Band Uitgave STANDAARD voor technologie en uitvoering van beton februari 2018 23 16 Tot op de bodem! Over de uitvoering en technologie van onderwaterbeton Betoniek Standaard 16-23.indd 1 22-01-18 08:39 2 februari 2018 STANDAARD 16 I 23 Tot op de bodem! Voor het bouwen van een ondergrondse constructie zoals een parkeergarage, moet in de grond een bouwkuip worden aangebracht. Een diepe bouwkuip staat zonder maatregelen meestal vol met grond­ water. Een mogelijke oplossing is het aan de onder­ zijde afsluiten van de bouwkuip met een massieve betonnen vloer. Het storten van het beton voor deze vloer gebeurt onder water. Deze Betoniek gaat over dit zogenoemde onderwaterbeton (owb). En over het belang van een goede uitvoering en de juiste eigenschappen van het beton en de betonspecie voor het beste resultaat. Er zijn toepassingen waarbij om praktische redenen betonspecie tijdens het aanbrengen rechtstreeks in contact komt met water. Bijvoorbeeld bij het bekleden van dijken of het vastleggen van stortsteen als oever­ bescher ming, waarbij een bekisting niet mo­ gelijk is. Dit geldt ook bij het aanbrengen van een betonvloer onder water. Soms wordt voor deze toepassingen colloïdaal beton toegepast (zie kader 'Colloïdaal beton'). Colloïdaal beton is speciaal ontworpen om tijdens het aan­ brengen bestand te zijn tegen uitspoelen onder water en bij stromend water. Door gebruik te maken van aangepaste stortmethoden waarbij de betonspecie niet vrij door het water valt maar in de eerder gestorte betonspecie wordt gestort, kan ook niet ­uitspoelbestendig (niet ­colloïdaal) beton onder water worden aangebracht. Dit kan alleen onder omstandigheden waarbij er geen stroming van water aanwezig is. Het beton ontworpen voor deze toepassing heet onder­ waterbeton (owb). Deze Betoniek gaat over dit onderwaterbeton en wel over de uitvoe­ ring en de betontechnologie ervan. Onderwaterbeton wordt veel toegepast voor het horizontaal afsluiten van een bouwkuip met een vloer. Meestal heeft zo'n vloer, net als de rest van de bouwkuip, een tijdelijke functie en wordt deze ongewapend uitgevoerd. Op de vloer wordt dan later een constructieve vloer gestort. Het komt ook voor dat een onderwaterbeton­ vloer een definitieve functie in de toekomstige ? Bij onderwater beton in uitvoering is niet veel te zien!? (werk: parkeergarage Museumkwartier, Den Haag) Colloïdaal beton Bij colloïdale betonspecie is het water in de specie verdikt door het toepassen van een waterretentiemiddel. Hierdoor heeft de betonspecie een sterke samenhang en kan deze vrij door water vallen zonder uit te spoelen. Colloïdaal beton is meestal verdichtingsarm, zelfverdichtend. Betoniek Standaard 16-23.indd 2 22-01-18 08:39 3 februari 2018 STANDAARD 16 I 23 constructieve krijgt en gewapend wordt uitgevoerd. In deze Betoniek wordt uitgegaan van een uitvoering in ongewapend beton. De bouwkuip en onderwaterbeton Als een bouwkuip wordt gebouwd, worden allereerst keerwanden in de grond aan ge­ bracht en vervolgens wordt de bouwkuip ont ­ graven. Voor de keerwand kan gebruik worden gemaakt van stalen damwanden, diepwanden of een ander systeem. Soms wordt een bouw ­ kuip uitgevoerd met stempel ramen om de keerwanden horizontaal te fixeren. Wanneer een bouwkuip zich onder het grondwaterniveau bevindt, zal deze na ont­ graven zonder tegenmaatregelen vollopen met grondwater. Dit grondwater kan gedurende de bouwtijd van een project door middel van bemaling worden weggepompt om de bouwkuip droog te houden. Echter, bemaling