VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETON VAKBL AD 3 2021 Hijsloods in de wolken AEC-VULSTOF VOOR BETON ? HOMOGENITEIT STA ALVEZELS IN BETON ? KRIMPVRIJ BETON? ? BETONNEN WANDEN MET HOUTMOTIEF BV 3-2021_Cover.indd 1BV 3-2021_Cover.indd 1 14-10-21 16:2214-10-21 16:22 Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Marjolein Heijmans, 06-57676351 of via e-mail m.heijmans@aeneas.nl. Ook partner van Betoniek worden? Met het delen van kennis draagt Betoniek al sinds 1970 bij aan een goede kwaliteit van de bouw in Nederland. Dit doen we met hulp van onze partners, die net als wij het belang van kennis inzien. Tegenover deze ondersteuning staan een aantal privileges, zoals een hoge korting op licenties, aandacht in het vakblad en online en gratis gebruik van de vacaturebank. D ura Vermeer is actief in bouw, infrastruc- tuur, engineering en dienstverlening. Projecten worden daarbij in opdracht van derden en voor eigen risico ontwikkeld, gerealiseerd en geëxploiteerd. Dura Vermeer is onderscheidend en gaat vernieuwend te werk. Samen met onze partners bieden wij toon- Partner uitgelicht Bouwer Dura Vermeer is al 160 jaar een onafhankelijk, nancieel solide familiebedrijf. Een absolute specialist als het gaat om het ontwerpen, realiseren en onderhouden van infrastructuur in de meest complexe omgevingen in Nederland. Wij begrijpen de omgeving als geen ander en bouwen samen aan optimale en duurzame oplossingen met opdrachtgever, omgeving en eindgebruikers. Het is de wisselwerking tussen ons inzicht in de behoeften en wensen van de lokale omgeving en onze ervaring met grote projecten wat ons succesvol maakt. Dura Vermeer aangevende, integrale en duurzame oplossingen voor uiteenlopende bouwopgaven. Wij zijn daar- mee een solide partner voor onze relaties, gericht op continuïteit en duurzaamheid. gericht op continuïteit en duurzaamheid.gericht op continuïteit en duurzaamheid. 2 VAKBL AD 3 2021 BV 3-2021 Partners + Partners uitgelicht.indd 2BV 3-2021 Partners + Partners uitgelicht.indd 2 15-10-21 09:2115-10-21 09:21 Het vergrootglas en de verrekijker Lastig kan dat zijn, snel schakelen van micro meters naar kilometers en weer terug. Toch is dat wel wat we in de betonbouw met enige zwierigheid en snelheid doen. Waar de werkelijke kracht van het materiaal besloten ligt in het werkgebied van vergrootglas of microscoop, ligt de toepassing van beton vaak besloten in enorme afmetingen en gigantische hoeveelheden. In de categorie 'hoog en ver ' gaan we in deze uit- gave van ons lijfblad in op de bouwmethode van de ? inmiddels wereldberoemde ? Zalmhaven, het hoogste woongebouw van de Benelux. Een uit- gekiend samenspel tussen prefab en in-het-werk- gestort beton leverde een unieke combinatie van snelheid en bouwveiligheid op. Dit soort 'reuzenarbeid zou niet mogelijk zijn als we ook niet op microniveau inzicht hebben in het functioneren van het samenspel tussen toeslag- materialen, bindmiddelen en hulpsto en. Onder- zoek naar de toepassing van AEC'-vulstof opent mogelijkheden om verder te werken aan her- gebruik van afvalsto en; de ontwikkeling van krimpreducerende hulpsto en biedt een mogelijk- heid om robuuster te kunnen bouwen met beton. Onder het motto 'meten is weten' presenteert tenslotte staalvezelproducent Bekaert haar er varingen bij de bewaking van de constante kwaliteit bij de verwerking van met staalvezel versterkt beton. Ik wens jullie veel leesplezier en succes bij het in- en uit te zoomen op beton. Hans Kooijman Hoofdredacteur Betoniek Vakblad Voor reacties: hanskooijman@betoniek.nlPUZZELEN IN EEN HIJSLOODS Bouwsysteem vraagt om horizontaal denken en bouwen in prefab. 4 HOMOGENITEIT STA ALVEZELS IN BETON Een belangrijk aandachtspunt bij staalvezel- beton is de verdeling van de vezels: hoe weet je zeker dat die homogeen door het mengsel zijn verdeeld. 9 AEC-VULSTOF VOOR BETON Onderzoek aan en regelgeving voor gemalen AEC-bodemas als vulstof voor ongewapend aardvochtig beton. 14 BETON ZONDER KRIMP, BESTA AT DAT? Wereldwijd is er steeds meer er varing met hulpsto en die krimp van beton reduceren. Wat zijn de kansen en risico's van deze technologieën? 20 BETONNEN WANDEN MET HOUTMOTIEF: EEN BETONTECHNOLOGISCH ADVIES Adviesrapport als onderdeel van de opleiding Betontechnologisch Adviseur 26 OK TOBER 2021 JA ARGANG 9 EN VERDER PARTNER UITGELICHT 2 ONLINE EN SERVICE 31 VOOR TECHNOLOGIE EN UIT VOERING VAN BETON VAKBL AD 3 2021 Hijsloods in de wolken AEC-VULSTOF VOOR BETON ? HOMOGENITEIT STA ALVEZELS IN BETON ? KRIMPVRIJ BETON? ? BETONNEN WANDEN MET HOUTMOTIEF BV 3-2021_Cover.indd 1BV 3-2021_Cover.indd 1 14-10-21 16:2214-10-21 16:22 Foto voorpagina: Hijsloods Zalmhaven I op weg naar beneden, foto Matthijs van der Steen 3 VAKBL AD 3 2021 INHOUD BV3-2021 Inhoud_hoofdredactioneel.indd 3BV3-2021 Inhoud_hoofdredactioneel.indd 3 14-10-21 16:2514-10-21 16:25 PROJECTGEGEVENS project De Zalmhaven opdrachtgever Zalmhaven CV (AM b.v. en Amvest Vastgoed b.v.) aannemer BAM Bouw en Techniek Grote projecten prefab beton Byldis breedplaatvloeren Geelen Beton ondersteuning vloeren Safe hijsloods Civiele Technieken deBoer betonmortel Dyckerho Basal betonpompen Faber Betonpompen maatvoering MOUS Systems architect 'high-rise' Dam & Partners Architecten architect 'mid-rise' K A AN Architecten ontwerpend constructeur Zonneveld ingenieurs b.v. coördinerend constructeur BAM Advies & Engineering toetsend constructeur Van Rossum opleverdatum tweede kwartaal 2022 oplevering Tweede kwartaal 2023 1 Hijsloods op zijn hoogste punt 4 VAKBL AD 3 2021 Auteur Frans Quataert, Bouwplaatsmanager BAM Bouw en Techniek ? Jacques Linssen, Betoniek 2. Zalmhaven.indd 42. Zalmhaven.indd 4 14-10-21 16:4414-10-21 16:44 BOUWSYSTEEM VR A AGT OM HORIZONTA AL BOUWEN EN DENKEN IN PREFAB De hoogste woontoren van de Benelux, Zalmhaven I, nadert zijn voltooiing. De indrukwekkende hijsloods, een mobiele fabriekshal waarbinnen de verdiepingen werden gebouwd en die, bouwlaag voor bouwlaag, omhoog werd gevijzeld, is inmiddels weer ontmanteld. Mooi moment om terug te kijken: hoe is het bouwproces binnen de loods ingericht en wat hebben we geleerd? D e Zalmhaven ligt in hartje Rotterdam, op steenworp afstand van de Erasmus- brug. Het project bestaat uit drie torens, voornamelijk ingevuld met woningen. Zalmha- ven I, de high-rise, is met 215 m de hoogste van de drie. Hij is grotendeels opgebouwd uit pre- fab betonnen wanden, een dragende gevel en breedplaatvloeren. HIJSLOODS Na een uitgebreide studie heeft bouwer BAM er voor gekozen de toren te bouwen met behulp van een hijsloods. Hierin is telkens één com- plete verdieping gerealiseerd, waarna de hijs- loods een verdieping omhoog werd gevijzeld en de vijfdaagse bouwcyclus opnieuw kon begin- nen. De reden om voor een bouwloods te kiezen zat hem met name in de veiligheid, zowel de arbo- veiligheid als de omgevingsveiligheid. Dankzij de hijsloods was de kans op vallen van objecten nihil en kon worden voldaan aan de strenge eisen uit de Richtlijn Bouw- en Sloopveiligheid. Naast meer veiligheid leidde deze bouwwijze tot minder weer verlet en betere arbeidsomstandig- heden. Zie ook het artikel Omgevingsveiligheid bepaalt uitvoeringsmethode De Zalmhaven uit Betoniek 2019/4. De hijsloods ? 