INZET VAN BOUWHUBS LEIDT TOT A ANZIENLIJKE BESPARING IN RIT TEN EN CO 2-UITSTOOT Nederlandse gemeenten hebben te maken met een grote bouwopgave. Dit zorgt voor veel voertuigbewegingen van en naar bouwprojecten. In 2021 werd er meer dan 250 miljoen ton bouwmaterialen vervoerd in Nederland. Daarmee is de bouw de grootste vervoerende sector in tonnen. Op de snelwegen transporteert één op de vijf vrachtwagens bouwmaterialen, in steden is dat één op de vier. Ook nancieel gezien is de impact groot: de logistieke kosten in de bouwsector bedragen ruim ? 6 miljard per jaar. Uiteraard is ook de CO 2-uitstoot een belangrijk agendapunt: het aandeel van transport in de totale CO 2-uitstoot van de bouwsector bedraagt maar liefst 35%. De vraag doet zich daarom voor: hoe kan de bouwlogistiek beter worden geregeld? De Topsector Logistiek onderzocht het. Bouwlogistiek op weg naar ZERO EMISSIE 1 Bouwhubs zorgen voor minder transportbewegingen voor bouwplaatsen in een bepaalde regio, foto: VolkerWessels 4 VAKBL AD 3 2022 Auteur Walther Ploos van Amstel, lector City Logistiek, Hogeschool van Amsterdam 4. Bouwlogistiek.indd 44. Bouwlogistiek.indd 4 10-10-22 13:0510-10-22 13:05 STEEDS MEER BOUW VERKEER Bewegingen naar en vanaf bouwplaatsen zijn nodig voor het ver voer van vele soorten en typen materialen, materieel en personeel voor een grote diversiteit aan bouwprojecten. Het wordt echter steeds moeizamer en duurder om de bouwplaats te bevoorraden. De Outlook Bouwlogistiek van de Topsector Logistiek [2], die in 2021 verscheen, gaat in op de logistiek naar de bouwplaats en de implicaties die dat voor de ruimte in en rond steden gaat hebben. De bouwsector heeft een substantieel aandeel in de CO 2-uitstoot en bouwgerelateerd verkeer heeft een grote impact op de schaars beschik- bare ruimte in steden ( g. 2). Ook ligt de bouwsector onder een vergrootglas door de stikstofcrisis, die een grote impact heeft op het aantal vergunningen voor nieuwbouw. Het moet allemaal veel duurzamer. Gelukkig kijken aannemers al langere tijd naar het beter orga- niseren van het bouwverkeer. De afspraken uit het Klimaatakkoord vragen om het reduceren van aan stadslogistiek gere- lateerde CO 2-emissies in 30 tot 40 Neder- landse steden met in totaal 1 Mton. De Outlook City Logistics 2017 van de Topsector Logistiek [3] heeft voor zes stedelijk logistieke markt- segmenten laten zien dat het mogelijk is de CO 2-emissies te verminderen met een factor 6 ten opzichte van 1990 (zoals volgens de kli- maatafspraken uit Parijs nodig is) ( g. 3). Dit lukt niet met de geijkte maatregelen. Trans- porteurs moeten samen met hun verladers snel en veel harder aan de slag met schone transporttechnologie, slimmere logistieke concepten om aan de vraag van klanten te vol- doen, het delen van transport- en verkeers- data en stimulerend overheidsbeleid. INZET BOUWHUBS De Outlook Bouwlogistiek bestudeerde aan de hand van scenario's hoe de logistiek rond bouwprojecten er in 2030 uit kan zien en op welke manier de CO 2-uitstoot en andere nega- tieve e ecten van bouwlogistiek kunnen wor- den gereduceerd. De analyse laat zien dat de inzet van een bouwhub tot een aanzienlijke besparing in ritten en CO 2-uitstoot leidt ( g. 4). Wanneer een bouwhub verplicht wordt gesteld voor individuele bouwprojecten in ste- delijke centra, levert dit een besparing op bij zowel binnenstedelijke (traject bouwhub- bouwplaats: 24% minder ritten) als buitenste- 5 VAKBL AD 3 2022 4. Bouwlogistiek.indd 54. Bouwlogistiek.indd 5 10-10-22 13:0610-10-22 13:06 delijke ritten (traject leverancier-bouwhub: 14% minder ritten). Een bouwhub zorgt ? als deze goed wordt gepland en geëxploiteerd ? in essentie voor minder transportbewegingen voor alle bouw- plaatsen in een bepaalde regio én minder bewe- gingen naar een speci eke bouwplaats. Het kan gaan om projectspeci eke bouwhubs en tijde- lijke hubs voor een speci ek bouwproject met weinig depositieruimte. Vanaf de tijdelijke hub kunnen de laatste kilometers worden afgelegd met elektrisch ver voer. Ook