we dat in China/India en de Verenigde Staten/Canada de grootste bijdragen hebben (fig. 6). Op wereldschaal wordt er nagedacht over beper- king van de CO 2-uitstoot. Dit heeft geleid tot het 1970 1980 19902000 2 010 0 20.000 40.000 60.000 80.000 100.000 120.000 Mt CO 2-equivalenten overig ontbossing industrie wegtransport raffinaderijen elektriciteits- centrales huishoudens en dienstensector internationaal transport CO 2-emissies [Mt] 5.860 to 7.690 4.460 to 5.860 3.060 to 4.460 1.660 to 3.060 260 to 1.660 OECD Noord- Amerika Zuid- Amerika voormalig USSR Midden Oosten Azië inclusief China OECD Pacific OECD Pacific OECD Europa niet-OECD Europa Afrika 6 CO 2-uitstoot (geen equivalent) door het verbranden van fossiele brandstof\ fen voor energie-productie in 2006 (volgens IPCC methode) [4] 5 CO 2-uitstoot verdeeld naar sector [3] 5 14|23 Betoniek april 2009 Kyoto-akkoord (1997) waarin landen afspraken hebben gemaakt om hun eigen CO 2-uitstoot te be- perken. Om deze afspraken te controleren is er het IPCC opgericht. Dit staat voor "Intergovernmental Panel on Climate Change". Daar zijn de spelregels afgesproken hoe de CO 2-uitstoot wordt gemeten en geteld, zodanig dat we geen appels met peren vergelijken. De IPCC-methode rapporteert alleen de emissies naar lucht. Vlieg verkeer boven een bepaalde hoogte en de internationale scheepvaart vallen hier bijvoorbeeld buiten, evenals zogenoemd kort cyclisch CO 2 (zie ook kader 2) [3]. Met deze informatie in de hand gaan we snel kijken naar Nederland. Voor welke hoeveelheid CO 2-uit- stoot zijn wij verantwoordelijk? Co 2-uitstoot in nederland In Nederland schommelt de jaarlijkse CO 2-uitstoot vanaf 1995 al rond de 170 Mt CO 2 (fig. 7). Een dui- delijk omhoog of neergaande lijn is niet zichtbaar. Om in Nederland te voldoen aan de afspraken van het Kyoto-akkoord moet de komende jaren toch een dalende tendens worden ingezet. De politiek is hier inderdaad mee bezig, zoals we later in deze Betoniek zullen zien. In figuur 8 is de totale productie van CO 2 in Neder- land onderverdeeld naar sectoren. Net als de hele wereld is ook in Nederland de verbranding van fos- siele brandstoffen voor de productie van elektriciteit verantwoordelijk voor het grootste aandeel van de CO 2-productie (Energiesector 52 Mt). Op de tweede 1990 1995 2000 2005 2006 2007 2 012 135,0 145,0 140,0 150,0 160,0 170,0 155,0 165,0 175,0 CO2 [Mt] doelstelling voor Nederland in het kader van het Kyoto akkoord is om, in 2012, 6% minder CO 2 uit te stoten dan in 1990 7 Totale CO 2-uitstoot in Nederland [5] CO 2 [Mt] 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 energiesector verkeer en vervoer chemische Industrie consumenten overige industrie raffinaderijen landbouw afvalverwijdering bouw drinkwater- voorziening riolering en water- zuiveringsinstallaties handel, diensten en overheid (HDO) 8 CO 2-uitstoot in Nederland (2007) verdeeld naar sectoren [5] 6 14|23 Betoniek april 2009 plaats komt de Verkeer- en vervoersector (39 Mt). Het vervaardigen van beton en betonproducten en het transport naar de bouwplaats vallen onder de sector Overige industrie (16 Mt). Het bouwen op de bouwplaats van een betonnen gebouw valt in de sec- tor Bouw (1 Mt). Het verwarmen van woningen in de gebruiksfase valt in de consumenten sector (16 Mt) en niet onder de al eerder genoemde energiesector. In het volgende gedeelte zoomen we eerst in op de CO 2-uitstoot die nodig is voor de productie van beton en zijn belangrijkste grondstoffen. Daarna