50 m lang, 38,5 m breed en 12 m hoog (fi g. 2) ? is ontworpen in samenwerking met Civiele Technieken deBoer. Hij is op bega- negrondniveau gemonteerd om het gebouw heen en op vier grote stalen kolommen (Ø813 × 16 mm) buiten het gebouw gefundeerd. Bene- den stond een vijzelconstructie die de loods tel- kens één slag omhoog vijzelde (fi g. 3, foto 4). Bij iedere twee slagen werden vier nieuwe sta- len kolomdelen toegevoegd met een lengte van ongeveer 6 m. Juist deze opbouw, afwijkend van hijsloodsen die eerder in Nederland zijn toegepast ? daar stonden de loodsen op het gebouw zelf ? vormde de sleutel tot succes. VOORZIENINGEN Een hijsloods is lang niet voor ieder project geschikt. Toepassing vraagt een ? inke inves- tering die pas interessant is bij grote projecten PUZZELEN IN EEN HIJSLOODS 2 Plattegrond hijsloods 3 Omhoog vijzelen hijsloods 5 VAKBL AD 3 2021 2. Zalmhaven.indd 52. Zalmhaven.indd 5 14-10-21 16:4514-10-21 16:45 en een hoge bouwsnelheid. En de vorm van het gebouw moet zich er voor lenen. Zo is een regelmatige plattegrond, zonder grote spron- gen in de gevel, ideaal. Bij afwijkingen moeten voorzieningen worden getroffen met een nadelig effect op de kosten en het bouwtempo. Een ander voorwaarde is dat het gebouw in staat moet zijn extra belastingen op te nemen. Bij Zalmhaven I gold dat met name voor de horizontale (wind)belastingen. De verticale belasting werd immers nagenoeg volledig naar de vier poten afgedragen. Juist dat maakte dit ontwerp van de loods zo geschikt. Wel is bij deze bouwsystemen altijd speciale aandacht nodig voor de windbelasting. Door - dat de het aangeblazen opper vlak van een hijs - loods groter is dan het gebouw zelf, is het niet vanzelfsprekend dat het gebouw die belasting op kan nemen. Uiteraard zijn er voorzieningen te treffen als de sterkte of stijfheid in het gebouw niet voldoende zijn, maar ook die moe - ten zo veel mogelijk worden vermeden; je moet immers voorkomen een 'definitieve' construc - ties te maken in een 'tijdelijke' situatie. Op als deze aspecten scoorde Zalmhaven I goed. Het gebouw leende zich dus uitstekend voor deze bijzondere bouwmethode. Uiteraard moesten de nodige constructieve oplossingen worden bedacht. Zo zijn er zijn voorzieningen getroffen om uitknikken van de stalen kolom- men te voorkomen, de zogenoemde 'kniksteu- nen'. De horizontale belasting werd direct onder de hijsloods aan het gebouw afgedragen door de zogenoemde 'windvangconstructie', een zware verankering op de vier hoekpunten van het gebouw. Slechts op twee verdiepingen bevond zich een inham in de gevel. Hier moest een extra staalconstructie worden aange - bracht om de afstand tussen de vloer en de constructie van de hijsloods te overbruggen. BOUWPROCES In de hijsloods bevonden zich twee 40-tons bovenloopkranen (portaalkraan). De eerste kraan fungeerde als hijskraan die de bouwele - menten vanaf maaiveld door een hijsopening langs het gebouw omhoog hees (fig. 2, foto 5). Omdat deze kraan zich boven de bouwplaats bevond, voldeed dit aan de eisen vanuit de Richtlijn Bouw- en Sloopveiligheid. De tweede kraan, de montagekraan, zorgde voor het hori- zontale transport binnen de hijsloods. De hijs - kraan was aan de noordzijde van het gebouw gepositioneerd. Oostzijde zou, vanwege de overheersende windrichting uit het westen, nog beter zijn geweest, maar dat was niet mogelijk omdat daar een ander gebouw staat. Voor een efficiënt proces was het noodzakelijk dat de kranen continu in bedrijf waren. 12 uur per dag, iedere dag zo'n 24 hijsjes. Bij ieder hijsje moest de capaciteit zoveel mogelijk wor - den benut. Dus geen ladingen van 500 kg maar bij voorkeur van minimaal van 30 ton. Op basis hier van zijn de afmetingen van de prefab wan- den geoptimaliseerd. Ook het hijsen van instal- laties moest zo efficiënt mogelijk gebeuren. Een bak van 2,5 m bij 10 m werd telkens volle - dig gevuld. Soms was het nodig het hijsen van prefab beton en installaties te combineren, bij- voorbeeld door een deel van de installaties vooraf op de breedplaatvloeren te monteren. Een belangrijk voordeel van toepassing van een bovenloopkraan was veel beheerster kon worden gehesen dan bij een traditionele kraan. Wel nam het hijsen uiteraard behoorlijk wat tijd in beslag, zeker voor de bovenste verdiepin- gen. Toch was de snelheid van de kraan niet echt een beperkende factor. Want een belang- 4 De hijsloods wordt vanaf beneden omhooggevijzeld, foto: BAM Advies en Engineering 6 VAKBL AD 3 2021 2. Zalmhaven.indd 62. Zalmhaven.indd 6 14-10-21 16:4514-10-21 16:45 rijk deel van de tijd was nodig voor het aanpik- ken en weer afpikken van de elementen en die varieerde niet met de hoogte van het gebouw. Grofweg was de tijd die een hijsje kost te ver - delen in 1/3 voor het aanpikken 1/3 voor het hijsen zelf en weer 1/3 voor het afpikken. DENKEN IN PREFAB Om het bouwsysteem volledig tot zijn recht te laten komen, was het zaak in prefab te denken: alles moest zoveel mogelijk worden geprefa- briceerd. Niet alleen het beton maar ook de installaties, wapening, afbouw. Zo werden de gevelelementen in de fabriek van de leveran- cier samengesteld. Aan het prefab betonnen binnenspouwblad is het natuursteen buiten- spouwblad vooraf bevestigd, inclusief isolatie. Ook de beglaasde kozijnen zijn al bij de leve - rancier in het element geplaatst. Sommige ele - menten werden deels op een nabijgelegen hub aan de Keileweg geassembleerd. Daar werd bijvoorbeeld de aluminium bekleding op de balkons gemonteerd. Er is zelf nog uitgezocht de badkamer volledig prefab aan te leveren. Dat bleek echter niet haalbaar. Dit alles heeft niet alleen geleid tot een hoog bouwtempo, ook waren er geen handelingen meer nodig aan de buitenkant van het gebouw en kon een gevelsteiger achterwege blijven. HORIZONTA AL BOUWEN De verdiepingen zijn gebouwd in een vijfdaagse cyclus. Kenmerkend in het systeem is dat er horizontaal moest worden gebouwd. Er was immers maar één verdiepingshoogte beschik - baar, waardoor elementen niet over elkaar heen konden worden getild (foto 5). Het was dus noodzakelijk van achter naar voren te werken, waardoor de bouwvolgorde goed moest worden uitgekiend. Dit was nogal een puzzel. Het vloer veld is verdeeld in vier vakken. Op dag 1 van de 5-daagse cyclus werden, van achteren naar voren, de elementen in vak 1 gesteld; ach- tereenvolgens de hoekelementen, de gevels, de binnenwanden en de breedpaatvloeren. Op dag 2 werden de prefab betonelementen van vak 2 gemonteerd en gingen de vlechter en de instal- lateur aan de slag in vak 1, ook weer van achte -ren naar voren. Dit ging telkens door t/m dag 4. De vloer is in twee fases gestort, op dag 3 en dag 5. Op diezelfde dag 5, tijdens het storten, werd de hijsloods naar de nieuwe niveau gevijzeld. De dag nadat het eerste deel van de vloer was gestort, kon al worden begonnen met het stel- len van de balkonpui op de boven gelegen ver - dieping. Omdat er niet voldoende hoogte was, werd deze vanaf de onderzijde gehesen en in een speciaal ontwikkeld stelraam geplaatst. Het storten van het beton gebeurde vanaf een standleiding in het midden van de plattegrond. Gezien de grote hoogte van het gebouw vraagt dit behoorlijk wat van het betonmensgel. Een goede afstemming met de betonmortelleve - rancier was dan ook essentieel. JUST-IN-TIME In totaal waren in de hijsloods tien verschil- lende bedrijven actief. Dat vroeg natuurlijk de nodige coördinatie. Vanwege de invulling van de cyclus kon niet iedereen tegelijk aan de slag. Zo waren er ploegen die pas op dag 2 van de cyclus konden starten. Die werkten bijvoor - 5 Elementen werden langs het gebouw omhoog gehesen. Kenmerkend aan het systeem was verder dat er horizontaal moest worden gebouwd, foto: SHH 7 VAKBL AD 3 2021 2. Zalmhaven.indd 72. Zalmhaven.indd 7 14-10-21 16:4514-10-21 16:45 bovenloopkraan ? op de kern van het gebouw geplaatst die het overige deel van het dak kon demonteren. Alle elementen zijn met de bovenloop kraan naar beneden gehesen. Het dak in uiteindelijk in twee weken tijd ont- manteld. Ver volgens kon worden begonnen met het afzakken van de hijsloods (foto 6). De hijs- kraan werd tijdens het zakken aan de noord- zijde geparkeerd en de montagekraan aan de zuidzijde, zodat die langs het gebouw mee naar beneden konden zakken. Het proces van afzakken was feite omgekeerd aan het omhoog vijzelen van de loods. Telkens zakte de con- structie één verdieping omlaag en telkens werd een kolomdeel van de staanders verwij- derd. Het hijsgat moest tijdens het zakken wor- den dichtgezet vanwege de stijfheid. EVALUATIE Meer nog dan bij andere systemen was bij Zalmhaven I de vooraf bedachte planning bepalend. Als het echt nodig was, kon er best enigszins van worden afgeweken, zo lang dat maar