Een maandelijkse uitgave van deNederlandse Cementindustrieredactie-adresHerengracht 507 Amsterdamtelefoon 020-238531 maart 1979Beton inkleur Over smaak valt niet te twisten.En dat is maar goed ook. Want er zijn zoveelverschillende smaken dat we elkaar anders welvoortdurend in de haren zouden vliegen.Hoe 'smaakt' beton?1De kleur van een beton verharding kan inharmonie met de omgeving worden gebracht.Proefvakken voor een betonnen fietspad op hetexpositieterrein van de Heidemij te Schaars-bergenHoe 'smaakt' beton?Als we deze vraag aan een willekeurig publiekvoorleggen, krijgen we vele en uiteenlopendeantwoorden.Beton is hard.Beton is duurzaam.Beton is grijs.We kunnen op die maniertrachten te achterhalenwelk beeld de gemiddelde gebruiker (engebruikers zijn we allemaal) heeft van beton. Ditbeeld is als volgt samen te vatten: een duurzaamen betrekkelijk goedkoop materiaal, daardoorerg nuttig maar nuchter en saai.In een soms verbijsterend snel veranderendewereld zoeken veel mensen een uitlaat voor hunonvrede. Dan ishet geen wonder dat dezeonvrede zich soms richt op het meest gebruiktemateriaal voor onze gebouwdeomoevtno. En het zakelijke, koele en grijze betonsnel betiteld als kil en grauw. Het is danmaar een kleine stap om beton in verband temet een harde en liefdeloze omgeving.als 'betonvoetbal' en 'Jantje beton'spreken in dit verband boekdelen. Dat dit laatsteonverdiend is behoeft voor lezers vaneen vakbladop betongebied geen betoog.De vraag is wat we eraan kunnen doen. En danzijn er nogal wat mogelijkheden. Alles staat of valtmet een goed ontwerp. Dat is niet alleen vorm-geving.Hetgaat ook om de materiaalkeus. Vorm-geving enmateriaalkeusmoeten nauwkeurig opelkaar zijn afgestemd. De wijze waarop de menseen bouwmateriaal ervaart, is echter niet alleenafhankelijk van de technische eigenschappenvan zo'n materiaal. Het wordt ook, en soms zelfsin hoge mate, bepaald door het uiterlijk van datmateriaal.Aan het uiterlijk van beton hebben we al enkeleafleveringen van BETONlEK gewijd. Daarbijgingen we er steeds van uit dat de kleur van betonwerd bepaald door de hoofdbestanddelen en welvooral door het cement.Beton was dus grijsmet als enige variant wit (bijgebruik van wit portlandcement).We willen het nu hebben over beton in kleur. Endan niet doorhetblootleggen van soms zeer bij-zondere en kostbare toeslagmaterialen maar viahet door en door kleuren van de cementsteen. Inveel gevallen geeft dit het beton een wat vriende-lijker aanzien; in alle gevallen biedt het deontwerper meer speelruimte om binnen deafstemming van vormgeving en materiaal tot eenaantrekkelijke oplossing te komen.Levendige verfraaiing met gekleurde beton-straatstenen van het Roermondsplein te Arnhemontwerp: Peter Struycken3Zwart ..... .en witShell-gebouw 'Overhoeks' te Amsterdam-Noordarchitect: Arthur Staal, AmsterdamCentraal Kantoor Nederlandse Cementindustriete 's-Hertogenbosch in aanbouwarchitect: Zuiderhoek en Van der Veen, Baarn4Kleurstoffen voor betonKleurstoffen zijn zeer fijn gemalen poeders. Dezefijne maling is gunstig voor het kleurendvermogen zodatmet een beperkte dosering kanworden volstaan.De volumegewichten van dezepoeders kunnensterk uiteenlopen. Het is een goede gewoonte omde dosering aan te geven in gewichtsdelen en welals percentage van het cementgewicht.Doseringen van 1 3% geven meestal hetgewenste resultaat. Theoretisch hebben derge-lijke fijnepoeders invloed opde betonspecie(verwerkbaarheid, waterbehoefte, sterkte). Bijnormale doseringen is deze invloed echterverwaarloosbaar.De meestvoor de hand liggende eisen voor kleur-stoffen in beton zijn kleurechtheid enbestandheid tegen het betonmilieu. Daarbij ishetdan wel prettig als deze kleurstoffen redelijkbetaalbaar zijn en niet in zo grote hoeveelheidmoeten worden toegevoegd dat ze de opbouwvan het grondstoffenmengsel verstoren.Het meest in aanmerking komen metaaloxyden.IJzeroxyden voor okergeel, rood en zwart.Mangaanoxyde voor bruin en zwart. Chroom-oxyde (duur!) voor groen. Tot de metaaloxydenhoort ooknog het witte titaanoxyde dat wel wordtgebruikt om het wit van wit portlandcement teaccentueren. Wit is namelijk geen kleur, maareigenlijk het ontbreken van alle andere kleurenofwel een volkomen reflectie van alle opvallendlicht. Dit laatste kan door een 'witte' kleurstofworden bevorderd. Organische kleurstoffenworden niet veel gebruikt en dan nog slechts inde 'moeilijke' kleuren waarvoor geen metaal-oxyden beschikbaar zijn, zoals blauw. Deduurzaamheid is daarbij toch niet zo volkomenals bij de metaaloxyden.5Eén bekende kleurstof die ook tot de organischekan worden gerekend, is roetzwart of 