is niet altijd mogelijk of te duur. Steeds vaker is bemaling door negatieve effecten op het grondwaterniveau en risico op zetting van de grond ook niet toegestaan. In dat geval kan ervoor worden gekozen de bodem van de bouwkuip af te sluiten met een onderwaterbetonvloer (owb ­vloer).Na aanbrengen en verharden van de vloer kan vervolgens de bouwkuip worden droog­ gepompt (fig1.) De functie van de owb ­vloer binnen de bouw­ kuip is het keren van water. Het is nodig dat de vloer weerstand biedt aan de grondwater­ druk. Daarvoor moet de vloer voldoende sterk zijn en is veel gewicht nodig. Daarom zijn owb ­vloeren relatief dik: vloerdikten van 1 m of meer zijn geen uitzondering. Wanneer de grondwaterdruk groter is dan het gewicht van de vloer, wordt de vloer gecombineerd met trek elementen. Deze elementen kunnen zijn geheide prefab ­betonpalen, eventueel voorzien van ribbels voor een goede krachts­ overdracht met het onderwaterbeton. Andere 1 Drooggepompte bouwkuip met owb-vloer Groninger Forum Betoniek Standaard 16-23.indd 3 22-01-18 08:39 keerwand grond trekpaal de bouwkuip owb-vloer grondwaterdruk grondwaterdruk grondwaterdruk grondwaterdruk grondwaterniveau stempelraam 2 Schematische weergave bouwkuip met owb-vloer 4 februari 2018 STANDAARD 16 I 23 systemen voor de trekelementen zijn ook mo­ gelijk. Een schematische weergave van de opbouw van een bouwkuip met een owb­ vloer staat in figuur 2. Voor het dimensioneren van een ongewa­ pende onderwaterbetonvloer met tijdelijke functie wordt gebruikgemaakt van de reken­ regels volgens CUR­Aanbeveling 77 'Rekenre­ gels voor ongewapende onderwaterbeton­ vloeren' (CUR77). CUR77 Het ontwerp van een owb­vloer hangt samen met de genoemde functie van de vloer. CUR77 is uitsluitend toepasbaar voor onge­ wapende owb­vloeren. CUR77 is bedoel voor vloeren met een tijdelijke functie en een gemid­ delde dikte van minimaal 800 mm. In de praktijk zijn vloerdikten tot 1500 mm gangbaar. CUR77 beoordeelt binnen het ontwerp van een bouwkuip de onderwaterbetonvloer, de trek elementen, de verankering van de onder­ waterbetonvloer met de keerwanden en de trekelementen alsook de te verwachten grond­ waterdruk. Samen vormt dit de basis om te komen tot een ontwerpdikte van de owb­vloer. Als gevolg van invloedsfactoren tijdens de uitvoering moet er bij het vaststellen van de ontwerpdikte rekening worden gehouden met een tolerantie op de vloerdikte van de owb­ vloer. De tolerantie aan de onderzijde van de vloer wordt bepaald door de grondsoort waarin de vloer wordt aangebracht. De tolerantie aan de bovenzijde en de vlakheid van de vloer worden bepaald door de stortmethode alsmede de verwerkbaarheid van het beton. Deze tolerantie is mede bepalend voor een passnde stortmethode met bijbehorende betonkwaliteit. Binnen CUR77 wordt, tenzij anders over een­ gekomen, gerekend met vaste toleranties Tabel 1 Invloedsfactoren en toleranties vloerdikte grondsoort stortmethode zandgrond uitvullaag klei veengrond hop­dobber contractor ­ ventiel tol onder 150 mm 150 mm 350 mm n.v.t. (1) ­­ tol boven ­ ­­­75 mm 150 mm (1) bij veengrond moet altijd een zand- of grinduitvullaag van circa 500 mm voor grondverbetering worden aangebracht Betoniek Standaard 16-23.indd 4 22-01-18 08:39 3 Definitie raaibreedte en raailengte (bovenaanzicht bouwkuip) raailengte raaibreedte 5 februari 2018 STANDAARD 16 I 23 voor de genoemde invloedsfactoren op de ontwerpdikte van een onderwaterbeton vloer (tabel 1). In geval van veengrond moet er altijd grond­ verbetering