paste binnen de vooraf opgestelde uit- gangspunten. Dat heeft uiteindelijk geleid tot een geolied proces, zeker na een korte opstartperiode waarin alle bedrijven konden wennen aan het systeem. Het werken binnen de loods werd door iedereen als zeer prettig er varen. Een van de weinige kri- tiekpunten van het bouwplaatspersoneel was het gebrek aan daglicht. Er is nog nagedacht over transparante platen in het dak, maar dat was constructief niet mogelijk; deze zouden de schijfwerking ondermijnen. Daar had hooguit aan de zijkanten iets voor verzonnen kunnen worden. Een ander aandachtspunt was het lawaai van de schermen bij harde wind. Enige optimalisatie is misschien mogelijk in de opstartfase, met name voor het schoren van de hijsloods op het moment dat die nog niet aan het gebouw kon worden afgesteund. Het zijn wat kleine aandachtpunten die het enthousiasme van de betrokken partijen zeker niet teniet hebben gedaan. Het proces liep gesmeerd en de hoeveelheid onwerkbare dagen lag beduidend lager dan gebruikelijk. Het succes was mede te danken aan de goede samenwerking met Bydlis ,de leverancier van de prefab betonelementen. De bouwmethode smaakt al met al zeker naar meer. Er wordt al MA ATVOERING Gezien de strakke planning was het belangrijk dat de elementen direct exact op hun plaats stonden. Vooral het startpunt, de hoekelementen, moesten zeer nauwkeurig worden gemaatvoerd. Iedere fout in het begin zou later tot problemen leiden. Om een nauwkeurige maatvoering mogelijk te maken, is gebruikgemaakt van het MOUS systeem. Het uiteindelijke resultaat was een maximale afwijking in de gehele toren van 1,5 cm. beeld van dag 2 tot 4, 12 uur per dag. Hiermee kwamen zij alsnog op een 36-urige werkweek uit. Ook het gebruik van de kranen vergde een nauwgezette afstemming. Iedereen moest ruim van te voren intekenen op een bepaald tijdslot. Om de strakke planning mogelijk te maken was het noodzakelijk dat wat arriveerde bij de bouwplaats direct naar boven werd gehesen, daar direct werd overgenomen door de monta- gekraan en ver volgens meteen werd verwerkt. Er was geen plek grote hoeveelheden materi- aal op te slaan. En als iets mee terug moest worden gehesen, bijvoorbeeld de opslagbak voor installaties, moest die op het juiste moment klaar staan. Om te zorgen dat vrach- ten precies op tijd aankwamen kon gebruik worden gemaakt van een hub aan de Keileweg. Uiteraard moesten bijvoorbeeld de prefab wan- den wel tijdelijk ergens worden neergezet. Aan- dachtspunt daarbij was de belasting. Daar is op een slimme manier mee omgegaan, door wan- den daar te plaatsen waar later ook een wand zou komen, waardoor de belasting door onder- gelegen wanden kon worden opgenomen. ONTMANTELING Nadat de toren op hoogte was, was het zaak de hijsloods weer netjes beneden te krijgen. In eerste instantie moest het dak van de loods worden gedemonteerd. Voor het eerste deel gebeurde dat handmatig. Zodra er ruimte was, is een kleine kraan ? aangevoerd via de 6 Afzakken hijsloods, de toren steekt af in de mist, foto: Matthijs van der Steen 8 VAKBL AD 3 2021 2. Zalmhaven.indd 82. Zalmhaven.indd 8 14-10-21 16:4514-10-21 16:45 SLIMME MEETGOOT MA AK T HOMOGENITEIT INZICHTELIJK HOMOGENITEIT staalvezels in beton 1 Meetgoot gemonteerd aan een truckmixer Het toevoegen van staalvezels aan beton gebeurt meestal op de betoncentrale. Vaak worden zakken staalvezels toegevoegd aan een volgeladen betonmixer met behulp van een transport­ band. Een belangrijk aandacht­ punt daarbij is de verdeling van de vezels: hoe weet je zeker dat alle zakken goed homogeen over de truckmixer zijn verdeeld? DOSEREN Het doseren van staalvezels op de betoncen- trale kan op diverse manieren. De meest effici- e nte methode is om de vezels samen met alle overige bestanddelen reeds in de menger toe te voegen om op die manier een mooi homo- geen mengsel te verkrijgen. In de praktijk zijn er echter nauwelijks betoncentrales die dit doen, omdat men bang is dat er vezels achter - blijven in de menger, die op een ander werk aan het opper vlak in het zicht kunnen komen. Een tweede methode is het meegeven van de vezels in de uitstroom van de menger op het moment dat het beton in de truckmixer valt. Het mengen van de al redelijk verspreide staal- vezels gebeurt dan in de truckmixer. Dit vraagt echter om voldoende ruimte rond de menger, enerzijds om dat veilig te kunnen doen en anderzijds om de benodigde vezels op te slaan. De meeste centrales hebben die ruimte niet. Veruit de meeste doseringen vinden daarom vaak achteraf plaats, dus nadat de truckmixer al volledig is geladen met beton. De truckmixer rijdt daar voor naar een speciaal ingerichte 9 VAKBL AD 3 2021 Auteur Bart Wight, Bekaert 3. Meetgoot.indd 93. Meetgoot.indd 9 14-10-21 16:3014-10-21 16:30 2 Een juiste en homogene dosering van staalvezels in beton is bepalend voor de werking laadplaats op het terrein van de betoncentrale. Daarbij wordt vaak een transportbandje toege- past, een enkele keer gebeurt het vanaf een plateau, waarbij de zakken direct achter in de mixer worden geladen. Op het moment dat de vezels worden geladen moet de truckmixer op vol vermogen draaien en daarbij minimaal 10 -12 omwentelingen per minuut maken, om er voor te zorgen dat de vezels goed worden gemengd. De vezels kun- nen dan gelijkmatig worden toegediend met een snelheid van ongeveer 40 ? 60 kg/minuut. Nadat de laatste vezels zijn toegevoegd, moet de truckmixer nog minimaal 60 omwentelingen maken op vol vermogen om er zeker van te zijn dat ook de laatste vezels goed zijn gemengd. Veelal wordt gedacht dat de vezels onderweg naar de bouwplaats verder door het beton heen worden gemengd, maar dat is een misvatting. Onderweg wordt het beton alleen in beweging gehouden; de trommel draait daarbij veel te langzaam. Mengen moet dus op de centrale geschieden. EGELBALLEN Als het mengen van de staalvezels niet goed is gegaan, kunnen zogenoemde egelballen ont- Op het moment dat vezels worden geladen moet de truckmixer op vol vermogen draaien om ervoor te zorgen dat de vezels goed worden gemengd 10 VAKBL AD 3 2021 3. Meetgoot.indd 103. Meetgoot.indd 10 14-10-21 16:3014-10-21 16:30 staan: samenklonterende ballen van vezels en beton. Dit wordt pas zichtbaar bij het lossen van het beton (bijvoorbeeld in een betonpomp) en is een teken dat de vezels niet homogeen zijn verdeeld. Egelballen kunnen ontstaan als het doseren te snel is gegaan (bijvoorbeeld als vanaf een plateau in één keer de hele zak is toegevoegd) of als de truckmixer te langzaam heeft gedraaid tijdens het doseren. Een andere mogelijke oorzaak is een truckmixer met ver- sleten schoepen, waardoor hij veel slechter mengt. Als het betonmengsel er visueel goed uitziet en goed en constant door de betonpomp heen- gaat, zowel bij de eerste m 3 als ook de laatste m³ uit de betonmixer, dan mag men er van uit gaan dat de vezels redelijk goed zijn verdeeld over het mengsel. METEN IS WETEN Om te bepalen hoe homogeen vezels door het beton zijn verdeeld, is het mogelijk om zoge - noemde uitspoelproeven te doen. De methode d aar voor is beschreven in NEN-EN 14721 [1]. Hierbij worden uit een monster betonspecie staalvezels onttrokken, gedroogd en gewogen en omgerekend naar een dosering per m³. Vanzelf - sprekend geeft één monster per truckmixer geen g oed beeld. Er moeten drie monsters worden genomen tijdens het lossen op 1/3, 1/2 en 2/3 van de hoeveelheid beton die wordt gelost. Een lading wordt als homogeen en goed gedoseerd beschouwd als het staalvezelgehalte in elk mon - ster niet meer dan 20% afwijkt van het beoogde s taalvezelgehalte en het gemiddelde van de drie monsters samen niet meer dan 15% afwijkt. 