'carbon"black'.In zuivere vorm heeft dithet nadeel dat hetniet zo hecht in de cementsteenstructuur wordtopgenomen met als gevolg afgeven van de kleur.Het is echter ook opde markt in een vorm die zichin verwerking en eigenschappen niet meeronderscheidt van het oxydezwart. Overigensgeldt voor zwart hetzelfde als voor wit: het iseigenlijk geen kleur. We noemen een oppervlakvolkomen zwart als het alle opvallend lichtabsorbeert. In de praktijk is dat niet haalbaar. Deveelgebruikte term antraciet is een fraaie weer-gave van het nogal wisselend beeld dat een zwartgekleurd betonoppervlak biedt; wisselend vocht-gehalte speelt daarbij een grote rol.Dosering en uitvoeringKleurstoffen zijn niet altijd even prettig om meetewerken. Hun besmettelijk vermogen bij morsenen stuiven is zeer groot. Ook het schoonspoelenvan mengers, truckmixers en ander materieelmoet grondig en zorgvuldig gebeuren omstorende kleureffecten te voorkomen. Sommigekleurstoffen worden niet als droog poeder maarals suspensie, dusin de vorm van eenpasta, diezich als dikke vloeistof gedraagt, op de marktgebracht. Ditbeperkt niet alleen het stuiven enmorsen. Hetmaakt het ookmogelijk om vloeistof-doseerpompen te gebruiken, die nauwkeurig enbedrijfszeker zijn.Homogene verdeling van de kleurstof door despecie moetnatuurlijk voorop staan. Dat ismeestal geen probleem. Kleurstoffen laten zichdoorgaans goed mengen en een niet-homogeneverdeling valt direct op.Voor de verdere verwerking onderscheidtgekleurde betonspecie zich niet van normalebetonspecie. Alleen over wit cement dat nietalleen in aanmerking komt voor wit beton, maarook voorbeton in heldere, lichte kleuren, valt noghet volgende te zeggen. Terwille van het kleur-effect is wit cement (een zuiver portlandcementmet iets afwijkende samenstelling) zo fijn gema-len dat de snelheid van binden en verharden over-eenkomt met die van portlandcement klasse B.Het behoeft eigenlijk geen betoog dat het makenvan gekleurd beton grote zorgvuldigheid vereist.Minstens dezelfde zorgvuldigheid, vanaf ontwerptot en met nabehandeling, die geldt voornormaalbeton aan het uiterlijk waarvan hoge eisenworden gesteld.Wat is het resultaat?In voorafgaande afleveringen is veel aandachtbesteed aan storende invloeden op het uiterlijkvan beton. Beton dat we juist met kleur eenaccent willen geven, is zelfs nog gevoeliger voordez.e storingen. Daarbij verdienen enkele puntenspeciale aandacht.In de eerste plaats de kleur zelf. Bij een fel ofuitdagend gekleurd oppervlak zal een storingeerder opvallen dan bij een rustige kleurwaar eennuancering in de vorm van wolkige of streperigepatronen eerder als 'natuurlijk' wordt ervaren.In de tweede plaats de structuur van het.oppervlak. Een zeer egaal oppervlak, dusonbewerkt beton uit een gladde bekisting, is erggevoelig.In de derde plaats de schaal waarop het materiaalzich aan ons voordoet. In kleine, afzonderlijkeelementen blijken verrassend grote kleurver-schillen toch nog als homogeen of tenminste als'natuurlijk', dus acceptabel te worden gewaar-deerd. Dit is ook de reden dat gekleurd betonallang een doodnormale zaak is in de kleinebetonwaren zoals trottoirtegels en betonstenen.Vooral in de categorie sierstenen heeft dezeontwikkeling de laatste jaren een grote vluchtgenomen.7De voornaamste conclusies uit het voorgaandezijn:1. Voorzichtig met harde heldere kleuren. Eenkleine afwijking wordt al snel alsstorend ervaren.2. Toepassing van grote egale vlakken in kleur-beton dient zorgvuldig te worden voorbereid.Enige structurering van het oppervlak doorbekisting of nabewerking is aan te bevelen.3. Een bevredigend resultaat bij elke opper-vlaktestructuur is des te gemakkelijker teverkrijgen naarmate de elementen kleiner zijn.Natuurlijk spelen nog andere factoren een rol. Zotekent vervuiling door regenstrepen aanbuitenwerk zich eerder af op wit beton dan opdonkergekleurd beton. Daarentegen geeft kalk-uitslag op wit beton nooit aanleiding tot klachten!Dezelfde kalkuitslag op zwarte of rodedakpannen is echter zo storend dat men dikwijlseen extra plastic laagje aanbrengt om het tevoorkomen; hoewel toch deze uitslag onderinvloed van weer en wind in ons klimaat snelverdwenen zal zijn.Het doel van deze uiteenzetting is erop te wijzendatcementsteen als 'kleurmaker' van beton nietaltijd grijs en zeker niet grauw hoeft te zijn.Weliswaar kan beton niet voor elke toepassing uiteen kleurenfolder worden besteld. Het is echterwel mogelijk door gebruik van kleur het ver-trouwde beton in de letterlijke zin van het woordeen ander gezicht te geven. Zinvolle toepas-singen zoals in de getoonde voorbeelden,spreken hierover een duidelijke taal.8