VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETON VAKBL AD 2 2021 Zelfklimmend veiligheidsscherm Y-Tower s COLLOÏDA AL BETON ? MONOLIETVLOEREN ? HUIS VAN DELFT ? 120 M ZONDER SCHEUREN BV 2-2021_Cover.indd 1BV 2-2021_Cover.indd 1 05-07-21 14:5905-07-21 14:59 Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Marjolein Heijmans, 06-57676351 of via e-mail m.heijmans@aeneas.nl. Ook partner van Betoniek worden? Met het delen van kennis draagt Betoniek al sinds 1970 bij aan een goede kwaliteit van de bouw in Nederland. Dit doen we met hulp van onze partners, die net als wij het belang van kennis inzien. Tegenover deze ondersteuning staan een aantal privileges, zoals een hoge korting op licenties, aandacht in het vakblad en online en gratis gebruik van de vacaturebank. B ij Van Hattum en Blankevoort gaan exper- tise, er varing en creativiteit hand in hand. Je vindt bij ons een positieve cultuur van samenwerking en innovatie. Met veel ruimte voor eigen initiatief en doorgroeimogelijkheden. Partner uitgelicht Tunnels en bruggen van de buitencategorie, y-overs en viaducten. Het zit in de genen van Van Hattum en Blankevoort. Al bijna twee eeuwen verrijken we Nederland met kunstwerken, infrastructuur en civiele betonconstructies. Van (circulaire) viaducten, bruggen en (afzink)tunnels tot sluizen, gemalen, kade- muren en waterkeringen. Als toonaangevende civiele aannemer ontwerpen, bouwen, beheren én onderhouden we deze civiele kunstwerken. Je komt ons tegen in de infrastructuur, energie, havens, industrie en rondom het water. Maar ook binnenstedelijke uitdagingen zoals ondergrondse parkeergarages en kelders gaan wij graag aan. Van Hattum en Blankevoort Dan beland je in een warme club van gedreven vakmensen en specialistische experts. We werken vanuit vijf verschillende vestigin- gen en uiteraard onze projectlocaties. Vanuit het hoofdkantoor van Van Hattum en Blankevoort in Vianen sturen we de landelijke, integrale projecten aan. We zijn bedenkers en bouwers van civiele con- structies die vandaag al werken aan de uitdagin- gen van morgen: leefbaarheid, duurzaamheid en mobiliteit. Maak jij morgen mogelijk bij Van Hattum en Blankevoort? 2 VAKBL AD 2 2021 BV 2-2021 Partners + Partners uitgelicht.indd 2BV 2-2021 Partners + Partners uitgelicht.indd 2 05-07-21 13:4505-07-21 13:45 Het Monolithicum Ooit ? niet zo heel erg lang geleden en ook niet zo ver hier vandaan ? waren er mensen die er genoe- gen in schepten om hard te roepen dat de bouw en alles wat daar mee samenhing vies en ver vuilend was ? en vooral duur. En dat dat zo snel mogelijk moest stoppen. De bouwers van toen lieten het er niet bij zitten en gingen, na eerst spontaan heel hard "Nietes!" te hebben geroepen, aan de slag met een tegenactie. Want zo hoorde dat toen als je ergens van beschul- digd werd. Nieuwe, schonere technieken ontstonden, bestaande constructies werden hergebruikt en alles wat eerst afval leek, bleek ook een grondstof te kunnen zijn. Maar het gemopper over de bouw hield niet op en een lichte radeloosheid maakte zich van de bouwers meester. "Beter, sneller, goedkoper, iedereen wil ook alles tegelijk!" "Dat moesten we dan ook maar eens gaan doen" sprak een dappere bouwer, "alles tegelijk!" Zij combineerde dragende wanden met scheidende wanden en maakte complete verdiepingen in één dag. Ook maakte zij mooi beton dat geen verdere decoratie of afwerking nodig had. Wie van opschieten houdt, moet gewoon stapjes overslaan, of in ieder geval stapjes combineren. Zo gezegd, zo gedaan. En toen zij op een mooie morgen ? al hard werkend ? bezig was met het aanbrengen van de zoveelste afwerkvloer kwam het besluit: ook hier sla ik een stap over en doe ik alles in één keer goed! Dat was het begin van een nieuw tijdperk: het Monolithi- cum. Ik wens jullie namens mijn redactiecollega's veel leesplezier en alvast een jne versoepelde zomer- vakantie. Hans Kooijman Hoofdredacteur Betoniek Vakblad Voor reacties: hanskooijman@betoniek.nlVEILIG WERKEN DANKZIJ VEILIGHEIDSSCHERM Y-Towers op Overhoeks in Amsterdam uitgevoerd met hydraulisch zelfklimmende veiligheidsschermen. 4 PUZZELEN MET ONDERSTEUNING Constructieve uitdagingen in de uitvoering van Huis van Delft. 10 COLLOÏDA AL BETON EN DE STRIJD TEGEN HET WATER Om betonspecie onder water te kunnen storten zonder dat het ontmengt, is er colloïdaal beton. CROW-CUR Aanbeveling 18 is recent herzien. 16 120 M L ANG ZONDER SCHEUREN Onder Stationsplein Noord in Zwolle ligt sinds kort een ondergrondse etsenstalling. Betontechnologische uitdaging was een 120 m lange betonwand. 22 EEN GOEDE MONOLIET VLOER MA AK JE SAMEN Webinar monolietvloeren bevestigt belang samenwerking. 28 JULI 2021 JA ARGANG 9 EN VERDER PARTNER UITGELICHT 2 GESPONSORD BERICHT INDUSTRIËLE A ANHANGERS 35 ONLINE EN SERVICE 35 VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETON VAKBL AD 2 2021 Zelfklimmend veiligheidsscherm Y-Tower s COLLOÏDA AL BETON ? MONOLIETVLOEREN ? HUIS VAN DELFT ? 120 M ZONDER SCHEUREN BV 2-2021_Cover.indd 1BV 2-2021_Cover.indd 1 05-07-21 14:5905-07-21 14:59 Foto voorpagina: luchtfoto bouw Y-Towrs in Amsterdam, foto: Wietse Visser - Visual project 3 VAKBL AD 2 2021 INHOUD BV2-2021 Inhoud_hoofdredactioneel.indd 3BV2-2021 Inhoud_hoofdredactioneel.indd 3 05-07-21 15:0005-07-21 15:00 Om de veiligheid tijdens de uitvoering te verbeteren, wordt steeds vaker gewerkt met veiligheidsschermen rondom een gebouw. Vaak worden deze hydraulisch en dus zelfklimmend uitgevoerd, een techniek die we al langer kennen voor klimbekistingen. Ook bij de Y-Towers in Amsterdam wordt met een dergelijk systeem een veilige werkruimte gecreëerd. VEILIG WERKEN DANKZIJ VEILIGHEIDS- SCHERM Y-TOWERS OP OVERHOEKS IN AMSTERDAM UITGEVOERD MET HYDR AULISCH ZELFKLIMMENDE VEILIGHEIDSSCHERMEN 4 VAKBL AD 2 2021 Auteur Martin Pols, PERI BV2-2021_1 y- towers.indd 4BV2-2021_1 y- towers.indd 4 05-07-21 13:4305-07-21 13:43 PROJECTGEGEVENS Project Y-Towe r s Opdrachtgever Oviesa Realisatie VOF, Union Investment Real Estate GmbH, IES Immobilien-Projektentwicklung GmbH Aannemer Rizzani de Eccher leverancier bekistingen PERI Architect Team V Architectuur) Constructieadvies Van Rossum Oplevering Tweede kwartaal 2023 X Bijschrift 5 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_1 y- towers.indd 5BV2-2021_1 y- towers.indd 5 05-07-21 13:4305-07-21 13:43 D e Y-Towers maken deel uit van een ensemble van zes wolkenkrabbers op de locatie Overhoeks aan de noordelijke IJ-oever in Amsterdam. Elke toren heeft een eigen karakter. Ook de twee Y-Towers verschil- len in architectuur (fig. 2), al vormen ze, dank - zij een verbinding met gemeenschappelijke plint, samen één gebouw. Een van de torens is een hoteltoren van 110 m hoog met 579 kamers. Deze toren heeft een ingetogen, strakke vormgeving. De andere toren is een woontoren van 101 m, met 244 appartementen. Deze woontoren is qua architectuur expressiever, onder meer dank - zij balkons die onregelmatig zijn verspreid o ver de gevel. De vierlaagse plint bevat publieke functies, waaronder twee bars, restaurant, zalen en hotellobby. Daaronder be vindt zich een tweelaagse split level parkeergarage. DR A AGCONSTRUCTIE De draagconstructie van de torens bestaat uit een betonnen kern, wanden, kolommen en vloeren (fig. 3). De bouwmethodiek is voor beide torens identiek (foto 1). De kern wordt gebouwd met een hydraulische klimbekisting en loopt circa 3 à 4 lagen vooruit op de vloeren. De vloeren zijn uitgevoerd met breedplaten. Rondom de gevel is een hydraulisch klimmend veiligheidsscherm voorzien. VEILIGHEIDSSCHERM Om beide torens is een veiligheidsscherm aan- gebracht (fig. 4). Dit scherm dient als wind- scherm en zorgt voor meer comfort tijdens de uitvoering. Maar nog belangrijker: het zorgt voor extra veiligheid. Er wordt dankzij het scherm voorkomen dat materiaal naar bene - den valt. Gezien de krappe bouwplaats en de bouwactiviteiten naast deze bouwplaats, is dat bij de Y-Towers van extra groot belang. Het veiligheidsscherm is een hydraulisch zelf - klimmend systeem (PERI RCS-P), waar voor geen kraan nodig is om het verticaal te verplaat - sen. Het principe is vergelijkbaar met een stan- daard zelfklimmend bekistingssysteem dat voor de kernen wordt gebruikt (PERI RCS-C). 