3 De EyeD geeft inzicht in het aantal staalvezels in beton 11 VAKBL AD 3 2021 3. Meetgoot.indd 113. Meetgoot.indd 11 14-10-21 16:3014-10-21 16:30 Voor deze testen kan gebruik worden gemaakt van een pijpmagneet. Een monster betonspecie wordt geleegd in die magneet en nagespoeld met water. Alle vezels worden door de sterke magneet uit het betonmonster gehaald. Hoewel dit het werk vereenvoudigt, blijft het doen van dit soort testen arbeidsintensief. Bovendien is er met drie monsters nog steeds slechts sprake van een steekproef. EYED Het zou beter zijn als je continu en direct zou weten hoe de verdeling van de staalvezels is over de gehele truckmixer. Om hier beter inzicht in te krijgen ontwikkelde Bekaert de EyeD, een meetgoot die achter een truckmixer kan worden gehangen (foto 1). Dit apparaat wekt een groot elektromagne- tisch veld op. Op het moment dat de betonspe - cie door de meetgoot heen gaat, verstoren de staalvezels dit elektromagnetische veld. Hoe homogener de vezels zich in het beton verdeeld hebben, hoe constanter de versto- ring, die wordt afgezet in een grafiek rond de gemiddelde verstoring (fig. 4). De betonstroom uit de mixer wordt continu gemeten met hoogte- en snelheidsmeters om zo ook een relatie te krijgen met het volume aan betonspecie. Om beter inzicht te krijgen in de verdeling van staalvezels kan de EyeD worden gebruikt, een meetgoot die de verstoring van een elektromagnetisch veld meet Het resultaat van de meting is direct na het los - sen van de mixer zichtbaar. De EyeD is voorzien van Wifi en een gsm-module om de data te ver - zenden naar een ser ver, waardoor de resulta- ten direct beschikbaar zijn voor analyse en er bij afwijkingen direct maatregelen kunnen worden genomen. MEETRESULTATEN De grafiek in figuur 4 geeft een voorbeeld van meetresultaten weer. In de grafiek zijn de tole - rantiegrenzen van 15% (blauw) en 20% (groen) weergegeven. De metingen worden weergegeven voor een voortschrijdend gemid- delde van 10 l, 100 l en 1000 l (1 m 3). Vooral die laatste geeft de trend van de homogeniteit goed weer. De metingen van 10 l zijn vergelijk - baar met een uitspoelproef. Je ziet daarbij heel goed de pieken en dalen en daarmee de betrouwbaarheid van de steekproef. De homogeniteit wordt nu weergegeven rond een gemeten gemiddelde (0-lijn). Dit gemid- delde zegt nog niets over de dosering zelf, alleen maar hoe homogeen de vezels zich in de truckmixer hebben verdeeld. Maar of er nu 35 kg/m³ gemiddeld aanwezig is of 25 kg/m³, dat geeft de EyeD nu niet aan. Dat moet met de hand aan het systeem worden ingegeven. Het systeem kan echter ook zogenoemde RFID- chips lezen. Op deze datadragers kunnen het type staalvezel en een unieke code per verpak - kingseenheid worden meegegeven. Als dan bijvoorbeeld 21 verschillende units worden geregistreerd van 20 kg en uit de meting komt dat er 12 m³ beton door de goot is gegaan tij- dens het lossen, dan betekent dat een dosering van 35 kg/m³ (21 x 20 / 12). VOORBEELDEN INHOMOGENE DOSERING De EyeD geeft een goed beeld van situaties waarbij de dosering niet optimaal is verlopen. De grafiek in figuur 5 laat zien wat er gebeurt als de vezels wel op de juiste manier worden gedoseerd, maar direct na het toevoegen van de laatste vezels de truckmixer stopt met draaien op vol vermogen. Bij de grafieken in figuur 6 zijn de vezels goed gedoseerd in een truckmixer met totaal versle - ten schoepen, die ondanks het draaien op vol vermogen de vezels daardoor niet goed kan verdelen. TESTEN Om de betrouwbaarheid van het apparaat te testen zijn vele controleproeven uitgevoerd. Hiertoe zijn meerdere truckmixers volledig gelost, waarbij is gemeten met de EyeD én met uitspoelproeven. Op de momenten dat een monster voor een uitspoelproef werd geno - men, werd een signaal aan de EyeD gegeven, die v er volgens een punt op de grafiek mar - keert. De resultaten staan in fig. 7. Op de g emarkeerde punten zijn later de gemeten hoeveelheden als rode punten uitgezet in de grafieken. Als er al verschillen zichtbaar zijn, dan ligt dat meer aan de precisie van het moment van monstername, dan aan afwijkin - gen in de EyeD. Bij het gebruik is kalibratie dus niet nodi g. De vele uitspoelproeven die reeds zijn uitgevoerd bevestigen de nauwkeurigheid van het apparaat. A ANBEVELINGEN VOOR TOEPASSING EYED Het meten met EyeD is een nieuwe en unieke methode en zeker niet altijd noodzakelijk. Zolang de vezels op de juiste manier worden gedoseerd is er immers niet veel reden om te twijfelen aan de homogeniteit. Voor de con- structies van staalvezelbeton die tot nu toe zijn gerealiseerd, voornamelijk op staal gefun- deerde vloeren, zijn bovendien de risico's bij een onvoldoende homogeniteit niet erg groot. In een vloer kan in het ergste geval een (krimp) 4 Voorbeeld van een meting van de EyeD, met op de y-as de afwijking van het gemiddelde (0-lijn) en op de x-as het percentage van het geloste volume 12 VAKBL AD 3 2021 3. Meetgoot.indd 123. Meetgoot.indd 12 14-10-21 16:3014-10-21 16:30 -40 -35 -30 -25 -20 -15 -10-50 5 10 15 20 25 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% dosage deviation [%] volume % 5 Voorbeeld van een resultaat van de EyeD waarbij het toevoegen van de laatste vezels is gestopt met draaien op vol vermogen 7 Vergelijking resultaten EyeD en uitspoelproeven, x-as hoeveelheid in liters, y-as de gemeten kg/m³ -40 -35 -30 -25 -20 -15 -10-50 5 10 15 20 25 30 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% dosage deviation [%] volume % 6 Resultaten EyeD bij een truckmixer met versleten schoepen scheur ontstaan, maar het risico op lichamelijk letsel of financiële schade is heel klein. Voor vloeren op palen, onderwaterbetonvloe - ren of andere, meer constructieve toepassin- gen worden vaak balktesten uitgevoerd met het beoogde of toegepaste mengsel. Daarmee wordt ook de homogeniteit meegenomen, omdat de monsters vaak op meerdere plekken uit de mixer worden genomen. Maar voor verdiepingsvloeren of andere con- structieve toepassingen waarbij wel een hoger risico bestaat, is homogeniteit en daarmee de juiste manier van doseren wel van groot belang en kan meten met de EyeD een uitkomst zijn. De EyeD kan bij alle doseringen worden gebruikt. Daarbij wordt een volledig rapport gegenereerd over het type, hoeveelheid en homogeniteit van het geleverde staalvezelbeton dat wordt gelost uit de truckmixer. Het resultaat kan snel ná het lossen worden beoordeeld, zodat bij afwijkingen direct eventuele maatrege - len kunnen worden genomen. Het is overigens ook nodi g direct te handelen. Het uitlezen van de data na enkele dagen of weken is zinloos omdat dan geen maatregelen meer mogelijk zijn. Met de EyeD is aangetoond hoe belangrijk het is om de juiste instructies te volgen voor het dose - ren van de staalvezels in de betonspecie en te be schikken over goed onderhouden materieel. LITER ATUUR1 NEN-EN 14721:2005+A1:2007 ? Beproevingsmethode voor staalvezelbeton - Meting van het vezelgehalte in betonspecie en verhard beton Om de betrouwbaarheid van het apparaat te testen zijn vergelijkingen uitgevoerd met uitspoelproeven 13 VAKBL AD 3 2021 3. Meetgoot.indd 133. Meetgoot.indd 13 14-10-21 16:3014-10-21 16:30 14 VAKBL AD 3 2021 Auteur G ert van der Wegen, SGS INTRON ? Angelo Sarabèr, Sarabèr Consultancy (Gert van der Wegen en Angelo Sarabèr zijn respectievelijk rapporteur en voorzitter van de CROW-werkgroep N1794 'AEC-vulstof in ongewapend beton') 1. AEC Vulstof.indd 141. AEC Vulstof.indd 14 15-10-21 09:2315-10-21 09:23 De behoefte aan geschikte vulsto? en voor beton, met name met een puzzolaan karakter, is de afgelopen jaren sterk toegenomen. Deze leemte kan mede worden ingevuld door gemalen AEC-bodemas, waardoor deze minerale reststof hoog- waardig wordt benut. In eerste instantie zal deze vulstof worden toegepast in ongewapende betonproducten, vervaardigd met aardvochtige betonspecie. Maar hoe presteert die AEC-vulstof dan ten opzichte van de gebruikelijke vulstof kalksteenmeel in dergelijke betonproducten? En welke eisen moeten we stellen aan de AEC-vulstof? D e Nederlandse betonindustrie gebruikt jaarlijks grote hoeveelheden vulstoff en. Met de in het Betonakkoord [1] vastge- legde doelstelling om de CO 2-emissie van beton nog verder te verlagen (ten minste met 30% en een ambitie van 49% reductie in 2030), is