bespreken we een indicatief voorbeeld van de totale CO 2-uitstoot van een betonnen bouwwerk gedu- rende zijn hele leven. Co 2 en de productie van beton Om de CO 2-uitstoot van de productie van beton te berekenen moeten we de uitgangspunten, net als bij de tomaten uit Spanje, goed op een rij zetten. In kader 1 is als voorbeeld de CO 2-uitstoot van een m 3 betonmortel die in Nederland wordt geprodu- ceerd weergegeven. De betonspecie per m 3 in dit voorbeeld, levert tussen de 140 en de 170 kg CO 2. Pas op, als we andere uitgangspunten kiezen kan het resultaat sterk veranderen. Wordt bijvoorbeeld een ander of meer cement toegepast, of wordt de wapening meegeteld, dan ontstaat er snel een heel ander beeld. Als we betonspecie gaan verwarmen om een snellere beginsterkte te verkrijgen moeten we de brandstof ook meetellen. De CO 2-uitstoot van het voorbeeld kan door veranderende uitgangspun- ten eenvoudig 5 á 10 keer zo hoog worden. Wat opvalt is dat als we alleen naar een m 3 be- tonspecie kijken, het cement de grootste bijdrage geeft aan de CO 2-uitstoot (fig. 9). De keuze van het type en de hoeveelheid cement die in beton wordt toegepast beïnvloedt dan ook in grote mate de CO 2- uitstoot van een m 3 beton. In de volgende paragraaf kijken we dan ook specifiek naar de CO 2-uitstoot van cement. cement overige grondstoffen (hulpstof/zand/grind/water) aanvoer grondstoffen productie betoncentrale transport truckmixer 80% 6% 9% 4% 1% 9 Verdeling van de CO 2-uitstoot van een m3 beton in Nederland [6] k ader 1: Voorbeeld C o 2-uitstoot van 1 m 3 beton in nederland De berekening bestaat uit een optelling van de CO 2-uitstoot van elke processtap (activiteit) en elke grondstof die in beton wordt verwerkt. Het verkrijgen van deze informatie is niet eenvoudig en kan overal anders zijn. Het mengen met een dwangmenger of een vrijevalmenger kan bijvoorbeeld al een verschil opleveren. Voor de voorbeeldberekening zijn de volgende uit- gangspunten gekozen: ? 1 m 3 betonmortel ? ongewapend beton ? sterkteklassen C20/25 en C28/35 ? milieuklasse XC1 ? consistentieklasse S3 ? met en zonder toepassing van betongranulaat (20 tot 50 %) ? volumieke massa van het beton tussen de 2140 tot 2340 kg/m3 ? toepassing van alleen hoogovencement (CEM III/B 42,5 N) ? transport van de grondstoffen naar de productie- locatie is meegenomen ? de energie voor het mengen is meegenomen ? het transport naar de bouwplaats is meegenomen Het resultaat van de berekeningen is dat er tussen de 140 en de 170 kg CO 2 per m 3 betonspecie wordt uitgestoten. Deze resultaten zijn terug te vinden in de MRPI bladen van VOBN [6]. MRPI staat voor Milieu Relevante Product Informatie en is van de meeste producten te verkrijgen. De onderverdeling van CO 2- uitstoot is grafisch weergegeven in figuur 8. 7 14|23 Betoniek april 2009 Co 2-uitstoot van cement Net als bij beton is de CO 2-uitstoot van elk cement anders. Dat komt omdat niet elk cement dezelfde samenstelling heeft, elke cementfabriek een ander brandstofpakket gebruikt voor de cementoven en de aanvoer van grondstoffen voor cement op elke locatie anders is. Één ding hebben we wel geleerd in de vorige para- graaf, dat cement een groot deel van de CO 2-uitstoot van een m 3 beton voor zijn rekening neemt. Er zijn drie belangrijke aspecten die veel invloed hebben op de CO 2-uitstoot per ton cement (zie ook fig. 10): 1. de decarbonatatie van de kalksteen bij het bran- den van kalksteen tot portlandcementklinker; 2. het al of niet