worden uitgevoerd met zand en/of grind. Vermenging van veengrond met beton moet worden vermeden. Organische verbindin­ gen in de veengrond kunnen namelijk versto­ rend werken op de hydratatie van cement en daarmee op de kwaliteit van het beton. Zodra de owb­vloer is ontworpen, kan worden begonnen met het maken van de bouwkuip met de onderwaterbetonvloer. Zoals altijd staat of valt ook hier kwaliteit van werk met een goede voorbereiding. Storten onderwaterbetonvloer Voorbereidende werkzaamheden Na het aanbrengen van de keerwanden en eventueel de trekelementen, wordt begonnen met het uitgraven van de grond uit de bouw­ put. De grond wordt uitgegraven tot op de vereiste diepte, waarbij de bouwkuip vanzelf volloopt met grondwater. In dit grondwater bevinden zich door het ontgraven fijne, zwe­ vende gronddeeltjes, ook wel slib genoemd. Dit slib slaat na enige tijd neer op de bodem van de bouwkuip, op de koppen van de trek­ elementen en tegen de keerwand. Het slib moet vóór het beton storten worden verwij­ derd, zodat het beton een goede aansluiting krijgt met de trekelementen en de keerwand. Enerzijds voor een goede krachtsoverdracht en anderzijds om lekkage te voorkomen. Het slib wordt verwijderd door de inzet van duikers met behulp van een slibzuiger. Deze duikers assisteren ook bij het storten van het beton door op de tast te controleren of een en ander goed verloopt en bijvoorbeeld de trekpalen goed met beton worden omhuld. Ook verwijderen zij het slib dat vrijkomt als gevolg van het storten. Storten onderwaterbeton Wanneer de bouwkuip slibvrij is gemaakt, kan worden begonnen met het storten van beton. Veelal is een bouwkuip een rechthoekige bak met niet­geringe afmetingen. Bouwkuipen van meer dan 2000 m² zijn geen uitzondering. Onderwaterbeton wordt zigzaggend in banen, zogenoemde raaien, aangebracht. De betons pecie wordt in de betonspecie van de vorige raai gestort. De breedte van een raai ligt tussen de 1 en 2 m. Bredere raaien gaan ten koste van de vlakheid van de vloer. De lengte van een raai is gelijk aan de breedte van de bouwkuip. Bij een grote bouwkuip met een breedte van 50 m is de raailengte ook 50 m. Wanneer je dan van de ene zijde, via de andere zijde, weer terug bent bij de ene zijde en beton stort, heb je een afstand afge­ legd van 100 m. Dit kan in tijd meer dan één uur duren. Het is om die reden belangrijk dat de betonspecie in die tijd voldoende verwerkbaar blijft, zodat de verse betonspecie nog steeds goed in de eerder aangebrachte betonspecie kan worden gestort. Methode van storten Voor het storten van onderwaterbeton zijn er in Nederland twee methoden gebruikelijk: de contractor­ventielmethode en de hop­ dobbermethode. Deze methoden worden ook genoemd in CUR77. Betoniek Standaard 16-23.indd 5 22-01-18 08:39 4 Schematische weergave contractmethode hijswerktuig betonpomp owbstortkoker betonpomp owb dobber 5 Schematische weergave dobbermethode 6 februari 2018 STANDAARD 16 I 23 Contractor-ventielmethode Bij de contractor­ventielmethode wordt betonspecie aangebracht met een stortkoker, eventueel uitgevoerd met een ventiel, waarvan het ondereind in de al gestorte beton­specie steekt. Met een ventiel kan de buis aan de onderzijde worden afgesloten zodat bij het verplaatsen van de buis onder water deze niet kan vollopen met water. Naarmate de beton­ specie op hoogte komt, wordt de buis lang­ zaam mee omhooggetrokken. Deze methode wordt veelal toegepast voor kleinere vloeren of vloerdelen die niet eenvoudig toegankelijk