de behoefte aan met name puzzolane en latent-hydraulische vulstoff en sterk toegeno- men. Daarbij is het wel van belang dat toepas- sing van dergelijke vulstoff en niet ten koste gaat van de kwaliteit en de circulariteit van het beton. Dat is immers ook een doelstelling van het Betonakkoord (100% hergebruik van de betonreststromen als grondstof voor nieuw beton in 2030). AEC-vulstof kan bijdragen aan deze doelstellingen. AEC-BODEMAS Bij de verbranding van huishoudelijk afval en daaraan gelijkgestelde bedrijfsafvalstoff en in ONDERZOEK A AN EN REGELGEVING VOOR GEMALEN AEC-BODEMAS ALS VULSTOF VOOR ONGEWAPEND A ARDVOCHTIG BETON AEC-vulstof voor beton 1 Productie betontegels die in het onderzoek zijn gebruikt 15 VAKBL AD 3 2021 1. AEC Vulstof.indd 151. AEC Vulstof.indd 15 15-10-21 09:2315-10-21 09:23 een afval-energiecentrale (AEC) komt AEC- bodemas vrij, in Nederland jaarlijks circa 1,9 miljoen ton. Dit materiaal bestaat uit de onbrandbare restanten uit het huishoudelijk en daaraan gelijkgesteld afval. Denk met name aan metalen, keramiek, glas, steen en tijdens de verbranding gevormde glasachtige bestanddelen. Na opwerking van de AEC- bodemas resteert een steenachtig materiaal dat in principe geschikt is voor toepassing in beton. Een deel hier van wordt na opwerking tot AEC- granulaat (conform CUR-Aanbeveling 116/ BRL 2507) toegepast als toeslagmateriaal in betonstraatstenen en -tegels. Een nieuwe ont- wikkeling met een wezenlijk andere functiona- liteit is de opwerking van deze bodemas tot AEC-vulstof. Blue Phoenix Group is de initia- tiefnemer en ontwikkelaar van het procédé. Kenmerkend hierbij is dat na de gebruikelijke opwerking een natte maling plaatsvindt tot de gewenste fijnheid. Door deze natte maling kunnen de concentraties aan componenten die voor beton ongewenst zijn, worden geredu- ceerd. Het gaat met name om sulfaten, chlori- den en metallisch aluminium en zink. ONDERZOEK Door CROW-werkgroep N1794 'AEC-vulstof in ongewapend beton' is uitgebreid onder - zoek uitgevoerd naar de eigenschappen van de AE C-vulstof en de prestaties er van in beton [2]. In dit onderzoek zijn zowel beton - technologische als milieuhygiënische aspec - ten van het 1 e leven beton bepaald. Tevens is de geschiktheid van de grondstoffen ? ver - kregen na recycling van dit 1 e leven beton ? bepaald als toeslagmateriaal en vulstof in een 2 e leven beton (circulariteit). K AR AK TERISERING AEC-VULSTOFFEN Met een grootschalige proefinstallatie zijn door Blue Phoenix Group bodemassen van drie geografisch verspreide AEC-centrales (Dui- ven, Rozenburg en Delfzijl) verwerkt tot AEC- vulstof met een gemiddelde korrelgrootte van circa 8 µm (AEC-1, AEC-2, AEC-3). Deze kor - relgrootte is vergelijkbaar met die van de kalk - steenmeel (10 µm) die als referentie in het betononderzoek is betrokken. Het gehalte aan organische stof (TOC) is procesmatig bewust in een brede range ingesteld om de invloed er van op de betoneigenschappen te kunnen vaststellen. De resultaten van de chemische analyses van de 3 monsters AEC-vulstof zijn getoond in tabel 1. Ondanks de verschillende herkomst van de AEC-bodemas als uitgangsmateriaal voor aan- vang van het opwerkings- en maalproces, ver - tonen de geproduceerde AEC-vulstoffen slechts een geringe variatie in de onderzochte chemische eigenschappen. De geringe variatie in eigenschappen is ook gebleken uit de elementaire en mineralogische samenstelling van de betreffende AEC-vulstof - fen [2]. AEC-vulstof bestaat voor 2/3 deel uit amorf materiaal (o.a. glas) met daarnaast kwarts, meliliet en calciet als belangrijkste kristallijne bestanddelen [2]. Het hoge gehalte aan amorf siliciumhoudend materiaal is de reden dat AEC-vulstof een puzzolaan is. Het sulfaat- en alkaligehalte van de drie onderzochte AEC-vulstoffen voldoen aan de generieke eisen gesteld in BRL 1804, de beoor - In een onderzoek zijn zowel betontechnologische als milieuhygiënische aspecten van het 1 e leven beton bepaald 2 SEM-foto AEC-vulstof (SEM = Scanning Electron Microscopy) Tabel 1 Karakterisering AEC-vulstoffen EIGENSCHAPEENHEID AEC-1 AEC-2 AEC-3 GENERIEKE EIS BRL 1804 [3] Som SiO 2+Al2O3+Fe 2O3 %(m/m) 65,4 66,9 69,0 - CaO %(m/m) 18,2 17,0 16,4 - Onoplosbaar (HCl/Na 2CO3) %(m/m) 41,7 43,5 44,1 - Sulfaat, wateroplosbaar (SO 3) %(m/m) 1,18 0,70 0,88 - Sulfaat, zuuroplosbaar (SO 3) %(m/m) 2,10 1,31 1,65 ? 4,0 Chloride, wateroplosbaar %(m/m) 0,19 0,11 0,29 - Chloride, zuuroplosbaar %(m/m) 0,32 0,23 0,42 - Alkali-equivalent, XRF %(m/m) 4,8 4,8 4,6 ? 5,0 Oplosbaar fosfaat (P 2O5) %(m/m) < 0,0010 < 0,0010 < 0,0010 - Metallisch aluminium + zink %(m/m)< 0,03 < 0,03 < 0,03 - TOC %(m/m) 5,8 2,0 0,69 - 16 VAKBL AD 3 2021 1. AEC Vulstof.indd 161. AEC Vulstof.indd 16 15-10-21 09:2315-10-21 09:23 delingsrichtlijn voor ' Vulstof voor toepassing in beton en mortel' [3]. Uit het karakteriseringsonderzoek zijn geen concentraties aan bestanddelen naar voren gekomen die een belemmering zouden kunnen vormen voor de toepassing van deze AEC-vul- stoffen in ongewapend beton. BETONONDERZOEK 1 E LEVEN Bij een betonfabriek zijn onder toezicht van SGS INTRON betontegels ver vaardigd waarbij 25%(m/m) van het cement is ver vangen door de 3 AEC-vulstoffen (foto 1, 3 en 4). Als refe - renties zijn betontegels ver vaardigd zonder cementver vanging (REF) en met 25%(m/m) cementver vanging door kalksteenmeel (KSM). De samenstelling van deze beton- mengsels is weergegeven in tabel 2. De geme - ten eigenschappen van de betontegels na 28 dagen verharden zijn samengevat in tabel 3. Met de AEC-vulstoffen als gedeeltelijke cementver vanger blijken aardvochtige beton- producten te kunnen worden ver vaardigd met een goede (buig)trek- en druksterkte, zelfs hoger dan die van het referentiebeton (geen cementver vanging). Tabel 2 Samenstelling 1) vervaardigde betontegels (in kg/m 3) COMPONENT REFKSM AEC-1 AEC-2 AEC-3 CEM l 52,5 N 289 219 218 219 219 Vulstof 0 79 73 73 73 Water (effectief) 80 89 106 106 105 Absorptiewater (in toeslagmateriaal) 11 11 11 11 11 Zand 0-2 791 791 801 794 790 Graniet 2-8 1154 1154 1152 1177 1157 'Wbf' (effectief) 0,28 0,30 0,36 0,36 0,36 1) Exclusief ca. 5% V/V lucht Er zijn betontegels vervaardigd waarbij 25 %(m/m) van het cement is vervangen door de drie AEC-vulstoffen Tabel 3 Eigenschappen 28 dagen verhard beton EIGENSCHAPREFKSM AEC-1 AEC-2 AEC-3 Volumieke massa (kg/m 3) 2180 2210 2280 2260 2270 Druksterkte (MPa) 31,7 n.b. 53,9 51,8 53,6 Buigtreksterkte (MPa) 5,6 5,6 8,5 7,3 7,6 Ultrasone snelheid (km/s) 3,98 4,07 4,17 4,10 4,06 Verhouding buigtrek/druksterkte(%) 18 n.b. 16 14 14 Berekende dyn. E-modulus (GPa) 1) 31,0 32,9 35,7 34,2 33,7 Afschilfering na 14 cycli (kg/m 2) 0,01 0,01 0,03 0,73 1,3 TOC-gehalte AEC-vulstof (%m/m) 5,8 2,0 0,69 1) Berekend met Edyn = 0,9?v 2 (aanname Poissons ratio = 0,2) 3 Geperste tegels 17 VAKBL AD 3 2021 1. AEC Vulstof.indd 171. AEC Vulstof.indd 17 15-10-21 09:2315-10-21 09:23 De vorstdooizoutbestandheid van het beton met AEC-vulstoff en varieert sterk: van zeer hoog (vergelijkbaar met het referentiebeton) tot een niveau dat minimaal vereist wordt in betreff ende productnorm (NEN-EN 1339). Deze variatie kan niet worden verklaard door de waterabsorptie en/of de eff ectieve water- 'bindmiddel'factor van het betreff ende beton. Ook het gehalte TOC lijkt niet van invloed te zijn op de vorstdooizoutbestandheid. CIRCUL ARITEIT Betontegels zonder vulstof (REF), met kalk- steenmeel (KSM) en met vulstof AEC-3 zijn na Tabel 4 Samenstelling en eigenschappen 2e leven beton EIGENSCHAPBETONGR ANUL A AT REFBETONGR ANUL A AT KSMBETONGR ANUL A AT AEC-3 Betonsamenstelling (kg/m 3): CEM I 42,5 N 320320320 Water eff ectief 160160160 Absorptiewater 707066 Betongranulaat 4-22 mm 104910491049 Rivierzand 0-4 mm 666666666 Specie-eigenschappen Zetmaat (mm) 110120130 Schudmaat (mm) 400390420 Temperatuur (ºC) 19,319,018,8 Luchtgehalte (%V/V) 1,81,81,9 Volumieke massa (kg/m 3) 2235 22552245 Eigenschappen verhard beton Kubusdruksterkte (MPa) na: 7 dagen 