toepassen van alternatieve brand- stoffen voor het verwarmen van de cementoven; 3. cementtype of te wel het aandeel portlandce- mentklinker in het cement. Decarbonatatie van kalksteen Voor het produceren van portlandcementklinker wordt kalksteen/mergel als belangrijkste grondstof gebruikt. Om van kalksteen portlandcementklin- ker te maken moet deze tot een hoge temperatuur worden verhit. Uit de kalksteen (CaCO 3) komt CO 2 vrij (decarbonatatie) en gaat via de schoorsteen de lucht in. De achtergebleven CaO verbinding wordt onderdeel van de portlandcementklinker (zie Beto- niek 14/8 Heet gebakken). Het vrijkomen van CO 2 is dus onlosmakelijk verbonden met de productie van portlandcementklinker. Brandstof Voor het stoken van een cementoven is veel brand- stof nodig. Het gebruik van fossiele brandstoffen levert veel CO 2-uitstoot op. Het gebruik van biomas- sa of alternatieve brandstoffen kan de CO 2-uitstoot beperken (kader 2). Er zijn in de wereld cement- ovens die voor meer dan 80% op alternatieve brand- stoffen en biomassa branden. Figuur 11 geeft het percentage alternatieve brandstoffen weer dat in cementovens in de diverse landen wordt ingezet. Cementtype Niet elke cementsoort bestaat uit 100 % portlandce- mentklinker. Als andere hoofdcomponenten aan het cement worden toegevoegd, verandert de CO 2-uitstoot. Een puur portlandcement (CEM I) bestaat voor 100 % uit portlandcementklinker, maar een hoogoven- cement (CEM III/B) heeft in de regel maar 30 % port- landcementklinker. De huidige situatie is dat aan grondstoffen als hoogovenslak en poederkoolvliegas geen CO 2-uitstoot wordt toegerekend omdat het als een restproduct bij de staalproductie respectievelijk de elektriciteitsproductie wordt beschouwd. Met andere woorden: het portlandcementklinkergehalte in een cementsoort is bepalend voor de hoeveelheid CO 2-uitstoot van een ton cement. 80 60 40 20 0 NL LX BR US JP wereldCZ B D % alternatieve brandstoffen land K Gemiddeld percentage alternatieve brandstoffen bij cementproductie [7] decarbonatatie van kalksteen het gebruik van brandstoffen brandstoftransport elektriciteitverbruik andere 56% 30% 4% 2% 8% J Bronnen van CO 2 in een gemiddeld Europees portlandcement in procenten [7] 8 14|23 Betoniek april 2009 verschillende landen van de wereld. Op wereldschaal bedraagt de gemiddelde CO 2-uitstoot circa 900 kg per ton portlandcement [4, 8]. Voor Nederland ligt deze situatie gunstiger. De bijdrage varieert af han- kelijk van de herkomst. Zo zijn voor CEM I waarden te vinden van circa 710 kg CO 2 per ton cement [9]. Echter het meest toegepaste cement in Nederland is hoogovencement. Een CEM III/B cement stoot circa 220 kg CO 2 uit per ton cement [9] (fig. 14). Gemiddeld genomen heeft in Nederland geprodu- ceerd cement het laagste klinkergehalte ter wereld, circa 40%. België en Duitsland volgen op enige afstand (fig. 13). Dat betekent ook een verschil in CO 2-uitstoot. Co 2-uitstoot van cement in nederland Het is nu duidelijk waarom er verschillen zijn in CO 2-uitstoot tussen cementsoorten onderling en de k ader 2: alternatieve brandstoffen en C o 2 Alternatieve brandstoffen dragen niet bij aan de uit- putting van de schaarse fossiele brandstoffen zoals kolen en olie. Op hoofdlijnen kunnen we hierin twee categoriën onderscheiden. 