1 Y-Towers in uitvoering 6 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_1 y- towers.indd 6BV2-2021_1 y- towers.indd 6 05-07-21 13:4305-07-21 13:43 VEILIGHEID Bij dit soort hydraulische klimsystemen gaat er extra veel aandacht uit naar de veiligheid. De klimprocedure mag alleen worden uitge- voerd door speciaal door de leverancier opge - leid personeel. En ook tijdens het klimmen gelden speciale veiligheidsmaatregelen. Zo mogen er tijdens het klimmen geen mensen in de buurt komen van de klimunits. Een klimunit is voorzien van twee verticale klimbalken (rails). Deze klimbalken zijn aan zogenoemde klimschoenen bevestigd, waarin de klimbalken omhoog worden geleid (fig. 5). 2 Impressie Y-Towers met links de woontoren en rechts de hoteltoren 3 3D r ender constructie 7 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_1 y- towers.indd 7BV2-2021_1 y- towers.indd 7 05-07-21 13:4305-07-21 13:43 CONSTRUCTIE In het project Het project Y-Towers heeft een uitdagende constructie met onder meer over- drachtsconstructies, vakwerkliggers, doos- in-doos-constructies en voorgespannen stro- ken. Meer daarover staat in het artikel ' Van galgenveld naar hippe woonwijk' in Cement. Deze klimschoenen worden niet, zoals bij een standaard klimsysteem (kern), aan de wand bevestigd. Maar in plaats daar van wordt gewerkt met vloerbalken; stalen profi elen die met instortankers aan de vloer worden beves- tigd. De klimschoenen zijn aan deze vloerbal- ken gemonteerd (fi g. 5). Het klimmen gebeurt met behulp van hydrauli- sche cilinders die aan de onderzijde aan de klimschoenen en aan de bovenzijde via klim- bouten aan de klimbalken zijn bevestigd (fi g. 6). Deze cilinders duwen de klimbalken in slagen van 500 mm per keer omhoog. Na elke slag wor- den de klimbalken gezekerd met een veilig- heidspal in de klimschoen, waarna de boven- zijde van de cilinder hydraulisch naar een lagergelegen klimbout kan worden verplaatst. Hierna kan een nieuwe slag worden gemaakt. Deze procedure herhaalt zich totdat alle units een verdieping hoger zijn geklommen. Voor beplating van de veiligheidsschermen zijn er diverse opties: houten beplating, stalen damwandprofi elbeplating of aluminium pane- len met gaasprofi el (fi g. 7). 4 Principe veiligheidsscherm 5 Klimbalken met vloerbalken (a) en klimschoenen (b) 6 Hydraulisch veiligheidsscherm in de praktijk met vloerbalken, klimbalken en cilinders 7 Diverse soorten beplating voor het veiligheidsscherm (damwandprofi elbeplating en aluminium panelen met gaasprofi el) 8 Laadplatform geïntegreerd in het veiligheidsscherm A B 8 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_1 y- towers.indd 8BV2-2021_1 y- towers.indd 8 05-07-21 13:4305-07-21 13:43 L A ADPL ATFORMS Het is mogelijk de veiligheidsschermen te combineren met laadplatforms. Deze kunnen worden gebruikt voor het transport en ver- plaatsen van materieel, zoals stempels, vloer - bekisting of bevoorrading van de afbouw. Deze laadplatforms kunnen worden geïntegreerd in het veiligheidsscherm, wat ook bij de Y-Towers het geval is (foto. 8). Het is ook mogelijk om werkplatforms onder het veiligheidsscherm toe te passen. TOT SLOT Systemen voor hoogbouw hebben het laatste decennium een grote vlucht genomen, met name op het gebied van veiligheid. Waar je een jaar of tien geleden nog nauwelijks veilig- heidsschermen tegenkwam, zijn die nu bijna de standaard. Dat is een goede ontwikkeling. Hierdoor kunnen bijzondere projecten als de Y-Towers op een beheersbare, snelle en ook veilige manier worden uitgevoerd. Met een lidmaatschap kun je inloggen op de website en heb je toegang tot alle beschikbare CROW-CUR Aanbevelingen. Maak jij regelmatig gebruik van CUR?Aanbevelingen? Interesse? Vraag een lidmaatschap aan via www.cur-aanbevelingen.nl of neem contact op met onze klantenservice 073-205 10 10 9 De kern voor de woontoren wordt een aantal lagen voorgetrokken met een klimbekisting BV2-2021_1 y- towers.indd 9BV2-2021_1 y- towers.indd 9 05-07-21 13:4405-07-21 13:44 CONSTRUCTIEVE UITDAGINGEN IN DE UIT VOERING VAN HUIS VAN DELFT In Delft wordt gebouwd aan het Huis van Delft, een in het oog springend bouwwerk nabij het station. Constructief kent het project een aantal bijzonderheden, die in de uitvoering om slimme oplossingen vragen. Zo moeten stalen spanten, nodig vanwege enkele grote vides, aan de betonconstructie worden bevestigd. En stabiliteits wanden moe ten onderling constructief worden gekoppeld, zonder dat dat te veel invloed heeft op de bouwfasering. Puzzelen met ondersteuning H uis van Delft ligt tussen het station en de binnenstad van Delft en biedt straks ruimte aan onder meer 51 koopwonin- gen, publieke functies (VVV, Innovation Center, auditorium) en horeca. Onder het gebouw bevindt zich een parkeerkelder van één laag (fig. 3). Het bijzondere ontwerp van de boven- bouw verwijst op een abstracte manier naar de oorspronkelijke woon- en geboortehuizen van enkele belangrijke Delftse pioniers, zoals Antoni van Leeuwenhoek, Johannes Vermeer, Hugo de Groot en Reinier de Graaf (fig. 4). De plattegrond van het zes lagen hoge gebouw loopt taps toe (fig. 5); het gebouw is ongeveer 100 m lang en de diepte neemt toe van 15 m aan de zuidzijde tot 35 m aan de noordzijde. De kopse kanten van het complex bestaan uit 20 m hoge trapgevels (aan de zuidgevel één en aan de noordgevel drie). Opvallend zijn verder vooral de hoge glazen geveldelen in de oost - gevel als inverses van Delftse huisjes, met erachter grote vides. De grootste vide, tussen as 13 en 16, is 18 m breed en bijna 20 m diep. CONSTRUCTIE Van buiten ziet Huis van Delft er complex uit. De hoofdopbouw van de draagconstructie is echter relatief eenvoudig. De constructie is opge - bouwd uit evenwijdig aan elkaar gelegen beu- ken met woningscheidende wanden en vloeren (fig.3), gerealiseerd met de bouwmethode wanden-breedplaat. Aan de kopse zijden is een kolommenstructuur voorzien van rechthoekige prefab-betonkolommen. In het midden van het 780+P maaiveld 780+P maaiveld Techniek Parkeergarage Berging Berging Fietsenstalling inkoop W01 200+P 2800+P 3300+P P=0 L01 L02L03 L04L05 L06 W02 W03 W04 W05W06 W07 W10 W11W12 W13 W14 W15 W16 W08 W17 W21 W24 W25 W26W27W28 W29 W21 W22 W23 W30W31 W32W33 W34 W35W36 W37W38 W39W40 W29 W22 W23 VluchttrapSchacht damwand damwand Berging Berging Berging BergingBerging IN-/UITRIT B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60B30B30B30B30 B60B60B30B30B30B30 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60B60B60B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B30B30B30B30 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60B60B60 B60B60 Parkeergarage Parkeergarage Techniek D C Schacht vluchtroute kruipruimte kruipruimte Dilatatie 3300+P gebouw bevindt zich in langsrichting over de hele lengte een dragende wand (as C). Ter plaatse van de drie vides is de wanden- vloerenstructuur over de onderste vier lagen onderbroken over een breedte van drie beu- 1 Huis van Delft in de steigers 3 De hoof dopbouw van de draagconstructie is relatief eenvoudig 10 VAKBL AD 2 2021 Auteur Peter van Winden, Mulder Betonbouw BV2-2021_house of delft.indd 10BV2-2021_house of delft.indd 10 05-07-21 13:3505-07-21 13:35 PROJECTGEGEVENS Project Huis van Delft Opdrachtgever Delft Village bv Opdrachtnemer VOF Bouwcombinatie Huis van Delft (Ter