kan een groothan- del of een logistiek dienstverlener de 'hubrol' op zich nemen. Er zijn ook bouwhubs aan het water. Hierbij vindt de bouwlogistiek plaats over water waarbij gebruik wordt gemaakt van emissieloze sleep- en duwboten. Deze maatregel kan inte- ressant zijn in binnenstedelijk gebied, maar ook regionaal. Voorbeelden Er zijn veel voorbeelden van de inzet van bouwhubs in Nederland. In Amsterdam is de afbouw van de Noord/Zuidlijn door logistieke dienstverlener Saan geregeld via een hub. Aan de zuid- en noordzijde van de lijn zijn de afbouwmaterialen vanuit de hub over het metrospoor ondergronds ver voerd naar de metrostations. Blom Dekschuiten heeft een hub in de Amsterdamse havens die over water het ver voer regelt naar bouwplaatsen in Amsterdam voor werken aan infrastructuur en kademuren. Dura Vermeer heeft voor de bouw van het Noordgebouw in Utrecht ook een hub gebruikt. Het gebouw is gelegen naast het Utrechtse Centraal Station en dicht bij het centrum van de stad. Op deze plek is er vanwege de omlig- gende bouwprojecten veel bouwverkeer en zeer beperkte ruimte. Door het gebied lopen veel verkeersstromen van openbaar ver voer, voetgangers, etsers, nood- en hulpdiensten en toeleveranciers. Daarnaast is gebruikgemaakt van de zoge- noemde BouwHub van VolkerWessels Mate- rieel & Logistiek, een speciaal plannings- systeem en een bouwticketsysteem voor de vooraanmelding van transport. Er is een logis- tiek uitvoerder aangesteld voor de coördinatie van de logistieke stromen van, naar en op de bouwplaats. Werkpakketten zijn op transport- karren (in werkvolgorde gevuld) geplaatst en op de juiste werkvloer afgeleverd, zodat bouwers 's ochtend direct aan de slag konden. Boele & van Eesteren bouwde met het Voor- zetgebouw de nieuwe hoofdentree van het winkelcentrum Hoog Catharijne in Utrecht en een tweelaags complex voor winkels en horeca en heeft hierbij ook de bouwhub van Volker- Wessels Materieel & Logistiek gebruikt. Boele & van Eesteren bespaarde hiermee 40% CO 2. De bouwhub in Utrecht is al vijf jaar open. Ook in Eindhoven en in het Westelijk Havengebied in Amsterdam opent VolkerWessels Materieel & Logistiek er binnenkort een (zie kader 'BouwHub Eindhoven') VERDERE REDUCTIE De reductie in ritten, kilometers en CO 2-uit- stoot kan op verschillende manieren verder VERSCHILLENDE GOEDERENSTROMEN MET VERSCHILLENDE EISEN Er zijn vier bouwlogistieke structuren die tot verschillende vraagstukken leiden: 1. Punt-puntleveringen: een volle lading (full truck load ; FTL) in een vrachtwagen gaat direct naar een speci? eke locatie (of een beperkt aantal locaties). De logistiek is geoptimaliseerd en de locaties staan vast. Het gaat hier bijvoorbeeld om het leveren van bouwmaterialen op een bouwplaats in de stad of het leveren of afvoeren van volumineuze grondstoffen/producten (zoals zand en puin) binnen de stad. 2. Onregelmatige leveringen op verschillende locaties: een volle vrachtwagen doet meerdere locaties in de stad aan, waarbij meerdere deelladingen worden geleverd (less than truckload ; LTL). De logistiek is hierbij niet altijd geoptimaliseerd, omdat er sprake is van tijdvensters en beperkte ruimte op en rond de bouwplaats. Hierdoor worden er in enkele gevallen 'onnodige' kilometers gereden met hal? ege vrachtwagens. 3. Diverse kleine leveringen: kleine tot zeer kleine leveringen die divers van aard en fre- quent zijn. Deze kunnen op afroep op alle mogelijke locaties worden geleverd. Het gaat hierbij vaak niet om logistieke optimalisatie maar om snelheid en service. 4. Diensten waarvoor een bestelwagen wordt gebruikt om werkzaamheden bij particu- lieren of bedrijven uit te voeren (bijv. schilders, loodgieters, monteurs). 