1 Biomassa Voorbeelden van biomassa als brandstof zijn: afval- hout, rioolwaterzuiveringslib, papierslib en diermeel. Bij de verbranding van biomassa komt ook CO 2 vrij. De biomassa heeft echter tijdens de levenscyclus CO 2 opgenomen uit de lucht. Omdat de CO 2 relatief kort daarvoor aan de atmosfeer is onttrokken, wordt biomassa gezien als CO 2-neutraal. We spreken van een gesloten, kort-cyclische CO 2-kringloop. 2 Overige alternatieve brandstoffen De overige alternatieve brandstoffen voor een cementoven zijn afval of restproducten die anders moeten worden gestort. Voorbeelden hiervan zijn: papierpellets of bedcokes. Bij de verbranding van overige alternatieve brand- stoffen komt ook CO 2 vrij. De verwerking van deze secundaire brandstoffen wordt door de politiek als een nuttige toepassing beschouwd. Het speelt een belangrijke rol in het realiseren van de nationale ener- giedoelstelling van 10 % duurzame energie in 2020 en de reductie van broeikasgassen. Er wordt daardoor minder CO 2-uitstoot aan toegerekend. L Cementoven van ENCI Maastricht 9 14|23 Betoniek april 2009 de totale Co 2-uitstoot We gaan op dit punt in Betoniek weer even terug. Er waren drie fasen in de levensduur van een con- structie waar CO 2 wordt uitgestoten: de produc- tiefase van beton, de bouwfase van de betonnen constructie en de gebruiksfase van het gebouw. We beschouwen een indicatief voorbeeld van de totale CO 2-uitstoot van een betonnen bouwwerk geduren- de zijn hele leven. Want het is uiteindelijk de totale CO 2-uitstoot die telt [10]. In figuur 15 is voor de woning- en utiliteitsbouw weergeven wat de verhouding is in CO 2-uitstoot tus- sen de verschillende levensfasen. In beide voorbeel- den valt op dat de gebruiksfase verreweg de hoog- ste CO 2-uitstoot kent. Dit heeft alles te maken met het feit dat is gerekend met een levensduur van 50 jaar van het gebouw. Van al deze jaren is de CO 2-uit- stoot meegeteld voor het verwarmen en koelen van het gebouw en het verbruik van gas en elektriciteit door allerhande apparaten en verlichting. Bij de keuze van de bouwmaterialen op basis van CO 2-uitstoot is het aan te bevelen ook de invloed van een bouwmateriaal op de totale CO 2-uitstoot van een bouwwerk te berekenen. Beton is een bouwmateriaal dat in de gebruiksfase van een bouwwerk voor CO 2-uitstoot beperking kan zorgen als gebruik kan worden gemaakt van de thermische eigenschappen. Hierop gaan we in de volgende paragraaf verder in. 80 60 40 20 0 NL LX BR wereld CZ B P D E % portlandcementklinker land M Gemiddeld percentage portlandcementklinker van geproduceerde cementen [7] CO 2 [t] CEM III/B Nederland CEM I Nederland CEM I Wereld 0 0 ,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 N CO 2-uitstoot per ton cement [4, 8, 9] verhouding CO 2 -emissie in de keten voor woningen verhouding CO 2 -emissie in de keten voor utilitaire gebouwen bouwmaterialen bouwfase gebruiksfase bouwmaterialen bouwfase gebruiksfase 18% 2%80% 7%2%91% keten keten O Verhouding van CO 2-uitstoot tussen de verschillende levensfasen van een woning (links) e\ n een utiliteitsgebouw (rechts) [10] 14|23 Betoniek april 2009 10 thermische massa van beton Beton is in vergelijking met andere bouwmaterialen een zwaar materiaal. In de gebruiksfase van een bouwwerk kan het voordelig zijn om over veel massa te beschikken. Beton heeft wat we noemen een grote thermische massa. Dat wil zeggen, beton heeft het vermogen om warmte te absorberen als het warm is en later weer af te geven als het af koelt. Dit effect kan worden gebruikt om de temperatuurschomme- lingen in een woning te beperken (fig. 17). Dit effect op de temperatuur is goed merkbaar als we op een zomerdag een grote