Steege Bouw Vastgoed en Dura Vermeer) Betonbouw Mulder Betonbouw Breedplaten Geelen betonOndersteuningsconstructie Layher Architect Koschuch Architects (voorheen Van Dongen ? Koschuch architects) Integraal advies ABT (constructie, bouwfysica, installatietechniek, geotechniek en bouwkostenmanagement) Uitvoeringstechnisch ontwerp K ASKON ken. Om die reden worden in de constructie diverse stalen liggers en vakwerkspanten opgenomen: bij elke vide een spant in de gevel en bij de grootste vide twee extra spanten in het interieur (fi g. 6) Drie uitvoeringsaspecten van dit project wor- den in dit artikel nader belicht: de aansluiting van de langs- en dwarswanden, de koppeling van de stalen spranten met de betonconstructie en de ondersteuningsconstructie in de vides. A ANSLUITING L ANGS- EN DWARSWANDEN De langswand in as C heeft een belangrijke functie in de stabiliteit van het gebouw. Deze wand wordt telkens gestort vooruitlopend op de dwarswanden, die er later tegenaan worden gestort. In deze dwarswanden zijn construc- tieve trekbanden opgenomen die om construc- tieve redenen moeten doorlopen, ook ter plaatse van de aansluiting met de langswand. Een oplossing met stekkenbakken of stekan- kers is hierbij niet mogelijk. Aan stekkenbak- ken kan onvoldoende constructieve waarde worden toegekend, onder meer vanwege de beperkte staafdiameters. Stekankers zijn wel- iswaar leverbaar in grotere diameters, maar daarbij is de benodigde buigstraal te groot om nog in de wand van 250 mm te passen. Een vaak toegepaste oplossing is het aanbren- gen van een tijdelijke sparing in de langswand, zodat de wapening in de dwarswanden gewoon door kan lopen. Maar door onder meer planningstechnische redenen had het echter de voorkeur de langswand als geheel door te 780+P maaiveld 780+P maaiveld Techniek Parkeergarage Berging Berging Fietsenstalling inkoop W01 200+P 2800+P 3300+P P=0 L01L02L03 L04L05 L06 W02 W03 W04 W05W06 W07 W10W11W12 W13 W14W15 W16 W08 W17 W21 W24 W25W26W27W28 W29 W21 W22 W23 W30W31 W32 W33W34 W35W36 W37W38 W39W40 W29 W22W23 Vluchttrap Schacht damwand damwand Berging Berging Berging Berging Berging IN-/UITRIT B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60B30B30 B30B30 B60B60B30B30 B30B30 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60B60B60B60B60B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60B30B30 B30B30 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60B60B60B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60B60B60 B60B60 Parkeergarage Parkeergarage Techniek D C Schacht vluchtroute kruipruimte kruipruimte Dilatatie 3300+P Vanwege de vides worden in de constructie diverse stalen liggers en vakwerkspanten opgenomen 2 Huis van Delft in aanbouw, foto: Puck Linssen 11 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_house of delft.indd 11BV2-2021_house of delft.indd 11 05-07-21 13:3505-07-21 13:35 4 Impressie van Huis van Delft, beeld: Koschuch Architects storten. Om die reden is gezocht naar een alternatief. Hierbij was het onder meer nodig een oplos- sing te vinden voor de trekbanden (in de vorm van wapeningsstaven) in de dwarswanden, die constructief moeten doorlopen, dus door de eerder gestorte langswand heen. In de eerste plaats worden de trekbanden in de wanden zoveel mogelijk geconcentreerd in de verdie - pingsvloeren, zodat die bij het storten van de vloeren kunnen worden meegenomen en dus geen 'last hebben' van de langswand. Maar dat bleek niet voor alle wapening van de trekband mogelijk. Op enkele plekken moeten ook rela- tief zware wapeningsstaven (Ø16 en Ø20) in de wand worden aanbracht. Om ook die ter plaatse van de onderbreking door de langs - wand te laten doorlopen, worden in die langs - wand kleine ronde sparingen opgenomen waar de wapening doorheen kan worden gestoken (fig. 8). Hiertoe worden in de bekistingen kokertjes aangebracht. Om de wapening door te kunnen laten lopen, worden op diverse plekken in de langswand kleine ronde sparingen opgenomen dr. wtw725x570wp598x665 wtw725x570wp598x665 wtw725x570wp598x665 wtw725x570wp598x665 W2 W3 W4 W6 W1 W5 W7 W8 wtw725x570 W9 100 m² Breed wonen W06 99 m² Breed wonen W05 162 m² Hoek wonenW01 100 m² Breed wonen W04 99 m² Breed wonenW03 99 m² Breed wonenW02 95 m² Breed wonenW07 147 m² Hoek wonenW08 136 m² Hoek wonen W09 17 m²buitenruimte 11 m²buitenruimte 11 m²buitenruimte 13 m²buitenruimte 11 m²buitenruimte 11 m²buitenruimte 11 m²buitenruimte 17 m²buitenruimte 21 m²buitenruimte 118 m² Publiek 600 600 5400 5400 600 2400 600 5400 600 600 2400 600 2400 600 2692 600 2400 600 2400 600 2400 600 2400 600 2400 600 600 600 600 600 5400 600 5400 600 600 2400 600 600 1449 2400 600 2463 600 2463 600 17776 600 2463 600 2463 600 2463 600 17776 600 2463 600 2463 600 2463 600 2463 600 17776 600 2463 600 2463 600 2657 2278 3390 600 2522 585 2507 600 2507 600 2507 600 2507 600 2507 600 2507 600 2507 600 2507 600 3199 1715600 2434 600 2434 600 2434 600 3083 2400 2400 600 2400 2400 600 2400 2400 600 2400 2400 600 2400 2400 600 5400 5400 600 2463 126 m² Publiek 95 m² Publiek 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 4400 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 5600 6000 6000 6000 6000 6000 106740 1785 2320 3290 2620 35154 14499 97414 349 392 A A B B D C 2639 2060 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B30 B30 B30 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60B60 B60 B60B60 B60B60 B60 B60 B30 B30 B30 B60B60B60B60 B60B60B60B60 B30 B60B60 B60B60 B60B60 B60 B60B60B60B60 B60B60 B60 B60B60 B30 B60 B60 B60 B60 56 m² Publiek balustrade h=1000mm balustrade h=1000mm o: 206.2 a: 185.0 o: 206.2 a: 185.0 deur op kleefmagneet berging 40 (W05) 5 m² berging 41 (W09) 5 m² o: 161.1 a: 280 lift door derden o: 200 a: 306 o: 200 a: 306 o: 200a: 306 o: 200 a: 306 o: 183.3 a: 223 o: 183.3 a: 223 Dilatatie Dilatatie DBLBSH beglaasde valt binnende thermische schil PB beglaasde valt binnende thermische schil beglaasde valt binnende thermische schil beglaasde valt binnende thermische schil beglaasde valt binnende thermische schil beglaasde valt binnende thermische schil beglaasde valt binnende thermische schil beglaasde valt binnende thermische schil beglaasde valt binnende thermische schil 5 Plattegrond met in as C over de hele lengte een dragende wand in langsrichting 12 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_house of delft.indd 12BV2-2021_house of delft.indd 12 05-07-21 13:3505-07-21 13:35 in te storten, die worden gekoppeld aan stek- einden in de achterliggende vloer. Pas als de hele betonconstructie tot en met de dakvloer is gestort en verhard, mogen de wand- en de vloersparing worden aangestort. Op die manier wordt voorkomen dat het vak - werk gaat inklemmen in de vloer/wand als gevolg van doorbuiging. Voor het waarborgen van de stabiliteit van het spant, totdat de koppeling met de betoncon- structie gereed is, is het spant afgeschoord op de ondergelegen wanden en vloeren. Het beschreven constructieprincipe geldt ook voor de spanten in de voorgevel. Hier wordt in dit artikel verder niet op ingegaan. ONDERSTEUNINGSCONSTRUCTIE Uiteraard moeten alle breedplaatvloeren tijde - lijk worden onderstempeld. Ter plaatse van de vides moet de vloer op de vierde verdieping tot de begane grond worden afgestempeld. Dit vroeg om een bijzonder hoge ondersteunings - constructie. In het ontwerp is met uitvoerende partijen afgestemd hoe een en ander kon wor - den uitgevoerd. Hierbij is rekening gehouden met de belasting in de uitvoeringsfase als gevolg van de ondersteuningen op de begane - grondvloer. De ondersteuningsconstructie moest zo wor - den ontworpen dat een traditionele bekisting kan worden aangebracht, die nodig is om de stortstroken (op een enkele plek in de vierde verdieping) aan te storten. Voor de ondersteu- ningsconstructie is gekozen voor het Layher Allround steigersysteem in combinatie met kopspindels. Het inpassen van de ondersteuning bij de groot - ste vide was nog een hele puzzel, vanwege de aanwezigheid van de vakwerkspanten. Dit alles leidde tot een indrukwekkend ontwerp (fig. 11). Dit is vooraf uitgewerkt in het BIM-model en de steigers zijn zodanig gepositioneerd, dat ze pre - cies tussen het aanwezige staal kunnen worden aangebracht. De opbouw van de ondersteuning loopt per bouwlaag mee met de rest van de con- De koppeling met het overige delen van de wanden kan wel gewoon met stekkenbakken (Ø10 ? 