zijn. Er zijn situaties waarbij geen gebruik wordt gemaakt van een stortkoker maar rechtstreeks vanuit de giek van de betonpomp onder water wordt gestort. Hierbij is er een extra risico op ontmengen van het beton door het inbrengen van ongecontroleerde extra ver­ dichtingsenergie als gevolg van het 'dansen' van de stortpijp. Van de twee besproken methoden geeft de contractor­ventielmethode het minst vlakke resultaat. Hop-dobbermethode Bij de hop­dobbermethode heeft de stortkoker, zoals de naam al doet vermoeden, de vorm van een dobber. Dit is een stalen ­ of kunst­ stofbuis met onder het water een drijflichaam. Het gewicht van de dobber is zo afgestemd dat deze in water zinkt en op het beton drijft. Het uiteinde van de dobber drijft ongeveer 150 mm in het beton. Het dobberen in het beton en het verplaatsen van de dobber door het beton geeft een verdichting van het oppervlak en strijkt dit vlak. De hoogte van de dobber is bekend, dus aan de hand van het opdrijven van de dobber kan de storthoogte meteen worden afgelezen. Dit samen leidt ertoe dat met de dobber­ methode een betere vlakheid kan worden gerealiseerd dan met de contractor­ventiel­ methode. De dobbermethode is schematisch weergegeven in figuur 5. Naast het goed onder water aanbrengen van de betonspecie op de juiste plaats is het ook belangrijk de gevraagde vloerdikte, stort­ hoogte, te realiseren. Storten tot de juiste hoogte Naast een goede dichtheid, monolithisch geheel, en een goede vlakheid van de owb­ vloer is ook het aanbrengen van een juiste dikte van de vloer cruciaal. De vloer mag niet te dun worden aange­ Betoniek Standaard 16-23.indd 6 22-01-18 08:39 6 Hop-dobber uitgevoerd met peilmaat en laserontvanger (bron: Faber Betonpompen) 7 februari 2018 STANDAARD 16 I 23 bracht want dan wordt niet de gevraagde constructieve prestatie geleverd. Dit geeft een risico bij het leegpompen van de bouwkuip. Mocht er ondanks een te dunne vloer geen schade ontstaan, is de vloer na leegpompen relatief eenvoudig met beton af te storten tot de juiste hoogte. De vloer moet dan wel eerst worden schoongemaakt en opgeruwd. De vloer mag ook niet te dik zijn. Bij een te dikke vloer neemt de diepte van de bouwkuip af en is er niet voldoende ruimte beschikbaar voor de definitieve constructie. Is de vloer te dik, zal het extra beton na verharden moeten worden weggefreesd als de bouwkuip droog is. Dit betonfrezen is een kostbare zaak. Een vloer kan ook lokaal te dik of te dun zijn omdat er tijdens het storten iets is misgegaan. Het is dus belangrijk de storthoogte tijdens het storten te meten en te monitoren. Dit kan op meerdere manieren worden uitgevoerd: door te peilen, via een hoogtelasersysteem of door 3D­positiebepaling. Peilen De meest eenvoudige manier om de storthoogte te bepalen, is door te peilen. Dit peilen kan met een stok of een hengel met maatvoering. Aan de hengel zit dan een drijflichaam die niet in water drijft maar wel op beton. De storthoogte wordt bij peilen afgelezen ten opzichte van het waterniveau in de bouwput. Ook de stortkoker van de hop­dobber fungeert als peilstok en kan zijn voorzien van maatvoering. De dobber drijft tenslotte op het beton en geeft daarmee in realtime de storthoogte aan. Het peilen gebeurt in de praktijk ten opzichte van het waterniveau in de bouwput. Belangrijk is dan ook dat het waterniveau in de bouwput te allen tijde gelijk blijft door middel van een pompsysteem. Daar gaat het dan soms ook mis. Bijvoorbeeld dat het waterniveau hoger wordt in de tijd en daar­ mee, ondanks correct en frequent peilen, ook de storthoogte van de vloer. Laser Als extra controle naast het peilen is het mogelijk een hop­dobbersysteem of een peil­ stok uit te rusten met een hoogtelasersys­ teem. Hierbij wordt door middel van een laser op de wal een vast ijkpunt gerealiseerd ? en dus onafhankelijk van het waterniveau in de bouwkuip ? waarmee de storthoogte kan worden bepaald. 