kathedraal binnen lopen. Buiten vallen de mussen van het dak en binnen is het koud. De grote massa van de dikke muren warmt niet snel op en heeft daarmee een koelende functie. Dezelfde eigenschap hebben zwa- re betonnen gebouwen. Als het beton 's zomers de lucht koelt scheelt dat enorm in de energiekosten voor de airconditioner. We kunnen dit effect nog versterken door te wer- ken met betonkernactivering. Hierbij wordt de zwa- re betonconstructie niet alleen door de luchttempe- ratuur warmer en kouder, maar wordt dit versterkt door via leidingen in de betonvloer warmte en kou van buiten aan en af te voeren om zo de warmteca- paciteit van beton optimaal te benutten. energieprestatie van een gebouw In aansluiting op het belang van de totale CO 2- uitstoot van een constructie heeft de overheid sinds 1995 in het Bouwbesluit eisen gesteld aan energie- zuinigheid van een nieuwbouwwoning of utiliteits- gebouw. In de Energieprestatienorm (EPN) wordt de Energieprestatiecoëfficiënt (EPC) geïntroduceerd (kader 3). Met deze energieprestatienorm is ervoor gekozen de bouwwereld zelf te laten kiezen met welke maatre- gelen de vereiste energiezuinigheid van een gebouw wordt gerealiseerd. Deze eisen zijn gericht op een P Bij betonkernactivering wordt actief gebruikgemaakt van de thermische massa van beton Q Invloed van de thermische massa van een gebouw op het comfort [11] 30 ºC 15 ºC dagnacht dag 6-8 ºC verschil tussen externe en interne piektemperaturen piektemperatuur vertraagd tot 6 uur interne temperaturen bij veel thermische massa interne temperaturen bij weinig thermische massa externe temperaturen 11 14|23 Betoniek april 2009 kader 3: energieprestatiecoëfficiënt (ePC) De Energieprestatiecoëfficiënt, ook wel EPC ge- noemd, geeft de energieprestatie van een nieuw- bouwwoning of utiliteitsgebouw weer. In de Energie- prestatienormen staat aangegeven hoe de EPC moet worden berekend. Voor woningen is dit de NEN 5128 en voor utiliteitsgebouwen is dit de NEN 2916 [12, 13]. Berekening EPC Voor de berekening van de EPC wordt het karakteris- tieke energiegebruik gedeeld door het voor de wo- ning, woongebouw of utiliteitsgebouw genormeerde energiegebruik. woningen kantoren 1995 1998 2000 2003 2005 2006 2009 1 0 1,8 1,6 1,4 1,2 0,8 0,6 0,4 0,2 R De EPC-eis voor nieuwbouwwoningen en -kantoren door de jaren heen Het karakteristiek energiegebruik is het berekende energiegebruik voor verwarming, koeling, warmtap- water, ventilatoren en verlichting, bevochtiging en pompen vermindert met de energieopbrengst van fotovoltaïsche zonnecellen (PV) en de compensatie voor elektriciteitslevering van warmtekracht (WK). Het genormeerde energiegebruik is het verbruik van een gestandaardiseerd bewoners/gebruikersgedrag van een woon- of utiliteitsgebouw. totaalprestatie met betrekking tot de energiezuinig- heid van een gebouw: de energieprestatie. Om een besparing in CO 2-uitstoot te bereiken wordt door de overheid de EPC stap voor stap verlaagd (fig. 18). t ot slot Over CO 2 en beton kunnen meters boeken worden geschreven, vele discussies worden gevoerd en veel vragen worden gesteld. In deze Betoniek is geprobeerd een overzicht te geven van de relevante aspecten over dit onderwerp. Als belangrijkste advies willen wij u meegeven dat als er wordt gesproken over CO 2 en beton we altijd moeten kijken naar de totale hoe- veelheid CO 2-uitstoot tijdens de levensduur van het bouwwerk dat we maken. Keuzes in bouwmaterialen hebben invloed op de hoeveelheid energie die nodig is om gebouwen te verwarmen. Beton is daar een voorbeeld van. 12 In onze volgende uitgave 14|23 Betoniek april 2009 Abonnementsprijzen 2009: Nederland ? 