150) worden gerealiseerd. SPANTEN AS D EN E Om de dwarswanden op de vierde en vijfde verdieping (boven op de vides) te kunnen dra- gen, worden onder die dwarswanden stalen liggers in de vloer opgenomen. Deze worden aan de ene kant (as C) opgelegd en verankerd aan stekankers in de achterliggende beton- constructie en aan de andere kant opgehangen aan de vakwerkspanten in de gevel. Bij de grootste vide (tussen as 13 en 16) vor - men twee extra vakwerkspanten in as D en E extra tussensteunpunten. Deze twee spanten worden opgelegd op de wanden in as 13 en 16 (fig. 7). Voor de koppeling van deze spanten met de betonconstructie moest een oplossing dr. wtw725x570wp598x665 wtw725x570wp598x665 wtw725x570wp598x665 wtw725x570wp598x665 W2 W3 W4 W6 W1 W5 W7 W8 wtw725x570 W9 100 m² Breed wonenW06 99 m² Breed wonen W05 162 m² Hoek wonenW01 100 m² Breed wonen W04 99 m² Breed wonenW03 99 m² Breed wonenW02 95 m² Breed wonenW07 147 m² Hoek wonenW08 136 m² Hoek wonen W09 17 m²buitenruimte 11 m²buitenruimte 11 m²buitenruimte 13 m²buitenruimte 11 m²buitenruimte 11 m²buitenruimte 11 m²buitenruimte 17 m²buitenruimte 21 m²buitenruimte 118 m² Publiek 600 600 5400 5400 600 2400 600 5400 600 600 2400 600 2400 600 2692 600 2400 600 2400 600 2400 600 2400 600 2400 600 600 600 600 600 5400 600 5400 600 600 2400 600 600 1449 2400 600 2463 600 2463 600 17776 600 2463 600 2463 600 2463 600 17776 600 2463 600 2463 600 2463 600 2463 600 17776 600 2463 600 2463 600 2657 2278 3390 600 2522 585 2507 600 2507 600 2507 600 2507 600 2507 600 2507 600 2507 600 2507 600 3199 1715600 2434 600 2434 600 2434 600 3083 2400 2400 600 2400 2400 600 2400 2400 600 2400 2400 600 2400 2400 600 5400 5400 600 2463 126 m² Publiek 95 m² Publiek 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 6600+P 4400 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 6000 5600 6000 6000 6000 6000 6000 106740 1785 2320 3290 2620 35154 14499 97414 349 392 A A B B D C 2639 2060 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B30 B30 B30 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60B60 B60 B60 B60 B60 B60 B60B60 B60B60 B60 B60 B30 B30 B30 B60B60B60B60 B60B60B60B60 B30 B60B60 B60B60 B60B60B60 B60B60B60B60 B60B60 B60B60B60 B30 B60 B60 B60 B60 56 m² Publiek balustrade h=1000mm balustrade h=1000mm o: 206.2 a: 185.0 o: 206.2 a: 185.0 deur op kleefmagneet berging 40 (W05) 5 m² berging 41 (W09) 5 m² o: 161.1 a: 280 lift door derden o: 200 a: 306 o: 200 a: 306 o: 200 a: 306 o: 200a: 306 o: 183.3 a: 223 o: 183.3 a: 223 Dilatatie Dilatatie DBLBSH beglaasde valt binnende thermische schil PB beglaasde valt binnende thermische schil beglaasde valt binnende thermische schil beglaasde valt binnende thermische schil beglaasde valt binnende thermische schil beglaasde valt binnende thermische schil beglaasde valt binnende thermische schil beglaasde valt binnende thermische schil beglaasde valt binnende thermische schil wand in as C worden bedacht, waarbij de spanten in de uit - voeringsfase nog enigszins kunnen ver vormen als gevolg van het storten van de bovengele - gen vloeren en wanden. Om dat mogelijk te maken worden in de wan- den, waarin de spanten worden opgelegd, tij- delijke sparingen opgenomen (fig. 9). Aan de onderzijde van deze wandsparing wordt in de wand een stalen plaat ingestort en verankerd. Hierop wordt een stalen glijbok (foto 10) bevestigd waarop het spant wordt opgelegd. Deze glijoplegging zorgt voor de ver vormbaar - heid van het spant tijdens het storten van de bovengelegen betonconstructie. Ook in de boven het spant gelegen verdie - pingsvloer (4 e verdieping) wordt ? nabij de oplegging in de dwarswanden ? tijdelijk een sparing opengelaten van circa 3 × 1 m 2. Dankzij deze sparingen is het mogelijk stekeinden Ø25 De spanten worden opgelegd op stalen glijbokken die op een in de wand ingestorte staalplaat worden bevestigd 6 3D-model van de constructie 13 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_house of delft.indd 13BV2-2021_house of delft.indd 13 05-07-21 13:3505-07-21 13:35 structie, waardoor deze ook zorgt voor de inpandige veiligheid. Ter plaatse van de vides functioneert de ondersteuning zo tevens als beveiliging en werksteiger.UIT HET ZICHT Het op een juiste manier koppelen van de staal- constructie aan de betonconstructie, waarbij sterkte en stijfheid ook in de bouwfase zijn geborgd, kostte de nodige hoofdbrekens in de voorbereiding. Maar de bouwers gingen deze uitdagingen niet uit de weg. Uiteindelijk zal er van de betonconstructie niet veel in het zicht blijven en gaat alle aandacht uit naar de bijzon- dere vormgeving van gevel en interieur. wand as 13 wand as 16 2 x4 ronde sparingen 7 Spanten opgelegd tussen wanden inh as 13 en 16, beeld: Kaskon 8 Wapening (8 Ø20) in as 11 die as C (langswand) doorkruist door kleine ronde sparingen 250 ø12-150 2x ste kkenbak ø 10-150 u it wa nd as C 150 4ø20-150 v/a ø10-150 v/a ø10-150 v/a ø1 0 BOUWVOLGORDE De krachtswerking in de constructie wijzigt bijna in elke fase. Daarom luistert de bouw- volgorde nauw. ABT heeft die volgorde nauw- keurig uitgewerkt in een werkplan, waarmee in de uitvoering nauwkeurig rekening moet worden gehouden. 9 Tijdelijke sparingen, beeld: Kaskon 10 Stalen glijblok, beeld : Dura Vermeer 11 Model ondersteuningsconstructie, beeld: Layher De torensteigers moeten tussen de vakwerkspanten worden gepositioneerd 14 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_house of delft.indd 14BV2-2021_house of delft.indd 14 05-07-21 13:3505-07-21 13:35 Download het model-werkplan schoonbeton op betonhuis.nl Samenwerken aan schoonbeton Laat u inspireren op betonhuis.nl0348 484 400 info@betonhuis.nl Advertentie Schoonbeton Betonhuis 2.indd 1 25-11-19 13:26 adv_betonhuis.indd 2 03-02-20 15:36 adv-32.indd 2adv-32.indd 2 12-03-21 15:1912-03-21 15:19 CROW-CUR A ANBEVELING 18 HERZIEN Om betonspecie onder water te kunnen storten zonder dat het ontmengt, is er colloïdaal beton. CROW-CUR Aanbeveling 18 beschrijft de eisen aan deze verdikte beton. Recent is een derde herziene versie van deze Aanbeveling uitgekomen. Een mooie gelegenheid om weer eens dieper op het onderwerp in te gaan. Colloïdaal betonen de strijd tegen het water B eton heeft water nodig; water om te vloeien, water om te verharden. Niet te veel en niet te weinig. Met water rege- len we de verwerkbaarheid, de krimp, de con- structieve eigenschappen en de levensduur (milieuklasse). Ook andersom geldt: water heeft beton nodig. In de vorm van dijkbekle- dingen, sluizen, rioolleidingen. Beton speelt een cruciale rol bij de deltawerken en natte infrastructuur. Voor deze bouwwerken is het soms nodig beton onder water te storten. Daarbij kan het risico ontstaan op uitspoelen van de cement- pasta. Om dit tegen te gaan kan de cement- CROW-CUR Aanbeveling 18:2020 Colloïdaal beton CROW-CUR Aanbeveling 18-2020 Colloi?daal beton_cv.indd 1-2 26-11-20 10:22 2 CROW-CUR Aanbeveling 18:2020 16 VAKBL AD 2 2021 Auteur Martin Verweij, Cementbouw BV2-2021_3. coloIdaal beton.indd 16BV2-2021_3. coloIdaal beton.indd 16 05-07-21 13:4205-07-21 13:42 pasta worden verdikt. Dit doen we door het toevoegen van een colloïdale hulpstof. Zo ont- staat