3D-onderwaterbeton Door het combineren van een hop­dobber met 3D­positiebepaling kan nog nauwkeuri­ ger worden gewerkt. In dit geval wordt naast de verticale verplaatsing van een dobber, ook de horizontale verplaatsing gemonitord. Dit is nuttig als de beoogde storthoogte verschillend is op verschillende locaties, zoals bij een schuin oplopende owb­vloer. Aan welke eisen moet het onderwaterbeton nu eigenlijk zelf voldoen en wat wordt er ge­ vraagd van de betonspecie zodat met een passende stort­ en peilmethode een owb­ vloer met de gevraagde (water)dichtheid, vlakheid, dikte en sterkte wordt bereikt? Betoniek Standaard 16-23.indd 7 22-01-18 08:39 8 februari 2018 STANDAARD 16 I 23 Samenstelling onderwaterbeton Bij een onderwaterbetonvloer met een tijdelijke functie speelt levensduur een ondergeschikte rol. Bovendien wordt het beton veelal ongewapend uitgevoerd. Dit levert dan als eerste ontwerprand­ v oorwaarde X0 als milieuklasse (maximale wcf 0,70 en 200 kg minimumbindmiddel ­ gehalte). In de meeste gevallen zal de vereiste betonsterkteklasse maatgevend zijn voor de ontwerpwater ­ cementfactor (wcf). De ver eiste verwerkbaarheid is misschien nog wel de meest bepalende invloedsfactor op de samenstelling van onderwaterbeton. Verwerkbaarheid onderwaterbeton Tijdens het storten van beton onder water kan deze niet gecontroleerd worden verdicht of afgewerkt. En er is ook geen of nauwelijks mo­ gelijkheid tot visuele controle van het beton tijdens het storten. De enige controle is het meten en monitoren van de storthoogte. Of de gevraagde vloerdikte en vlakheid zijn gerealiseerd over de hele vloer is pas te controleren als de vloer is verhard en de bouwkuip is leeggepompt. Belangrijke wen­ sen voor de verwerkbaarheid van het owb zijn dan ook: ? verdichtingsarm; ? goede vloei ­ eigenschappen voor vlakheid, omhullen trekpalen en vullen van eventuele damwandnissen; ? goede stabiliteit; ? behoud van verwerkbaarheid in de tijd (met name bij grote raailengten). Consistentie Hoe vertalen deze wensen zich naar eisen voor de verwerkbaarheid? Deze eisen zijn op basis van ervaringen in de praktijk geëvolueerd. Vroeger werd als verwerkbaarheid gevraagd 'hoog in consistentiegebied 4'. Met de komst van de NEN EN 206 werd dit consistentieklasse F5. Tegenwoordig wordt steeds vaker consisten­ tieklasse SF1 (vloeimaat 550 ­ 650 mm) gevraagd. Een enkele afnemer voegt hier een extra eis aan toe voor de taaiheid, ook wel de viscositeit genoemd. Viscositeit De viscositeit staat voor de snelheid van stromen in relatie tot de invloed van een kracht. In het voorbeeld van het meten van de vloeimaat van beton is de snelheid van het uitvloeien van het beton een maat voor de viscositeit, de kracht is in dit geval weer het eigen gewicht van het beton. In geval van zelfverdichtend of zeer vloeibaar beton kunnen we als maat voor de viscositeit de trechtertijd of de T500 meten. De eis voor de viscositeit (naast de vloeimaat) is ontstaan op basis van ervaringen in de praktijk, waarbij met betonspecie met een lage viscositeit maar wel vergelijkbare vloeimaat betere resultaten zijn