36,534,136,0 28 dagen 42,442,844,0 Volumieke massa (kg/m 3) na: 7 dagen 229022902280 28 dagen 229022802290 Maximale waterindringing (mm) 242513 Chloridemigratiecoë? ciënt (.10 -12 m2/s) 22,0 21,615,7 2 maanden versneld hydrateren bij 40 oC ver- kleind met een kaakbreker, waarbij ver volgens de fractie 4-22 mm droog is uitgezeefd. De kor- reldichtheden (? rd) van deze drie betongranula- ten waren identiek: 2230 kg/m 3. De waterab- sorptie van het betongranulaat met AEC-3 was na 24 uur enigszins lager dan die met REF en KSM: 6,0%(m/m) voor AEC-3 versus 6,4 %(m/m) voor REF en KSM). Betontechnologisch Met bovengenoemde 3 monsters betongranu- laat als grof toeslagmateriaal zijn betonmeng- sels ver vaardigd met de samenstelling zoals getoond in tabel 4. Een aantal eigenschappen van deze betonmengsels is eveneens weerge- geven in de tabel. Op basis van dit beperkte onderzoek zal naar verwachting de betontechnologische kwaliteit van betongranulaat met AEC-vulstoff en verge- lijkbaar zijn met die van regulier betongranu- laat en daarmee geen beperking vormen voor een 2 e leven toepassing. Milieuhygiënisch De uitloging van het betongranulaat zonder vulstof (REF) en van het betongranulaat met vulstof AEC-3, verkregen door het verkleinen van betreff ende betontegels, is bepaald met de kolomproef volgens NEN 7383 ten behoeve van toetsing aan het Besluit Bodemkwaliteit. Uit dit onderzoek blijkt dat betongranulaat met AEC-3 wat betreft de componenten: barium, chroom, koper, molybdeen en chloride een hogere uitloging vertoont dan het betongranu- laat zonder vulstof (REF). Deze uitloging vol- doet in alle gevallen nog ruimschoots aan de eisen van het Bbk (Besluit Bodemkwaliteit). Geconcludeerd mag worden dat de milieuhygi- enische kwaliteit van betongranulaat met AEC- vulstoff en vergelijkbaar is met die van regulier betongranulaat en op dit aspect geen beper- king vormt voor een 2 e leven toepassing. CONCLUSIES ONDERZOEK Op basis van het uitgevoerde onderzoek is geconcludeerd dat de door Blue Phoenix Group geproduceerde AEC-vulstof geschikt is om te worden toegepast in ongewapende, niet-con- structieve betonproducten ver vaardigd met droge of aardvochtige betonspecie. Tevens is aangetoond dat door toepassing van AEC-vulstof in dergelijke betonproducten, de materiaalstromen ontstaan door recycling van dat beton opnieuw als grondstof in een 2e leven beton kunnen worden toegepast. Deze toepassing van AEC-vulstof is dus volledig circulair op de onderzochte aspecten. REGELGEVING Op basis van de verkregen inzichten is CROW- CUR Aanbeveling 128 [4] opgesteld, waarin defi - nities, eisen en regels voor AEC-vulstof zijn vast- gelegd. De aanbeveling geldt enkel voor AEC-vulstof die wordt geproduceerd uit AEC-bodemas afkomstig uit een AEC-installatie met een natte ontslakker, waarbij naast de voor bodemas gebruikelijke 4 Breukvlak betontegel met AEC-vulstof 18 VAKBL AD 3 2021 1. AEC Vulstof.indd 181. AEC Vulstof.indd 18 15-10-21 09:2315-10-21 09:23 bewerkingsstappen, met name zeven en het ver- wijderen van ferro- en non-ferrometalen, heel s pecifiek een nat maalproces is inbegrepen. De aanbeveling is bedoeld voor AEC-vulstof die wordt toegepast in ongewapende, niet-con - structieve betonproducten ver vaardigd met bet onspecie van consistentieklassen C0 (droog) en C1 (aardvochtig) en met een maximale dose - ring aan AEC-vulstof van 140 kg/m 3. Deze boven- grens is gesteld om overmatig kalkverbruik te v oorkomen, waardoor het risico op een vermin - derde vorstdooiweerstand van het beton kan opt reden. De eisen die gesteld worden aan de prestatie- eigenschappen van de AEC-vulstof zijn gelijk aan de eisen die in BRL 1804 voor elke type I vulstof gelden (invloed op bindtijd, sterkte en vormhou - dendheid). De eisen die standaard gelden voor de ma teriaaleigenschappen (korrelverdeling, Na 2O-equivalent, methyleenblauwabsorptie, chloriden, sulfaten), zijn op grond van het uitge - voerde onderzoek aangevuld met eisen voor TOC en g ehalte metallisch aluminium en zink. GESCHIK TE GRONDSTOF Het uitgevoerde onderzoek en de opgestelde regelgeving geeft aan dat AEC-vulstof een geschikte grondstof is voor toepassing in ongewapende, niet-constructieve beton - pr oducten ver vaardigd met aardvochtige betonspecie. Bovendien is aangetoond dat de toepassing van AEC-vulstof volledig circulair is op de onderzochte aspecten. Daarmee kan AEC-vulstof een belangrijke bijdrage leveren aan onze duurzaamheidsambities vastgelegd in het Betonakkoord. Momenteel is een werkgroep aan de slag om BRL 1804 aan te passen voor AEC-vulstof met als uitgangspunt deze aanbeveling. Nadat deze aanpassing van kracht geworden is, kunnen AEC-vulstoffen die aan de eisen van BRL 1804 voldoen met KOMO-certificaat op de markt gebracht worden. LITER ATUUR 1 https://www.betonakkoord.nl/ 2 Onder zoek geschiktheid nat gemalen AEC-bodemas als vulstof in ongewapend aardvochtig beton, SGS INTRON rapport A117460/R20210149d, juli 2021. 3 Beoor delingsrichtlijn voor het KOMO® productcertificaat voor ' Vulstof voor toepassing in beton en mortel', BRL 1804, 2019. 4 AE C-vulstof in ongewapend aardvochtig beton, CROW-CUR Aanbeveling 128, 2021. CUR-A ANBEVELING 128 CUR-Aanbeveling 128 ? AEC-vulstof in onge - wapend aardvochtig beton komt binnenkort beschikbaar op www.cur-aanbevelingen.nl AEC-vulstof is een geschikte grondstof voor toepassing in ongewapende, niet-constructieve betonproducten vervaardigd met aardvochtige betonspecie en de toepassing is volledig circulair op de onderzochte aspecten 5 Waterindringingsfront bij beton 2e leven met betongranulaat afkomstig van 1e leven beton met van links naar rechts: geen vulstof (REF), kalksteenmeel en AEC-vulstof 19 VAKBL AD 3 2021 1. AEC Vulstof.indd 191. AEC Vulstof.indd 19 15-10-21 09:2315-10-21 09:23 WERELDWIJD STEEDS MEER ERVARING MET HULPSTOFFEN DIE KRIMP VAN BETON REDUCEREN Beton is een veelzijdig bouwmateriaal dat voor diverse toepassingen wordt gebruikt. Bij een deel van die toepassingen is krimp, om uiteenlopende redenen, een ernstig nadeel. Om de effecten van krimp in beton te beheersen worden meestal krimpwapening of krimpvoegen toegepast. Er zijn echter ook technologische ontwikkelingen waarmee krimp kan worden beheerst. Wat zijn de kansen en risico's van deze technologieën? Beton zonder krimp, BESTA AT DAT? B eton krimpt door diverse chemische en fysische mechanismen, hierover zijn al vele boeken vol geschreven. De grootste factoren zijn autogene krimp, uitdrogings - krimp en thermische krimp. Globaal zijn de oorzaken dat het volume van het verharde materiaal kleiner is dan de losse componenten cement en water, waardoor er krimp ontstaat. Daarnaast treedt er een volumeverandering op wanneer het water niet volledig is gebonden met het cement en daarna uitdroogt. Ook bij afkoeling, bijvoorbeeld van de opgebouwde hydratatiewarmte, neemt het volume van het beton af. Op deze vormen van krimp kan weliswaar enige mate van invloed worden uitgeoefend, bijvoorbeeld door het gekozen mengsel of het beheersen van omstandigheden, maar het is niet mogelijk het volledig tegen te gaan. VERHINDERDE KRIMP Bij alle constructies van enige omvang komt verhindering van krimp voor. Bijvoorbeeld bij betonvloeren en -platen die direct op een niet- glijdende ondergrond worden gestort zonder dat er krimpvoegen worden toegepast (foto 2). Hierbij valt te denken aan monolietvloeren in 1 Storten en afwerken van een vloer met zweller in Zweden, foto: ABT grote bedrijfshallen of kelder vloeren, maar ook aan onderwaterbeton. Een andere situatie waarbij krimp wordt verhinderd betreft beton- wanden die op een eerder gestorte betonplaat worden gestort, bijvoorbeeld in kelders, tunnels en onderdoorgangen en waterzuive - ringen. Ook van een dek dat op wanden wordt gestort, kan de krimp zijn verhinderd. KRIMPSCHEUREN Als het krimpen van het beton wordt verhinderd, ontstaan trekspanningen. Zijn die trekspanningen groter dan de treksterkte, dan ontstaan scheuren. De som van autogene