colloïdaal beton. ONDERWATERBETON De termen onderwaterbeton en colloïdaal beton worden wel eens als synoniemen gehan- teerd. Echter, niet alle beton dat onder water wordt gestort, is colloïdaal beton. In rustig water en met een beperkte valhoogte kan gewoon beton onder water worden gestort. Zeker wanneer de Hop-dobber wordt toege- past, is er nagenoeg geen contact tussen betonspecie en water (fi g. 3). Dit gebeurt bij- voorbeeld bij bouwkuipen die onder water staan (foto 4). Zie ook Betoniek Standaard 16-23 Onderwaterbeton uit januari 2018 en CUR-Aanbeveling 77. Kenmerkend voor onderwaterbeton is de slechte bereikbaarheid van het gestorte beton en het ontbreken van mechanische verdich- ting. De mengsels moeten nagenoeg zelfver- dichtend zijn; de waterkolom boven het beton verdicht de specie enigszins. Recente ontwikkelingen zijn de toevoeging van staalvezels respectievelijk glasvezels. Met staalvezels worden de constructieve eigen- schappen van het beton verbeterd en kan een kleinere vloerdikte worden toegepast. Ook kunnen glasvezels worden toegepast als con- structieve en krimpwapening, bijvoorbeeld in de Onderdoorgangen in de N348 (zie het Betoniek-artikel Onderwaterbetonvloer met GFRP uit nieuws januari 2020). COLLOÏDA AL BETON Niet altijd kan met een hop-dobber worden gestort, bijvoorbeeld wanneer het stempel- raam van de bouwkuip in de weg zit. In dit geval is colloïdaal beton een uitkomst. Maar ook bij storten in (snel) stromend water of op oevers rondom de waterlijn waarbij uitspoeling kan optreden als gevolg van golfslag (scheep- vaartgolven of windgolven). De eerste vraag is dus: is colloïdaal beton nodig of niet? De Betonbouwgids onderscheidt een aantal uit- eenlopende toepassingen en functies van col- loïdaal beton (tabel 1). Volgens Betoniek 7/22 is colloïdaal beton in 1983 in Nederland geïntroduceerd. Sindsdien is er aan het principe weinig veranderd. Een hulpstof zorgt voor een hoge viscositeit van de betonspecie en voorkomt zo het uitspoelen tij- dens het vallen in water of als gevolg van stro- ming. De keuze en de dosering van deze hulp- stof is cruciaal. HULPSTOF De toegepaste hulpstoff en in colloïdaal beton (verdikkers) zijn meestal gebaseerd op cellu- lose (ethers van cellulose), zoals methyl- hydroxyethyl-cellulose. Ook polysacharides kunnen worden toegepast, maar in Nederland Tabel 1 Toepassingen colloïdaal beton FUNCTIE  T YPE CONSTRUCTIE  Oeverbescherming  monoliet constructie in gesloten of open colloïdaal beton of breuksteen bestortingen, deels of volledig gepenetreerd met gesloten of open colloïdaal beton Bodembescherming open of gesloten colloïdaal beton op die plaatsen waar door snelstromend water gevaar van sterke bodemerosie aanwezig is, zoals op de bodem van beken en rivieren of voor stortbedden bij sluizen en stuwen. Dit kan ook in de vorm van een breuksteenlaag die gedeeltelijk of volledig gepenetreerd is met colloïdaal beton. Bodemafsluiting bij bouwputten (gewapende) onderwaterbetonvloeren, aanbrengen van beton met kubel of betonpomp zonder gebruik van speciale stortmethoden Afdichten van funderingen vullen van lange holle buispalen in grondwater, toepassing in diepwanden bij hoge hydrostatische druk Een colloïdale hulpstof zorgt voor een hoge taaiheid van de betonspecie en voorkomt zo het uitspoelen tijdens het vallen in water of als gevolg van stroming De termen onderwaterbeton en colloïdaal beton worden ten onrechte nog wel eens als synoniemen gehanteerd 1 Aanbrengen onderwaterbeton Garenmarkt, foto: Hielco Kuipers Fotoproducties 3 De Hop-dobber, bron: Betonlexicon 17 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_3. coloIdaal beton.indd 17BV2-2021_3. coloIdaal beton.indd 17 05-07-21 13:4205-07-21 13:42 is dit niet de praktijk. De hulpstoffen moeten zijn gecertificeerd op basis van EN 934-2 [5] en BRL 1803 [4]. In deze BRL vallen ze onder vis- cositeit modificerende hulpstoffen, met kleur - code lila. Hierbij zijn ze getoetst op een aantal aspecten, zoals de neiging tot segregatie, maar ook mogelijk schadelijke bestanddelen en de invloed op het luchtgehalte en op de druk - sterkte. Deze toetsing wordt uitgevoerd met referentiemengsels. Het is dus zaak om deze aspecten ook te toetsen in de toe te passen betonmengsels. Hier komt bij dat verdikkers in het algemeen de cementreactie vertragen; een vertraging van de binding en van de verharding zijn dus te verwachten. Een ander aspect is een praktische: hoe krijg je de beoogde hulpstof op een veilige manier in de juiste dosering homogeen door het beton? Leveranciers van hulpstoffen adviseren vaak om de hulpstof door het toeslagmateriaal te mengen. In de menger ontstaat dan echter een zeer taai mengsel dat slecht te lossen is. Nog los van het feit dat de menger in een betoncen- trale vaak niet toegankelijk is voor handmatig doseren van additieven. Een mogelijkheid is dosering achteraf in de truckmixer. Voordeel is dat de hoeveelheid te doseren hulpstof vaak beperkt is. Maar het kan ook lastig zijn om juist deze kleine hoeveelheid homogeen door het beton te krijgen. MENGSELONTWERP Naast het type en hoeveelheid colloïdale hulp- stof zijn ook andere aspecten van het mengsel- ontwerp belangrijk, met name de hoeveelheid fijn materiaal en de verwerkbaarheid (consis - 4 Onderwaterbeton met Hop-dobber 5 Onder waterbeton bij de Garenmarkt in Leiden Naast het type en hoeveelheid colloïdale hulpstof zijn ook andere aspecten van het mengselontwerp belangrijk, met name de hoeveelheid fijn materiaal en de verwerkbaarheid 18 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_3. coloIdaal beton.indd 18BV2-2021_3. coloIdaal beton.indd 18 05-07-21 13:4205-07-21 13:42 tentiegebieden minimaal S4 tot maximaal SF1). Bij lange transportafstanden naar afgelegen werken is de terugloop van de verwerkbaarheid in de tijd belangrijk en bij het verpompen door lange leiding de terugloop onder druk. Zeker bij het vullen van tussenruimten van stortsteen op een helling zijn deze aspecten van belang. Het beton moet tot onderin de ruimte tussen de stortsteen vullen, maar mag niet te sterk van de helling af lopen. Daar komt nog bij dat de temperatuur van onderwaterbe- ton, stortsteen en water kan wisselen door het jaar en met name laag kan zijn. Dit is de reden dat een proefvak kan worden voorgeschreven; vaak een deel van het werk dat met bijzondere aandacht wordt uitgevoerd en geëvalueerd. UITSPOELPROEF Wereldwijd zijn er uiteenlopende methoden bedacht om de uitspoeling van cementpasta in water te meten; van troebelheid en pH van het water tot gewichtsverlies. In Nederland wordt een vrij strenge proef gehanteerd. Een korf met 2 kg betonspecie wordt drie keer op en neer door een kolom water van 2 m hoogte bewogen. Het gewichtsverlies wordt gemeten en mag maximaal 5% zijn. Dit gewichtsverlies zal in de praktijk niet vaak optreden, omdat de omstan- digheden meestal minder belastend zijn. Alleen hoge stroomsnelheden, golfaanval of een hoge valhoogte van het beton door de waterkolom, zullen dergelijke hoeveelheden uitspoeling tot gevolg hebben. Met gewoon beton is het gewichtsverlies tijdens de uitspoelproef trou- wens in de ordegrootte van 25%. Er is overwogen om een tweede uitspoelklasse in te voeren; tussen 5 en 10%. Dit vanwege de nadelen die aan de toevoeging van de hulpstof kleven en de kosten. Echter, dan wordt het erg ingewikkeld en kan er niet meer naar CROW-CUR Aanbeveling 18 zonder meer worden ver - wezen in bestekken e.d., maar moet daarbij een klasse worden vermeld. Dit levert geheid misverstanden op. Wanneer in de praktijk een hoger uitspoelpercentage toelaatbaar is, kan dit in overleg worden overeengekomen. Met daarnaast verwijzing naar de CROW-CUR Aan- beveling 18 voor alle overige aspecten. Het verschil met gewone mengsels is dat de deeltjes zo klein zijn dat ze niet uitzakken. Denk aan mistdruppeltjes die blijven zweven terwijl ze 775 keer zwaarder zijn dan lucht. Wanneer deeltjes grover zijn, krijgt de zwaar - tekracht invloed en zakken ze uit (regen). Er is geen harde grens voor de deeltjesgrootte, maar hij ligt globaal bij enkele micrometers tot 10 micrometer. Een deel van cement kan dus colloïdaal worden genoemd. De colloïdale hulpstoffen die worden toegepast bij colloïdaal beton zijn oplosbaar in water en vormen dus een oplossing. Dit is een 1 fase-sys - teem; de opgeloste stof vormt géén aparte fase. Het is dus officiee l niet colloïdaal te noemen. Vuistregel is dat colloïdale systemen meestal troebel zijn; ze laten geen licht door omdat dit weerkaatst op de deeltjes. Oplossingen daar - entegen zijn transparant; losse moleculen kunnen geen licht weerkaatsen. Zie foto's 2 lijmsoorten hieronder (foto 7a en 7b). Een uitzondering is een gel: hierin is water gedispergeerd in een vaste stof. Deze vaste sof bestaat uit een netwerk van deeltjes (zoals klei) of polymeermoleculen (hydroxyethylcellulose). 