2 Visualisatie van de interactie tussen bouwplaats en omgeving (Hogeschool van Amsterdam, 2018) [2] Er moet regelgeving komen die het toepassen van bouwhubs verplicht stelt 6 VAKBL AD 3 2022 4. Bouwlogistiek.indd 64. Bouwlogistiek.indd 6 10-10-22 13:0610-10-22 13:06 worden verhoogd door de volgende mogelijk- heden: ? Het inzetten van een multimodale bouwhub met ver voer over water. Dit kan leiden tot een extra besparing in ritten (binnenstede- lijk 1% en buitenstedelijk 4%), en kilometers en CO 2-uitstoot (binnenstedelijk 2% en buitenstedelijk 4%). ? Het toepassen van bouwhubs in combinatie met een gebiedsgerichte aanpak. Hierbij vindt de ketenregie plaats over verschil- lende ? in tijd gelijklopende ? projecten in een gebied. Er moet dan wel afstemming en samenwerking plaatsvinden tussen diverse bouwplaatsen in een bepaald gebied. De verwachte CO 2-reductie is in dat geval 17% binnenstedelijk en 13% buitenstedelijk. ? De inzet van zero-emissie-voertuigen. Dit kan er voor zorgen dat de CO 2-uitstoot op het tra- ject van hub naar de bouwplaats nihil wordt. ? Het inzetten van een bouwhub voor de ver- werking en opwaardering van herbruikbaar bouw- en sloopafval naar circulaire bouw- materialen. Deze besparingen zijn alleen te realiseren als er locaties aan de rand van steden, in de nabij- heid van gebieden waar veel bouwwerkzaam- heden plaatsvinden, voor bouwhubs beschik- baar zijn. Ze moeten ook met de binnenvaart bereikbaar zijn (voor aan- en afvoer), ruimte hebben voor op- en overslag, zowel binnen als buiten, stevige laadvoorzieningen hebben voor elektrische voertuigen, voldoende parkeer- ruimte bieden en veilig zijn. In de bouwhubs, waar ook activiteiten voor ruwbouw en afbouw bij elkaar komen, staat waardetoevoeging cen- traal om e ciënter en sneller bouwen mogelijk te maken; pre-installeren, 3D-printen, kitting, uitpakken en verwerking van circulaire stro- men. Bouwhubs moeten voldoende groot zijn: ze moeten meerdere projecten van meerdere aannemers in een regio kunnen bevoorraden. Dat kan niet vanuit een schuurtje. Een goede bouwhub is tussen 15.000 en 25.000 m 2 groot. De beschikbare ruimte is echter schaars. Gemeenten kunnen in de rol van opdrachtge- ver hierbij al sterk sturen bij de aanbesteding van nieuwe bouwprojecten. Dat kan ook bij vergunningverlening. Hiermee wordt de druk op de schaars beschikbare ruimte verminderd. Voor de inpassing van stadslogistiek is een verbinding met ruimtelijke ordening, omge- vingsvisie en bedrijvenstrategie onontbeerlijk. BOUWHUB EINDHOVEN De komende twintig jaar wordt er volop gebouwd in Eindhoven. Dit zorgt voor meer bouwverkeer, met gevolgen voor de bereikbaarheid, leefbaarheid, verkeersveiligheid en CO 2-uitstoot in de stad. Daarom gaat de gemeente Eindhoven bouwgerelateerd verkeer beperken. VolkerWessels Materieel & Logistiek opent daarom BouwHub Eindhoven. De hub zorgt voor minder ritten naar de bouwplaatsen, vollere vrachtwagens, meer arbeidsproductiviteit en minder CO 2-uitstoot. De bouwhub is white label. Dit betekent dat ook andere bedrijven dan VolkerWessels er gebruik van kunnen maken; aannemers, groothandels, producenten en transporteurs. Bouwen aan duurzaamheid doe je immers samen. Samen met vastgesteld beleid voor slimme en duurzame bouwlogistiek zet de gemeente Eindhoven hiermee een grote stap richting haar duurzaamheidsambities. De bouwhub is een locatie aan de rand van de stad waar bouwmaterialen voor binnenstedelijke bouw- projecten worden verzameld, gebundeld en emissievrij in klein transport de stad in worden vervoerd en op de werkplek worden klaargezet. Vanuit hier wordt het totale logistieke proces van leverancier tot bouwplaats gemonitord en gecoördineerd. Buiten het samenstellen van zogenoemde dagproductiepak- ketten faciliteert de bouwhub parkeren van bouwpersoneel aan de rand van de stad en hergebruik van reststromen. Ook werken ze op de bouwhub met personen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Om als gemeente goed te kunnen sturen op het bouwverkeer in de stad is informatie over het aantal bouwlogistieke ritten van belang. In samenwerking met partners SmartwayZ.NL en Brainport Bereikbaar is met lokale bouwers en BouwHub Eindhoven een living lab gestart om daar meer inzicht in te krijgen. 