bereikt. De invloed van de viscositeit op een goede uitvoering wordt met het volgende voorbeeld uitgelegd. Stel er worden twee vloeistoffen gemengd met een hoge viscositeit, bijvoorbeeld honing en kwark, of twee vloeistoffen met een lage viscositeit, bijvoorbeeld koffie en melk. Je kunt je voor­ stellen dat het mengen van honing door kwark meer energie kost dan de koffie met melk. Dit komt doordat de kwark met zijn hogere viscositeit meer weerstand biedt. Hetzelfde principe speelt ook een rol bij het toepassen van betonspecie met een hoge viscositeit voor een owb ­ vloer. De al gestorte betonspecie biedt bij een hogere viscositeit meer weerstand tegen de nieuw ingebrachte betonspecie, met als gevolg een groter risico op een verminderde vlakheid van de vloer. Onder water kan er geen extra verdichtings­ Betoniek Standaard 16-23.indd 8 22-01-18 08:39 9 februari 2018 STANDAARD 16 I 23 energie worden toegevoegd. De beschikbare verdichtingsenergie is alleen het eigen gewicht van het beton, eventueel aangevuld met de werking van de hop ­ dobber. De be­ langrijkste parameter waarmee de betonspe­ cie ­ eigenschappen kunnen worden gestuurd voor een verbeterde uitvoering en vlakheid, is het verlagen van de taaiheid, de viscositeit. De viscositeit van betonspecie is in hoofdzaak te sturen met het watergehalte. Relatief meer water in betonspecie geeft een lage viscositeit en weinig water geeft een hoge viscositeit. Een lage viscositeit kan in de praktijk leiden tot een verminderde stabiliteit van het beton. Dit moet bij owb met voldoende fijn materiaal worden gecompenseerd. Dit kan door naast cement te werken met een vulstof zoals vliegas. Pompen Een andere voorname reden om een lage viscositeit toe te passen, is een goede en snelle verpompbaarheid van het beton. Dit is niet onbelangrijk wanneer je bedenkt dat de gevraagde stortsnelheid op een gemiddelde onderwaterbetonvloer soms 100 m³ per uur of meer kan bedragen. Mengselsamenstelling Op basis van ervaringen in de praktijk heeft zich een range afgetekend voor onderwater­ betonsamenstellingen waarbinnen de gevraagde verwerkbaarheid en stabiliteit goed is te realiseren (tabel 2). Hierbij geldt dat voor de water ­ cementfactor vaak de gevraag de betonsterkteklasse maatgevend is. Temperatuurbeheersing Een onderwaterbetonvloer is, met vloerdikten vanaf 800 mm, een massabetonconstructie. Risico bij massabetonconstructies is het oplopen van de temperatuur in de constructie gedu ­ rende de verhardingsfase van het jonge beton. De temperatuur daalt uiteindelijk weer door afkoeling met een bijbehorende thermische krimp tot gevolg. Indien deze krimp te groot wordt en deze krimp (gedeeltelijk) wordt verhinderd, bestaat het risico op te grote trekspanningen. Door deze spanningen is er een kans op ongewenste scheurvorming. Door deze scheuren kan de waterdichtheid van de owb ­ vloer in gevaar komen. Een ander, groter risico is dat door de thermische krimp de owb ­ vloer loskrimpt van de keerwanden. Als gevolg daarvan komt de waterdichtheid van de hele bouwkuip in gevaar. Zeker bij grote afmetingen kan die thermische krimp in absolute zin substantieel zijn (zie kader 'Thermische vervorming'). Thermische vervorming Als gevolg van temperatuurverandering vervormt beton. Het beton krimpt bij dalende temperatuur en zet uit bij stijgende temperatuur. De mate van vervorming ?L is te berekenen met de formule: ?L = ? ? L ? ?T Hierin is: ? = uitzettingscoëfficiënt ( ? = 1,2 ? 