46 (excl. 6% btw) België ? 51 (excl. 6% btw) Kijk voor de mogelijkheden van meelees- en online abonnementen op www.betoniek.nl. Aanmeldingen/opzeggingen: Abonnementen kunnen op ieder gewenst moment ingaan en worden automatisch voor een jaar verlengd, tenzij twee maanden voor de verval- datum schriftelijk wordt opgezegd. Overname van artikelen en illustra- ties (met uitzondering van foto's) is toegestaan onder voorwaarde van bronvermelding. ISSN 0166-137x Redactie en uitgever stellen deze uitgave zorgvuldig en naar beste weten samen. Zij aanvaarden echter geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/ of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen alle rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden ach- terhaald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. Colofon Betoniek is hét vakblad over het materiaal beton en verschijnt 10 keer per jaar. Betoniek wordt uitgegeven door Æneas in opdracht van het Cement&BetonCentrum. In de redactie zijn vertegenwoordigd: ENCI, MEBIN, CUR Bouw & Infra, Bam Infra en TU Delft. Uitgave: Æneas, uitgeverij van vakinformatie bv Postbus 101, 5280 AC, Boxtel T: 0411 65 00 85 E: info@aeneas.nl Webiste: www.betoniek.nl Redactie: T: 0411 65 35 84 E: betoniek@aeneas.nl Vormgeving: Twin Media bv Abonnementen/adreswijzigingen: Uitgeverij Æneas Postbus 101, 5280 AC, Boxtel T: 0411 65 00 85 E: info@aeneas.nl Hoera, mijn beton klust zelf! Beton waarin bacteriën verwerkt zitten, en dat ook nog eens expres: wie doet zoiets en waar- om? Wetenschappers van de Technische Uni- versiteit Delft ontwikkelen beton met bacteriën als mini-metselaars om scheuren te repareren. Dit resulteert in zogenoemd zelfherstellend beton. Handig, dan hoef je het zelf niet meer te doen. Zeker als de bacteriën al in het beton zitten. Dan heb je er helemaal geen omkijken meer naar! Klinkt leuk, maar ook wel een beetje raar: bacteriën zijn immers gevaarlijke beestjes toch? Worden we er niet ziek van? Ontsnappen ze niet uit het beton? In Betoniek 14/24 wordt uitgezocht hoe dit zit. foto pagina 1: Resultaat van de Case Study Pre- fab beton 2008 (bron: Cement&BetonCentrum) De redactie spreekt haar dank uit aan BAM, BFBN, het Cement&BetonCentrum en VOBN en voor hun technische inbreng bij de totstandkoming van dit nummer. literatuur en bronnen 1. National Oceanic & Atmospheric Administra- tion: Earth system Research Laboratory. www.esrl.noaa.gov. 2. Global warming art; globalwarmingart.com ? IEA and ice core research. 3. Intergovernmental Panel on Climate Change; www.ipcc.ch. 4. IEA statistics ? International Energy Agency; www.iea.org. 5. Nederlandse Emissieautoriteit; www.emissieregistratie.nl. 6. VOBN: MRPI-bladen van betonmortel. 7. Cement&BetonCentrum ? Brochure Cement, beton en CO 2. www.cementenbeton.nl. 8. BCA-factsheet 18 ? Embodied CO 2 of Portland cement CEM I, additions, factory-made compos- ite cements and combinations. 9. HEIDELBERGCEMENTGroup, MRPI-bladen van cement. 10. BAM: Berekening van CO 2-emissie in de bouw- sector. www.bamco2desk.nl. 11. Cement&BetonCentrum ? Brochure: Thermi- sche massa voor energie zuinige gebouwen. www.cementenbeton.nl. 12. NEN 5128 (2006) Energieprestatie van woonfunc- ties en woongebouwen ? Bepalingsmethode. 13. NEN 2916 (2004) Energieprestatie van utiliteits- gebouwen ? Bepalingsmethode.