krimp en uitdrogingskrimp is bij verhindering al voldoende om de spanningen te laten oplopen tot boven de treksterkte. De huidige strategie voor het beheersen van scheuren is vaak de scheurwijdte te beperken door het toepassen van krimpwapening. Dat kan een traditionele wapening zijn. Maar ook staalvezels in combinatie met een kleine hoe - veelheid traditionele wapening in het beton zijn hier voor erg effectief. Bij beheerste scheurwijdte heeft beton in principe een lange levensduur en is het relatief waterdicht. Toch zijn er betrekkelijk veel problemen met 20 VAKBL AD 3 2021 Auteur Niki Loonen, ABT 4. krimpvrij beton.indd 204. krimpvrij beton.indd 20 15-10-21 09:2415-10-21 09:24 21 VAKBL AD 3 2021 4. krimpvrij beton.indd 214. krimpvrij beton.indd 21 15-10-21 09:2415-10-21 09:24 constructies als gevolg van krimpscheur- vorming, bijvoorbeeld een verkorte levensduur en lekkage. Ook met de toepassing van krimp- voegen zijn deze veelal niet naar volle tevre- denheid te beheersen. Beton heeft weliswaar zelfhelende eigenschappen, maar bij beton met hoogovencement zijn deze beperkt (en in Nederland is dat een zeer veel toegepast en relatief duurzaam bindmiddel). Dit omdat er bij beton met hoogovencement minder calcium- hydroxide als reactieproduct aanwezig is. KRIMPREDUCTIE Krimp kan worden gereduceerd door beton- technologische optimalisatie van water- en cementgebruik, maar 100% effectief is dat nooit. Er zijn zoals gezegd ook technologische ontwikkelingen waarmee krimp kan worden beheerst. Daarbij kunnen middelen in het beton worden toegepast die krimp reduceren. Voor de Nederlandse situatie zijn dat er drie: ? Kr impreducerende hulpstof / Shrink Reduc - ing Agent (SR A) ? Z wellende hulpstof / Swelling Agent (SA) ? Z wellend bindmiddel / Calcium Sulfoalumi- nate cement (CSA) In Nederland worden deze middelen nog nauwelijks gebruikt. In het buitenland is toe - passing van zowel SA als SR A gebruikelijker. De toepassing van CSA-cement kent vooral belangstelling dankzij de lagere CO 2-uitstoot dan portlandcement. Bij enkele typen CSA is zwel een bijwerking die hier nuttig kan worden gebruikt. SHRINK REDUCING AGENT (SR A) Een SR A is een hulpstof die die de opper vlak - tespanning van het water verlaagt in de ver - harde fase van het beton en is daardoor ook iets plastificerend in de plastische fase van het beton. Het water heeft daardoor een minder grote opper vlaktespanning waardoor beton plastischer is bij verwerking en minder capillaire spanning opwekt bij verdamping uit verhard beton. De meeste SR A-producten kunnen de uitdrogingskrimp tot zo'n 40% redu- ceren. Hierbij zal er dus niet minder volume - krimp optreden. De uitwendige krimp wordt uitgewisseld voor grotere inwendige poriën; de massa-afname blijft gelijk. De toepassing van SR A leidt ertoe dat de krimpspanning afneemt en dus tot een afname van het aantal scheuren. Mogelijk dat krimp- scheuren zelfs in het geheel niet optreden, omdat de krimpspanning mogelijk onder de treksterkte blijft. Het effect op de wijdte van scheuren is beperkt, omdat die primair door de wapening wordt bepaald. Met de plastificerende werking van de hulpstof neemt ook de open tijd iets toe en de verhar - dingssnelheid iets af. Bijvoorbeeld bij mono- lietvloeren moet er rekening mee worden gehouden dat er wat meer tijd nodig is om de vloer af te werken. Een aandachtspunt zou kunnen zijn dat de krimpreductie leidt tot grotere poriën na uit - drogen; dit is een negatieve eigenschap. Door - dat er minder microkrimpscheuren ontstaan en de spanning beter kan relaxeren, is de beton- matrix over het algemeen minder diffuus. Het beton zou dus ook beter kunnen presteren op duurzaamheidsaspecten. Onderzoeksgege - vens naar positieve en negatieve effecten op levensduur zijn echter niet bekend. SWELLING AGENT (SA) Zwellers bevatten bestanddelen die in de plas - tische fase en de jonge verhardingsfase zwel- len. Voorbeelden zijn Quellmittel 1 van Sika en Expancrete van Mapei. Over het algemeen zijn dit poeders waar van de bestanddelen, als ze in aanraking komen met water, oxideren en daar - mee uitzetten. Meestal komt er bij de oxide van metalen waterstofgas vrij. Dit zorgt voor een aanzienlijke toename van het volume, echter zonder noemenswaardige opbouw van druk - spanning zodat uitdrogingskrimp nauwelijks wordt gecompenseerd. Sommige zwellers zor - gen voor een verbeterde etringietvorming, waardoor de zwel plaatsvindt waarbij wel opbouw van drukspanning plaatsvindt. Bijvoorbeeld bij ondersabeling van kolommen met krimparme mortels of het vullen van sparingen wordt een relatief grote mate van zwel gecreëerd om een goede aansluiting te verzekeren. Bijvoorbeeld bij betonvloeren of wanden wordt getracht om autogene krimp te compenseren. Het is zelfs mogelijk om door middel van de zwelling door etringietvorming het beton op voorspanning te brengen om latere krimp te compenseren. Bij deze laatste toepas - sing speelt relaxatie echter een aanzienlijke rol. Als de zwel in een relatief jonge fase van het beton optreedt, gaat een groot deel van de zwel 'verloren' doordat in het beton dan nog een zeer hoge mate van relaxatie kan optreden. 2 Tot circa 0,3 mm wijde scheuren in een monolietvloer In Nederland worden krimp reducerende hulpstoffen nog nauwelijks gebruikt 22 VAKBL AD 3 2021 4. krimpvrij beton.indd 224. krimpvrij beton.indd 22 15-10-21 09:2415-10-21 09:24 De zwellende hulpstoffen kunnen van invloed zijn op het reactieproces van het cement en de effectiviteit kan afhankelijk zijn van het type cement. De open tijd kan bijvoorbeeld afnemen en de middelen kunnen bij hoogovencement minder effectief zijn. Het is aan te bevelen om voorafgaand geschiktheidsonderzoek te doen naar open tijd, reactie snelheid en effectiviteit. CSA-CEMENT De meeste gebruikte bindmiddelen in beton zijn portlandcement en hoogovencement. Er zijn echter meer cementsoorten, waaronder CSA-(beliet)cement. Dit cementtype wordt met minder kalksteen en bij een iets lagere temperatuur geproduceerd, waardoor de CO 2- uitstoot lager ligt. Met name om die reden wordt met belangstelling naar de toepassing van dit bindmiddel gekeken. Een deel van de CSA-cementen heeft als bij- verschijnsel dat er in sterke mate ettringiet wordt gevormd bij de verharding. Ettringiet bindt veel watermoleculen en zwelt daarbij enigszins. Tevens kan dat gebonden water niet meer verdampen, waardoor ook de uitdro- gingskrimp afneemt. Afhankelijk van het type CSA kunnen enkele procenten cementver vanging al voldoende zijn voor een redelijke zwel. Deze toepassing is erg experimenteel en vergt om die reden zeker nog verder onderzoek. Ook verloopt de cement - r eactie relatief snel, waardoor geschiktheids - onderzoek zeker noodzakelijk is. CSA staat onder één naam bekend. Er zijn ech- ter diverse producten op de markt beschikbaar met sterk uiteenlopende prestaties, maar ook chemische samenstelling. Dit zit met name op de concentraties van de verschillende grond- stoffen die zijn gebruikt voor de productie van de CSA-klinker. De eigenschappen van het CSA-cement kunnen daardoor sterk variëren. Verder kan CSA helpen bij waterdichte con- structies. Wanneer er een overmaat aan cement wordt gedoseerd waarbij een deel bestaat uit CSA, is het waterbindend vermogen groot. Wanneer er scheur vorming optreedt, komt er water door de scheur en zal een onge - reageerd CSA een aanzienlijke hoeveelheid water kunnen binden. Waardoor er relatief veel self healend volume aanwezig is in het beton. BEPROEVEN VAN KRIMP EN ZWEL Krimpen van beton kan worden gemeten op beton- of mortelprisma's die kort na storten worden ontkist. In foto 4 is een meetopstelling weergegeven. Deze methode is vooral geschikt voor beton met een geringe autogene krimp (WCF ? 