6 Oever langs het Julianakanaal 7 Voorbeelden van stoffen in een verschillende toestand IS DE COLLOÏDALE HULPSTOF WEL COLLOÏDA AL? Colloïden zijn mengsels van stoffen met een verschillende toestand of fase; vast, vloeibaar of gasvorming. Doordat de stoffen niet in elkaar oplossen blijven ze als twee fasen aanwezig. Voorbeelden van de verschillende colloïdale systemen zijn gegeven in tabel 2 en foto 7. Tabel 2 voorbeelden verschillende met verschillende toestand of fase DEELTJES MEDIUM VA S T VLOEIBA ARGASVORMIG VA ST Gietijzer (koolstof in ijzer) Houtlijm (polymeer in water)Rook (roet in lucht) VLOEIBA AR Kaas (vet en water in eiwit) Mayonaise (olie in water)Mist (water in lucht) GASVORMING Puimsteen (lucht in lavasteen) Schuim (lucht in water)Bestaat niet (alle gassen mengen) 19 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_3. coloIdaal beton.indd 19BV2-2021_3. coloIdaal beton.indd 19 05-07-21 13:4205-07-21 13:42 De colloïdale hulpstof vormt in hoge dosering een gel en in lagere dosering een polymere oplossing. Een spraakverwarring is dat de hulpstof een waterretentiemiddel (WRT) wordt genoemd. Waterretentiemiddelen voorkomen transport, onttrekking en eventueel verdamping van water. Bijvoorbeeld in een metselmortel waar- aan een middel wordt toegevoegd om de ont- trekking van water door droge metselstenen te verminderen. De hoofdwerking van een colloï- dale hulpstof is echter het verhogen van de vis- cositeit van het beton (zie ook het kader Vloei- stofdynamica). Veel retentiemiddelen verhogen ook de viscositeit en viscositeitsver- hogers (in het Engels: Viscosity Modifying Agent (VMA)) houden ook wat water vast, maar er is een verschil. Ook in de BRL 1803 zijn dit twee verschillende categorieën (VMA vs. WRT), met vrijwel dezelfde kleurcode; lila vs. violet. Colloïdale hulpstof is duidelijk een VMA. TERMINOLOGIE Zie ook fi g. 8: Dispersie: fi jn verdeelde stof in een andere stof of colloïdaal systeem Disperse of gedispergeerde fase: de deeltjes Continue fase: het medium Suspensie: dispersie van vaste stof in een vloeistof (ronde, hoekige, grillige, platte of naaldvormige deeltjes) Emulsie: dispersie van een vloeistof in een andere vloeistof Aerosol: dispersie van vloeistof of vaste stof in een gas Coaguleren: samenklonteren van gedisper- geerde deeltjes Coalesceren: samenvloeien van gedisper- geerde vloeistof in een emulsie Stabilisator: voorkomt coaguleren en coalesceren Sedimenteren: uitzakken (van grove of gecoa- guleerde deeltjes) v1 v2 D1 Fz Fw Fz Betonspecie water 8 Verschillende fases in een mengsel 9 VLOEISTOFDYNAMICA Betonspecie en water zijn vloeistoff en. De theorie voor stroming en menging van vloeistoff en heet vloeistofdynamica. Vloeistofdynamica geeft ook inzicht in de fenomenen en invloedsfactoren bij het storten van onderwaterbeton. Wanneer betonspecie (vloeistof 1) in water (vloeistof 2) valt, zakt hij naar de bodem ten gevolge van de hogere volumieke massa van beton. De drijvende kracht hier voor is het dichtheidsverschil (maal de zwaartekracht-versnelling) F = (d beton ? d water )·g Door deze stuwende kracht wil het beton steeds sneller vallen. Dit is de oorzaak dat de straal dunner wordt, net als bij water uit de kraan. Omdat de stroom (? ux) beton gelijk blijft op elke hoogte, neemt de doorsnede van de vloeistof- straal af met de snelheid. v 1·D1 = v 2·D2 Er is echter tussen de betonspecie en het water ook wrijving, die de snelheid remt. Deze rem- mende of visceuze kracht op het oppervlak A hangt af van de viscositeit ? van het water: F w = A·? Deze wrijving werkt op de buitenzijde van de straal betonspecie. De betonspecie wordt afgeremd door het water, maar het beton oefent ook een wrijvings- kracht uit op het water. Dat water wordt dus mee- gevoerd door het beton. Omdat het water veel min- der visceus (minder stroperig) is dan beton, wordt het gemakkelijk meegevoerd en wordt de betonspecie weinig afgeremd. Hierbij is de viscositeit van de betonspecie cruci- aal. Hoe visceuzer (taaier) de specie, des te min- der invloed heeft de wrijvingskracht op de betonspecie. Wel wil het water uit de betonspe- cie mengen met het omringende water. Het water in de specie wordt vastgehouden door de fi jne delen in het beton. Maar om de mengbaarheid tussen speciewater en omgevingswater nog ver- der te beperken, kan het aanmaakwater taaier worden gemaakt. Hiervoor kan een viscositeits- verhoger worden toegevoegd. Ook zorgt de hogere viscositeit macroscopisch voor verbetering; hij voorkomt dat de straal specie turbulent wordt. Bij een hogere valsnel- heid en wrijvingskracht kan de straal 'opbre- ken'. De straal wordt turbulent, wild, in plaats van laminair, rustig. In deze turbulente stro- ming wordt de verticale valrichting verstoord en breekt het beton uiteen (fi g. 10). Een derge- lijk turbulente straal mengt veel beter met de omgeving. Het is belangrijk om deze te voorkomen. 20 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_3. coloIdaal beton.indd 20BV2-2021_3. coloIdaal beton.indd 20 05-07-21 13:4205-07-21 13:42 DE NIEUWE CROW-CUR A ANBEVELING De richtlijn is om alle CUR(-CROW) Aanbeve- lingen eens in de vijf jaar tegen het licht te hou- den en na te gaan of een update nodig is. Voor CUR-Aanbeveling 18 uit 2011 was dit het geval. Om tot een nieuwe aanbeveling te komen is een uitgebreide enquête gehouden onder pro- ducenten, verwerkers en opdrachtgevers voor colloïdaal beton. Voordat inhoudelijk naar de Aanbeveling is gekeken, is de vraag gesteld op welke schaal colloïdaal beton in Nederland wordt toegepast en of de CUR-Aanbeveling hierbij een rol speelde. Uit de enquête bleek dat dit zeker het geval is en dit gold ook voor colloïdaal beton met open structuur. Het draagvlak voor een nieuwe Aanbeveling was dan ook groot. Aan de hand van dezelfde enquête zijn adviezen en commentaar opge - haald onder de belanghebbenden. De Aanbe - veling is aangepast aan de vigerende normen. Zo wordt er verwezen naar de Eurocode 2 voor betonconstructies NEN-EN 1992-1-1, normen voor additieven NEN-EN 934-2, de uitvoe - ringsnorm NEN-EN 13670 (2009) en Neder - 10 C omputersimulatie van turbulente stroming landse aanvulling NEN 8670. Daarnaast zijn er praktijker varingen opgedaan waaruit de behoefte naar voren kwam om bepaalde onderwerpen aan te scherpen en eenduidiger te formuleren. Voor andere aspecten aan onderwaterbeton, zoals de uitvoering en constructieve eisen, wordt verwezen naar het Handboek Onder- gronds Bouwen van het Centrum voor Onder - gronds Bouwen (COB). LITER ATUUR ? CROW-CUR Aanbeveling 18:2020 ? Colloïdaal beton. ? Be toniek 16/23 ? Tot op de bodem. Aeneas Media, februari 2018. ? CUR -Aanbeveling 77 ? Onderwaterbeton. ? BR L 1803: Hulpstoffen voor beton, mortels of injectiemortel. ? EN 934-2: A dmixtures for concrete, mortar and grout. ? H andboek Ondergronds Bouwen, deel 2 ? Bouwen vanaf maaiveld. Centrum Ondergronds Bouwen, 2000. Samen met Betoniek kennisdelen in een webinar? Wij stimuleren kennisuitwisseling \din elke vorm, dus ook vi\f ee\dn webin\fr of een \fndere vorm v\fn een evenement. \boe we d\ft doen, bep\flen \dwe gr\f\fg s\fmen met jo\du. Interesse? Neem contact op met Marjole\Hin Heijmans \fia m.he\Hijmans@aeneas.nl o\b \fia 06-57 67 63 51. BV2-2021_3. coloIdaal beton.indd 21BV2-2021_3. coloIdaal beton.indd 21 05-07-21 13:4205-07-21 13:42 INTEGR A AL ADVIES VANUIT DE UIT VOERING A AN HET ONTWERPTEAM Onder Stationsplein Noord in Zwolle ligt sinds kort een onder grondse ? etsenstalling die plaats biedt aan circa 5500 ? etsen. Betontechnologische uitdaging was een 120 m lange betonwand (foto 1). Voor deze wand is in het kader van de eindopdracht van de opleiding Betontechnologisch Adviseur een integraal advies opgesteld. 