10 ­5 bij grindbeton) L = lengte constructiedeel ?T = temperatuurverschil In het geval van een owb ­ vloer met een lengte van 100 m en een temperatuurafname van 15 °C betekent dit over die 100 m een verkorting van 18 mm. Tabel 2 Ervaring range onderwaterbetonsamenstelling eigenschap range CEM III/B 42,5 N LH SR 260 ­ 320 kg/m³ toeslagmateriaal 0 ­ 32 ontwerpgebied I vulstof (bijv. vliegas) 50 ­ 120 kg/m³ effectief watergehalte 175 ­ 185 kg/m³ water ­ cementfactor 0,55 ­ 0,68 plastificeerder/vertrager naar behoefte Betoniek Standaard 16-23.indd 9 22-01-18 08:39 0 5 10 15 20 25 30 11 -3-2 014 12 -3-2 014 13 -3-2 014 14 -3-2 014 15 -3-2 014 16 -3-2 014 17 -3-2 014 18 -3-2 014 19 -3-2 014 20 -3-2 014 21 -3-2 014 22 -3-2 014 23 -3-2 014 24 -3-2 014 25 -3-2 014 26 -3-2 014 27 -3-2 014 28 -3-2 014 temperat uur in °C tijdstip onderzijde kern bovenzijde water 7 Temperatuur- metingen owb-vloer in de praktijk (werk: Groninger Forum) 10 februari 2018 STANDAARD 16 I 23 Simuleren en toetsen Om vooraf het risico in te schatten of de temperatuurontwikkeling in de betoncon­ structie zou kunnen leiden tot scheurvorming of loskrimpen van de keerwanden, kan een simulatieberekening worden uitgevoerd. De temperatuurontwikkeling van het beton kan desgewenst worden verlaagd door het totale cementgehalte te verminderen en door te kiezen voor een 'low heat'­cement zoals CEM III/B 42,5 N LH SR. Voor meer achtergrondinformatie hierover zie Betoniek 11/18 'Koelen en knuffelen'. Om de theorie te toetsen aan de praktijk kun je de temperatuurontwikkeling meten in het werk. In de regel wordt de hoogste tempera­ tuur gemeten in de onderzijde van de vloer en de laagste temperatuur in de bovenzijde van de vloer (fig. 7). Sterkteontwikkeling Op sterkteontwikkeling, behalve dan de eind­ sterkte, wordt owb meestal niet ontworpen. Verwerkbaarheid en temperatuurbeheersing zijn vaak maatgevender voor de betonsamen­ stelling. De hieruit volgende sterkte­ ontwikkeling in de tijd is een gegeven. Een owb­vloer moet wel een minimale sterkte hebben voordat de bouwkuip volledig kan worden leeggepompt. Het kennen en monitoren van de sterkteontwikkeling in de vloer is daarom belangrijk. Dit gebeurt in de praktijk op basis van gewogen rijpheid. De rijpheid boven in de vloer is maatgevend omdat hier de temperatuur­ en rijpheidsont­ wikkeling het laagst is. Onderwaterbeton wordt meestal projectma­ tig en niet door elke producent het hele jaar door geleverd. Het verdient aanbeveling om, zelfs bij een bekende samenstelling, de ver­ Betoniek Standaard 16-23.indd 10 22-01-18 08:39 8 De bouwkuip met opgeleverde owb-vloer (werk: parkeergarage Museumkwartier, Den Haag) 9 Voorbeeld van een opstelling proefstort owb met transparante kist (werk: ondergrondse parkeergarage Lammermarkt, Leiden) 11 februari 2018 STANDAARD 16 I 23 eiste randvoorwaarden opnieuw met een vooronderzoek te toetsen. Veelal zal een opdrachtgever dit ook eisen. Vooronderzoek Met oog op verwerkbaarheid moet worden gekeken naar de vloeimaat en eventueel de viscositeit. Daarnaast moet het behoud van verwerkbaarheid in de tijd worden afgestemd op de te verwachten raailengte en stortsnel­ heid. Om de sterkteontwikkeling in het werk te monitoren, zal een ijkgrafiek moeten wor­ den opgesteld. Indien ook simulatiebereke­ ningen worden gevraagd om vooraf het risico te kunnen inschatten op scheurvorming als gevolg van thermische krimp, kan aanvullend een adiabatisch temperatuuronderzoek van het owb wenselijk zijn. Proefstort Als een owb ­vloer wordt uitgevoerd volgens een wijze of ontwerp waar