0,45) zonder de toepassing van zwellers, omdat die effecten al in de zeer vroege verhardingsfase optreden. Het is ook mogelijk om op mortelprisma's een infrarood meting uit te voeren vanaf het moment van vullen van de mal. Hiermee k unnen de effecten van autogene krimp en zwel beter in beeld worden gebracht. Adequate conditionering van de monsters is cruciaal voor een juiste meting. Er zal daarna een verrekening van mortel naar beton moeten worden gemaakt, omdat het grind in beton de effecten van zwel en krimp reduceert. Geen van beide proeven houdt rekening met het effect van kruip / relaxatie, waardoor met name het effect van autogene krimp en zwel in de zeer jonge verhardingsfase wordt overschat. Het is dus niet gezegd dat als krimpproeven uitwijzen dat met toepassing van zwellers geen verkorting meer optreedt, dat er dan ook geen krimpspanningen meer in de praktijk ontstaan. MEETRESULTATEN Op basis van resultaten uit onderzoek, projec - ten en product specificaties zijn grafieken samengesteld die weergeven hoe krimp, krimpreductie en zwel over de tijd verloopt (figuur 5-8). Deze geven een indicatie van de mate waarin krimp en zwel optreedt. Omdat ieder betonmengsel en iedere situatie anders is, zal altijd onderzoek nodig zijn naar speci- fieke mengsels en toepassingen. Het toege - paste bindmiddel heeft bijvoorbeeld een 3 Water voerende krimpscheuren in een kelderwand met een wijdte tot circa 0,15 mm Omdat ieder betonmengsel en iedere situatie anders is, is altijd onderzoek nodig naar specifieke mengsels en toepassingen 4 Proefopstelling meten krimp 23 VAKBL AD 3 2021 4. krimpvrij beton.indd 234. krimpvrij beton.indd 23 15-10-21 09:2415-10-21 09:24 aanzienlijke invloed op de autogene krimp en het watergehalte en de daaraan gerelateerde water-cement-factor op de uitdrogingskrimp. De grafi ek in fi guur 5 toont dat de autogene krimp in de jonge fase aan aanzienlijke invloed heeft op de totale krimp. Een zwelmiddel lijkt de krimp die in de jonge fase optreedt groten- deels te compenseren. Uit de 180-daagse grafi ek in fi guur 6 valt af te leiden dat de uitdrogingskrimp over het alge- meen dominant is over autogene krimp. Bij- voorbeeld bij massabeton, dat niet door en door uitdroogt, neemt het eff ect van uitdro- gingskrimp af. Thermische krimp is niet opge- nomen in de grafi eken. Hierover kan worden gezegd dat 10 ºC afkoeling overeenkomt met 0,001 m/m krimp. Bij 20 ºC afkoeling is het eff ect vergelijkbaar met de uitdrogingskrimp. Worden de verschillende eff ecten met elkaar gecombineerd, dan valt in de grafi eken in fi guur 7 te zien dat met een combinatie van SA- en SR A-krimpspanningen in de jonge fase tot 7 à 14 dagen kan worden voorkomen. Op de lange termijn kan met de toepassing van SR A de krimpmaat van beton met circa een derde worden gereduceerd (fi g. 8). Met toepassing van SA en SR A lijkt het mogelijk de krimpmaat met een factor 2 te reduceren. Van het tijdsverloop waarin een CSA-cement tot zwel leidt is nog niet veel bekend. Uit litera- tuur volgt dat die zwel trager verloopt dan bij een SA omdat de zwel gelijk op zou lopen met de verharding. Als te snel te veel zwel wordt geïntroduceerd, kan het beton scheuren door het uitzetten van het beton. Omdat CSA- cement minder snel zwelt, kan er dus ook meer zwel worden geïntroduceerd, waardoor het mogelijk lijkt nog meer krimp te compenseren en de constructie mogelijk blijvend onder druk te zetten door zwel (voorspanning). GESCHIK THEIDSONDERZOEK De toepassing van krimpcompensatie staat in Nederland nog in de kinderschoenen. Het biedt echter interessante perspectieven. Om de ver- schillende technologieën goed te kunnen toe- passen, zal er vooraf moeten worden getest. De toepassing van de genoemde (hulp)stoff en kan immers invloed hebben op de verwerkbaarheid, open tijd, reactiesnelheid, eindsterkte en mogelijk ook de levensduur van het beton. Vooraf een geschiktheidsonderzoek uitvoeren om deze zaken op korte maar ook op lange ter- 0,0008 0,0006 0,0004 0,00020 -0,0002 -0,0004 -0,0006 -0,0008 -0,001 uitdrogingskrimp (1) uitdrogingskrimp met SR A (2) autogene krimp CEM I (3) autogene krimp CEM III (4) zwel met SA (5) uitdrogingskrimp (1) uitdrogingskrimp met SR A (2) autogene krimp CEM I (3) autogene krimp CEM III (4) zwel met SA (5) 1 + 4 2 + 4 2 + 3 + 5 2 + 4 + 5 0,001 0,0005 0 0,0005 0,001 -0,0015 -0,002 -0,0025 -0,0025 -0,003 0,001 0,0005 0 0,0005 0,001 -0,0015 -0,002 -0,0025 -0,0025 -0,0030,0005 0 0,0005 0,001 -0,0015 -0,002 1 + 4 2 + 4 2 + 3 + 5 2 + 4 + 5 krimpmaat (mm/m) krimpmaat (mm/m) krimpmaat (mm/m) krimpmaat (mm/m) tijd (dagen) tijd (dagen) tijd (dagen) tijd (dagen) krimpeecten krimpeecten krimpeecten krimpeecten gecombineerd 5 Gemeten krimp in de vroege fase (tot 14 dagen) 0,0008 0,0006 0,0004 0,0002 0 -0,0002 -0,0004 -0,0006 -0,0008 -0,001 uitdrogingskrimp (1) uitdrogingskrimp met SR A (2) autogene krimp CEM I (3) autogene krimp CEM III (4) zwel met SA (5) uitdrogingskrimp (1) uitdrogingskrimp met SR A (2) autogene krimp CEM I (3) autogene krimp CEM III (4) zwel met SA (5) 1 + 4 2 + 4 2 + 3 + 5 2 + 4 + 5 0,001 0,0005 0 0,0005 0,001 -0,0015 -0,002 -0,0025 -0,0025 -0,003 0,001 0,0005 0 0,0005 0,001 -0,0015 -0,002 -0,0025 -0,0025 -0,003 0,0005 0 0,0005 0,001 -0,0015 -0,002 1 + 4 2 + 4 2 + 3 + 5 2 + 4 + 5 krimpmaat (mm/m) krimpmaat (mm/m) krimpmaat (mm/m) krimpmaat (mm/m) tijd (dagen) tijd (dagen) tijd (dagen) tijd (dagen) krimpeecten krimpeecten krimpeecten krimpeecten gecombineerd 7 Gecombineerde eff ecten krimp en hulpstoff en tot 14 dagen 0,0008 0,0006 0,0004 0,0002 0 -0,0002 -0,0004 -0,0006 -0,0008 -0,001 uitdrogingskrimp (1) uitdrogingskrimp met SR A (2) autogene krimp CEM I (3) autogene krimp CEM III (4) zwel met SA (5) uitdrogingskrimp (1) uitdrogingskrimp met SR A (2) autogene krimp CEM I (3) autogene krimp CEM III (4) zwel met SA (5) 1 + 4 2 + 4 2 + 3 + 5 2 + 4 + 5 0,001 0,0005 0 0,0005 0,001 -0,0015 -0,002 -0,0025 -0,0025 -0,003 0,001 0,0005 0 0,0005 0,001 -0,0015 -0,002 -0,0025 -0,0025 -0,0030,0005 0 0,0005 0,001 -0,0015 -0,002 1 + 4 2 + 4 2 + 3 + 5 2 + 4 + 5 krimpmaat (mm/m) krimpmaat (mm/m) krimpmaat (mm/m) krimpmaat (mm/m) tijd (dagen) tijd (dagen) tijd (dagen) tijd (dagen) krimpeecten krimpeecten krimpeecten krimpeecten gecombineerd 6 Gemeten krimp tot 180 dagen 0,0008 0,0006 0,0004 0,0002 0 -0,0002 -0,0004 -0,0006 -0,0008 -0,001 uitdrogingskrimp (1) uitdrogingskrimp met SR A (2) autogene krimp CEM I (3) autogene krimp CEM III (4) zwel met SA (5) uitdrogingskrimp (1) uitdrogingskrimp met SR A (2) autogene krimp CEM I (3) autogene krimp CEM III (4) zwel met SA (5) 1 + 4 2 + 4 2 + 3 + 5 2 + 4 + 5 0,001 0,0005 0 0,0005 0,001 -0,0015 -0,002 -0,0025 -0,0025 -0,003 0,001 0,0005 0 0,0005 0,001 -0,0015 -0,002 -0,0025 -0,0025 -0,003 0,0005 0 0,0005 0,001 -0,0015 -0,002 1 + 4 2 + 4 2 + 3 + 5 2 + 4 + 5 krimpmaat (mm/m) krimpmaat (mm/m) krimpmaat (mm/m) krimpmaat (mm/m) tijd (dagen) tijd (dagen) tijd (dagen) tijd (dagen) krimpeecten krimpeecten krimpeecten krimpeecten gecombineerd 8 Gecombineerde eff ecten krimp en hulpstoff en tot 180 dagen 24 VAKBL AD 3 2021 4. krimpvrij beton.indd 244. krimpvrij beton.indd 24 15-10-21 09:2415-10-21 09:24 mijn te toetsen, is zeker nodig bij combinaties van materialen die niet eerder zijn toegepast. Ook het zwel- en krimpgedrag zal vooraf moe- ten worden beproefd, omdat hulpstoff en ver- schillend kunnen reageren op de overige materialen in het beton. Bij gebleken geschiktheid kan met proefstor- ten en proefprojecten in de praktijk worden geëxperimenteerd. PR AK TIJK In het buitenland worden krimpreduceerders en zwellers al regelmatig toegepast (foto 1). Recent bijvoorbeeld bij bij een groot vrieshuis in Italië. Naar verluid zijn de er varingen daar- mee goed. Ook worden, onder de belofte van 'zero shrinkage concrete technology with no joints' door de fi rma Primekss wereldwijd, (maar nog niet in Nederland), monolietvloeren gerealiseerd, met behulp van technologie waarbij het beton zwelt en veel water wordt gebonden. Doordat er geen krimpspanningen optreden, worden de vloeren alleen construc- tief gewapend met staalvezels. Wel worden er in die vloeren nog op tussenafstanden van circa 40 tot 50 meter dilataties toegepast. Doordat er