120 m lang zonder scheuren PROJECTGEGEVENS Project Fietsenstalling Stationsplein Zwolle Opdrachtgever Gemeente Zwolle & ProRail Opdrachtnemer Boskalis Nederland Architect Kraaijvanger Architects en Maxwan A+U PosadMaxwan (tot voorlopig ontwerp) R APPORT Dit artikel is gebaseerd op een betontechnolo- gisch adviesrapport 'Advies ontwerp betonnen zuidwand ondergrondse fi etsenstalling Zwolle', dat Thijs Beets heeft opgesteld als eindopdracht voor de opleiding Betontechno- logisch Adviseur (BTA) van de Betonvereni- ging. Meer over de cursus BTA staat op https:// magazine.betonvereniging.nl/cursusaanbod/ betontechnologisch-adviseur/ beton wit gekleurd zijn. Uiteraard was ook waterdichtheid een vereiste. UIT VOERING De bouwkuip waarin de stalling is gebouwd, bestaat uit CSM-wanden, die aan de boven- zijde zijn verankerd met groutankers. De 120 m lange wand is direct tegen deze CSM-wand aan geplaatst (fi g. 5 en 6), waardoor slechts aan een zijde bekisting nodig was. Tussen het beton en de CSM-wand is noppenfolie toege- past. In verband met de grote uitvoeringstole- ranties van de CSM-wanden en de vereiste nauwkeurige plaatsing van de betonnen wand is de CSM-wand waar nodig weggefreesd. Extra eis was dat in deze CSM-wanden niet mocht worden geboord. Daarom moest de bekis- ting worden afgeschoord voor de stabiliteit. De bodem is waterdicht gemaakt met gelinjectie. WAPENING In het advies is speciale aandacht besteed aan de wapening, onder meer aan de dekking en de aansluitingen. Dekking Uiteraard moet er overal voldoende betondek- king op de wapening aanwezig zijn. Dit is het lastigste bij de verbindingen tussen vloer en wand en wand en dak. De dekking moet vanuit eisen aan levensduur een minimale afmeting hebben (c min), vermeerderd met de tolerantie. In dit geval is die tolerantie c dev = 5 mm. Voor de binnenzijde is nog 15 mm extra genomen, waardoor de totale dekking aan zowel binnen- als buitenzijde 50 mm bedraagt (tabel 1). Aansluitingen vloer-wand en wand-dak Aandacht is vooral nodig voor de detaillering D e betonnen kelder ziet eruit als een platte schoenendoos (fi g. 3). De kelder bestaat uit een vloer en dak van 120 × 40 m 2 en een dikte van 0,8 m. Behalve op de wan- den is het dak ook opgelegd op kolommen. Aan het project zijn diverse eisen gesteld. Zo moest het betonopper vlak voldoen aan CUR-Aanbe- veling 100 klasse B1 (CUR100 [3]) en het 2 Fietsenstalling in uitvoering 22 VAKBL AD 2 2021 Auteur Thijs Beets, Boskalis BV2-2021_6. BTA.indd 22BV2-2021_6. BTA.indd 22 05-07-21 14:3605-07-21 14:36 van de aansluitingen vloer-wand en wand-dak. De elementen zijn zwaar gewapend en de wapeningsstaven van de elementen, die op zichzelf al zwaar gewapend zijn, komen hier ook nog eens bij elkaar. Om te kunnen storten zijn er aan de bovenkant openingen nodig van circa Ø150 mm h.o.h. 1 m in het wapeningsnet voor de stortbuis en de trilnaald. Ook is voorgesteld om T-headed bars toe te passen (fi g. 9). Hiermee is er geen sprake van uitstekende wapening, wat veiliger is en wat er voor zorgt dat er geen wapening boven de bekisting uitsteekt. Hierdoor kan met één kist- hoogte worden gewerkt en is deze eenvoudig verticaal te hijsen. Uiteindelijk is in het uitvoe- ringsontwerp het wand-dakdetail geoptimali- seerd door de horizontale staaf schuin omhoog te zetten (foto 10). Scheurinleiders moeten er voor zorgen dat scheur vorming minder hoeft te worden beheerst, waardoor de wapening kan worden beperkt. Een scheurinleider is mogelijk met bijvoorbeeld stremstaal met zwelband of met kunststof buizen (fi g. 11, foto 13). Een andere manier om de scheur vorming te beheersen is het toepassen van zogenoemde plofmoten. Dat wil zeggen dat er meerdere moten van 5 m worden gestort waarbij steeds 5 m wordt over- geslagen. Die overgeslagen moten worden ver volgens op een later moment gestort. Een algemeen adviezen is de wapeningsschet- sen uit het ontwerp voor de aansluitingen vloer-wand en wand-dak zo gedetailleerd Tabel 1 Toegepaste dekking BETONSTERK TE- KL ASSEMILIEU- KL ASSECMIN;B/DUR [MM]?CDEV [MM]CNOM [MM]CTOEGEPAST [MM] wand in aanraking met buitenlucht C30/37 XC4, XD3, XF2455 50 50 wand binnen C30/37 XC3305 35 50 1 Betonwand in de fi etsenstalling met verdiepte V-naad om de 2,5 m 3 Langsdoorsnede fi etsenstalling 4 Impressie ? etsenstalling 23 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_6. BTA.indd 23BV2-2021_6. BTA.indd 23 05-07-21 14:3605-07-21 14:36 mogelijk uit te werken om de uitvoerbaarheid goed te kunnen beschouwen. BEKISTING Voor het bekistingstype en het soort contact- bekisting moest een keuze worden gemaakt uit een aantal verschillende soorten, toegespitst op de specifi eke situatie. In totaal moest 320 m wand worden gerealiseerd. Het loont de moeite het bekistingsontwerp zo uit te kienen dat er precies genoeg bekisting wordt ingezet. Het advies is om een groot- wandbekisting toe te passen, een bekisting die bestaat uit grote samengestelde hijsbare panelen (fi g. 14). Dit heeft in dit specifi eke geval voordelen ten opzichte van traditionele bekisting (te veel repetitie), stalen bekisting (te duur / te weinig repetitie) of paneelbekis- ting (te veel hijswerk). Met deze oplossing kan de bekisting 320 m / 40 m = 8 keer worden ingezet. Die 40 m is gebaseerd op zo groot mogelijke panelen die nog verhijsbaar zijn. De grootwandbekisting moet worden voorzien van een goede kwaliteit, gecoate en blind bevestigde betonplexplaten als contactbekis- ting. Schoren Doordat de wand tegen de CSM-wand werd aan gestort, hoefde er slechts aan één zijde bekisting te worden toegepast. Randvoor- waarde was, zoals eerder aangegeven, dat er niets in de CSM-wand mocht worden geboord; centerpennen waren hierdoor niet mogelijk. Afschoren door bevestiging in de vloer, was de snelste, eenvoudigste en meest gebruikelijke methode (fi g. 15, foto 16). Stortnaad Voor een wand van 120 m die met een wandbe- kisting van 40 m lengte wordt gestort zijn drie storts nodig. Gevolg is minimaal twee verticale stortnaden midden in de wand, op 40 m en 80 m. Stortnaden hebben niet alleen invloed op het uiterlijk, maar ook op de kwaliteit, zeker in schoonbetonwanden. Ze moeten met aandacht en vakmanschap worden uitgevoerd. Geadvi- seerd is de stortnaad als verdiepte V-naad uit te voeren met behulp van een hoeklat van 15 × 15 mm (fi g. 17). Hierdoor ontstaat een scheur in de stortnaad (een zwakke plek), zodat die minder zichtbaar is. De minimale dekking c min is 30 mm. Zoals eer- der aangegeven is 50 mm toegepast, wat bete- Groutankers CSM wand Dak Vloer Kolom 5 Bovenaanzicht fi etsenstalling 6 Doorsnede bouwkuip 7 Wapening vloer-wandaansluiting 24 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_6. BTA.indd 24BV2-2021_6. BTA.indd 24 05-07-21 14:3605-07-21 14:36 kent dat ook op de posities van de V-naad de dekking voldoende is. Wel moet de invloed van de naad op het uiterlijk van de wand worden afgestemd met de architect. Uiteindelijk is er voor gekozen elke 2,5 m ver- ticaal een verdiepte V-naad toe te passen (f oto 1). BETONSAMENSTELLING De wens was de wand in wit beton uit te voe - ren. Door toepassing van hoogovencement ontstaat een lichtgrijs betonopper vlak. Het is aan te raden een CEM III/B 32,5 N LH toe te passen omdat daar minder portlandcement - klinker in zit, en omdat daarmee de reactie iets trager verloopt. Dit vermindert de krimp en geeft een minder dichte poriestructuur, wat weer zorgt voor een lichter betonopper vlak. Met CEM III/A verloopt de reactie waarschijn- lijk te snel en met CEM III/C te traag. Ook kan worden overwogen een deel wit portlandce - ment toe te passen. Door in plaats van standaardgrind 4 ? 