weinig of geen ervaring mee is, is het aan te raden om ruim voorafgaand aan het werk naast het gangbare vooronderzoek ook een proefstort uit te voeren. Voor een representatieve proefstort moet deze op voldoende schaalgrootte worden uitgevoerd (foto 9). Hierbij kan de verwerk­ baarheid van het beton onder water correct worden beoordeeld. Ook kan zo worden be­ keken of de betonspecie goed stroomt rond eventuele barrières zoals trekelementen of wapening. Betoniek Standaard 16-23.indd 11 22-01-18 08:40 12 februari 2018 STANDAARD 16 I 23 Tot slot Er is steeds meer behoefte, zeker binnen­ stedelijk, aan ondergrondse constructies. De onderwaterbetonvloer speelt in het realiseren hiervan een doorslaggevende rol. In deze Betoniek hebben we kunnen lezen dat bij het realiseren van een goede owb­vloer het een en ander komt kijken. En dat het gaat om een goede afstemming tussen betontechnologie en uitvoering voor het beste resultaat. Literatuur ? Technologische hoogstandjes OWB­vloer, Betoniek Vakblad 2014/3. ? J. Newman, B.S. Choo, Advanced Concrete Technology: Concrete Properties:2003. ? Betoniek 12­1, Onderwaterbeton boven water. ? Betoniek 11­18, Koelen en knuffelen. ? CUR­Aanbeveling 77, Rekenregels voor ongewapende onderwaterbetonvloeren. ? Stubeco Studiecel C06 ? Ontwerpaspecten Voorbereidingsfase Uitvoering, juni 1997. Betoniek = Standaard + Vakblad Onderdeel van het Betoniek­abonnement is naast Betoniek Standaard ook Betoniek Vakblad. Dit is een magazine op groot formaat met artikelen over onder meer projecten, ontwikkelingen, onderzoek, regelgeving en onderwijs. Deze artikelen worden geschreven door de lezers van Betoniek zelf. Daarin wijkt Betoniek Vakblad dus af van Betoniek Standaard, dat volledig door een deskundige redactie wordt geschreven. Betoniek Vakblad verschijnt vier keer per jaar. Alle artikelen zijn te raadplegen op www.betoniek.nl. Voor leden van Betoniek is dat gratis! Uitgave Aeneas Media bv Ruimte 4121 Veemarktkade 8 5222 AE 's­Hertogenbosch Website www.betoniek.nl Lezersservice T: 073 205 10 10, E: lezersservice@aeneas.nlVormgeving Inpladi bv, Cuijk Redactie T: 073 2051010, E: betoniek@aeneas.nl Advertentieverkoop Nancy Verschuren, E: n.verschuren@aeneas.nl, T: 073 2051014 Abonnementen 2018 Jaarabonnement: 4x Betoniek Standaard, 4x Betoniek Vakblad en toegang tot het online archief: ? 138,­ (excl. btw). Buiten Nederland geldt een toeslag voor extra porto. Abonnementen lopen per jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeggen moet telefonisch gebeuren, ui­ terlijk twee maanden voor vervaldatum. Kijk voor de mogelijkheden van online abonnementen op www.betoniek.nl. Betoniek wordt tevens elektronisch opge­ slagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en daarmee in te stemmen, e.e.a. overeenkomstig de publicatie­ en/of inkoopvoorwaarden. Deze liggen bij de redactie ter inzage en zijn op te vragen. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Betoniek niet aan­ sprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achter­ haald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. © Aeneas Media bv 2018 ISSN: 2352­1090 Betoniek Standaard is onderdeel van Betoniek Platform, hét kennisplatform over technologie en uitvoering van beton. Betoniek Standaard verschijnt 4x per jaar en is een uitgave van Aeneas Media bv, in opdracht van het Cement&BetonCentrum. In de redactie zijn vertegenw\ oordigd: BAM Infraconsult, BTE Nederland, ENCI, SKG­IKOB, Mebin en TNO. Betoniek Standaard 16-23.indd 12 22-01-18 08:40