32, grind 4 ? 16 te gebruiken, is het verschil tussen de kleinste en grootste korrel minder groot. Gevolg is een constanter en homogener meng- sel, wat positief is voor de strakheid van het opper vlak. Fijner grind betekent bovendien dat er meer fijne delen nodig zijn. Dat is positief; omdat de vloer aan CUR100 moet voldoen is het gehalte fijne delen (< 0,250 mm) minimaal 160 l / m 3. Als bij de mengselberekening blijkt dat er fijne delen moeten worden toegevoegd, is het advies kalksteenmeel toe te passen. Dit zorgt voor een lichter uiterlijk, is inert waardoor het geen bijdrage levert aan de hydratatie (en dus krimp) en zorgt voor een betere verwerk - baarheid. Die verwerkbaarheid is belangrijk gezien de grote afmetingen van de wand en daarmee de lastige bereikbaarheid. Er is een betonpomp met een bereik van ? 60 m nodig. Daar komt bij dat de bovenkant is afgesloten met haarspel- den, wat tot gevolg heeft dat de slang steeds in en uit de wand moet om te verplaatsen in hori- zontale richting. In verband met de lastige stort en het hoge gehalte fijn materiaal is het advies om hier betonmortel met consistentie - gebied F4 toe te passen. D ubbel vel ling kant 20 x20 Schrumpf krim pscheurbuis M3/175 mm o.g., aanbrengen en verwer ken conform opg ave l everancier Nopp enfolie, aanbr engen over volledi ge hoogte wand 200 250 450 10 20 02 02 SPECIFICATIES BETONMENGSEL ? Betonsterkteklasse C30/37 ? Milieuk lasse XC4, XD3, XF2 ? C ement CEM III/B 32,5 N LH (minimaal 300 kg/m³) ? W cf < 0,45 ? Hulpstoffen n.t.b. Consistentieklasse F4 ? Maximale korreldiameter Dmax = 16 mm; ? Hoev eelheid fijn materiaal 160 l/m³, indien nodig aanvullen met kalksteenmeel; ? Ma ximaal initieel chloridegehalte Cl 0,40; ? G een betongranulaat (vanwege eis schoonbeton) 9 Alternatieven voor het wapeningsdetail van de aansluiting wand-dak met T-headed bars. Links het bestaande ontwerp, midden en rechts twee alternatieven 10 Uit voering wand-dak detail 8 S chetsmatige weergave van de wapening in de aansluiting wand - dak 11 Detail scheurinleiders 25 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_6. BTA.indd 25BV2-2021_6. BTA.indd 25 05-07-21 14:3605-07-21 14:36 VERHARDING Tijdens de uitharding van de betonnen wand vindt uitzetting en ver volgens krimp plaats. Maar in dit geval wordt dat verhinderd door de al uitgeharde vloer waarop de wand staat. Wanneer de spanning in het beton hoger wordt dan de treksterkte, kunnen scheuren ontstaan. Zoals onder 'Betonsamenstelling' is aangege- ven is het voor de kleur aan te raden CEM III/B toe te passen en dat is ook voor het krimpge- drag positief, omdat de hydratatiewarmte voor CEM III/B lager is dan voor bijvoorbeeld CEM I. Het eerder beschreven advies van een houten grootwandbekisting is positief voor het vast- houden van de hydratatiewarmte die vrijkomt bij de verharding. Die warmte versnelt het verhardingsproces, wat er voor zorgt dat de benodigde sterkte eerder wordt bereikt. Om te kunnen bepalen wanneer er mag wor- den ontkist, moet de minimaal benodigde druksterkte bekend zijn. In dit geval kan de 4004500 Optie 3 Kist afschoren door bevestiging in vloer 13 Scheurinleiding wand met in het midden de krimpscheurbuis en de onderbreking van de wandwapening 14 Grootwandbekisting 12 Detail 1 en 2 van de buitenwand. 15 Gekozen oplossing voor het schoren van de bekisting 26 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_6. BTA.indd 26BV2-2021_6. BTA.indd 26 05-07-21 14:3605-07-21 14:36 niet dragende constructie worden ontkist bij een kubusdruksterkte van minimaal 3,5 N/ mm 2. Door tijdens het verhardingsproces de gewogen rijpheid te meten, kan worden bepaald wanneer de kist mag worden ver- wijderd. Bij zulke lage sterkten is het belangrijk om na het verwijderen van de kist het beton nog een aantal dagen na te behandelen, bijvoorbeeld door het in te pakken met folie en of in te spui- ten met curing compound. Hiermee wordt een duurzaam betonopper vlak verkregen. Wordt er niet voldoende nabehandeld, dan zou dat leiden tot een poreuzer beton, dat gevoeliger is voor schadelijke invloeden van buitenaf. Denk aan carbonatatie en indringing van chloride. De beste nabehandeling is te wachten met ontkisten, in dit geval ongeveer vier dagen, een moment dat het beton circa de helft van zijn eindsterkte bezit. Het laten staan van de bekisting geeft ook in relatie tot de schoonbe- toneis het beste resultaat. Daarbij geldt dat ontkisten bij gelijke gewogen rijpheid het beste resultaat geeft qua kleur. PR AK TIJK Medio 2020 is de fi etsenstalling gerealiseerd. Uiteindelijk bleek de eis voor wit beton niet voor deze wanden te gelden. Hierdoor kon een betongrijstint worden gemaakt met C30/37, CEM III/B 42,5 en grind ? 16 mm. Een dag na de stort werd er ontkist, waardoor de wanden in hoog tempo (circa 2 × 35 m 1 per week) konden worden gebouwd. Voor een goede nabehandeling is curing compound toe- gepast. Dit in tegenstelling tot wat er in CUR100 wordt geadviseerd. Maar bij deze wanden is gebleken dat ook met toepassing van curing compound kon worden voldaan aan CUR100. Door elke 5 m verticale krimpscheurbuizen als scheurinleiders toe te passen, zijn geen noe- menswaardige verhardingsscheuren zichtbaar in het betonopper vlak (foto 1). Alles bij elkaar heeft dit gezorgd voor een mooi schoonbeton en waterdichte betonwanden. LITER ATUUR1. Dictaat Betontechnologisch Adviseur, Betonvereniging. 2. Dictaat Basiskennis betontechnologie, Betonvereniging. 3. CUR 100: Schoonbeton - specifi catie, uitvoering en beoordeling van betonopper vlakken waaraan esthetische eisen worden gesteld, 2013. 4. H. Ouwerkerk, Uitvoering schoon beton, Cement&BetonCentrum oktober 2008. 5. Gevraagd 100 jaar, Betoniek Standaard 12-30, 2003 . 6. F. van Waarde, Wanneer is beton waterdicht?, Cement 1 2016. 7. Invloed van nabehandeling op poriestructuur van beton, Cement 2008. 8. De perfecte stortnaad, Betoniek Standaard 12/15, mei 2002. 9. Oog voor detail, Betoniek Standaard 11/14 april 1999. 10. P. Lagendijk, Alternatieve oplossing voor waterdichte kelderwanden, Cement 1 2016. 11. Economische scheurwijdtebeheersing in toeritten, Cement 2002. 12. J. Kronemeijer, Betontechnologie centraal in bouwproces, Cement 7 2013. door aanbrengen van een proellat 16 Toegepaste wandbekisting met schoorbokken om de verse betondruk over te  brengen naar de onderliggende constructie, tijdens het storten van enkelzijdige wanden 17 Betonwand met verdiepte V - naad 27 VAKBL AD 2 2021 BV2-2021_6. BTA.indd 27BV2-2021_6. BTA.indd 27 05-07-21 14:3605-07-21 14:36 WEBINAR MONOLIET VLOEREN BEVESTIGT BEL ANG SAMENWERKINGWEBINAR MONOLIET VLOEREN BEVESTIGT BEL ANG SAMENWERKING Een goede monolietvloer maak je samen 28 VAKBL AD 2 2021 Auteur Remco Kerkhoven, Betonhuis ? Jurjen Talsma, Kwaliteitsdienst Beton ? Ron Boonders, Vloertechniek BV2-2021_4. monolietvloeren.indd 28BV2-2021_4. monolie