19902015 2050 CO2 productivity freight (amount transported per kg CO 2) 100 200 300 400 500 600 700 100 2030 Factor 6 More transport, emitting much less CO 2 Factor 3 3 Het goederenver voer moet een factor 6 aan 'CO 2-productiviteit' winnen in 2050 [3] BOUWHUBBOUWPLAATS 4 Transport in het scenario met bouwhubs [2] 7 VAKBL AD 3 2022 4. Bouwlogistiek.indd 74. Bouwlogistiek.indd 7 10-10-22 13:0610-10-22 13:06 ANDERE BOUWLOGISTIEKE PROCESSEN Naast het toepassen van bouwhubs heeft de inzet van andere bouw(logistieke) processen impact op de bouwlogistiek, zoals bij prefab- en houtbouw ( g. 5). Hierbij zijn er minder handelingen op de bouwplaats nodig. De verwachting is dat dit leidt tot minder bestel- wagenritten, zowel in personeelsritten als in spoedritten die nodig zijn om falen op de bouwplaats te herstellen. Daarentegen zijn hier ook andere, vaak grotere voertuigen nodig alsook extra inzet van hijskranen. Het is van belang dat de levering van voertuigen met der- gelijk groot materieel goed wordt afgestemd op het bouwproces, waarbij het juiste perso- neel en materiaal op het juiste moment aanwe- zig is. De complexiteit van de keten en diversi- teit aan betrokken ketenpartners vereist een gezamenlijke aanpak en herontwerp van het logistieke proces in een vroeg stadium van het bouwproces. Om meer afstemming en coördinatie (keten- regie) te realiseren binnen de verschillende partijen in de bouwketen, is een zogenoemde control tower een essentiële schakel. De essentie van een control tower is het inzichte- lijk maken van de logistieke keten naar meer- dere projecten toe. Het hart van de control tower is een 'informatiehub' die wordt onder- steund door een set planningsregels voor het nemen van beslissingen en een team planners. Het voordeel van een centrale informatiehub is dat hij informatie ? afkomstig vanuit meerdere partijen en bronnen ? verzamelt en samen-brengt en deze ver volgens distribueert in één consistente vorm. Met dit overzicht kunnen de betrokken planners in een vroeg stadium risico's of kansen signaleren. Bij gebiedsgerichte aanpak met afstemming en/of optimalisatie van bouwstromen over meerdere bouwprojecten in een stadsgebied, is de behoefte aan een geavanceerd IT- instrument om ketenregie over deze bouw- stromen te faciliteren des te noodzakelijker. De huidige beschikbare IT-tools op dit vlak zijn beperkt. De Topsector Logistiek heeft daarom subsidie gegeven voor het ontwerpen van Construction Logistics Control Towers. Een belangrijke ICT-gedreven innovatie is het gebruik van Bouw Informatie Modellen (BIM). Bij bouwlogistiek is het gebruik van BIM om plannings- en besturingstoepassingen te ondersteunen veelbelovend, maar in de huidige praktijk nog te weinig toegepast. Een oorzaak hier van is dat er op bouwprojecten samenwerking plaatsvindt tussen partijen die bij BIM ofwel een niet voldoende volwassen- heidsniveau hebben, ofwel een volwassen- heidsniveau hebben dat te ver uiteenloopt. Gevolg is dat de informatie in de BIM- omgeving ontoereikend is om bouwlogistieke planning en besturing te ondersteunen. Maar optimale planning en sturing door een project- organisatie zijn wel afhankelijk van de bijdra- gen die alle partijen leveren aan de BIM- omgeving, die fungeert als integraal project- informatiesysteem. Hier ligt een uitdaging voor de bouwsector. NIKS DOEN IS GEEN OPTIE De bouwsector is de grootste wegver voerder in Nederland en het transport heeft een belangrijk aandeel in de CO 2-uitstoot in de bouw. De inzet van zero-emissie-voertuigen helpt bij het bereiken van de klimaatdoelen. Maar het is niet voldoende. De sector moet inzetten op veel minder, maar vollere, voertui- gen, bundeling van lading en de inzet van andere modaliteiten zoals de binnenvaart. Bouwhubs bieden hier voor kansen, ook juist voor producenten en toeleveranciers. Opval- lend genoeg zitten die producenten en toe- leveranciers meestal niet aan tafel. Zij zijn in de beste positie om strategisch, voor langere termijn, te zorgen voor de juiste organisatie van de regionale bouwhubs. Om de impact van transport naar de bouwplaats in de greep te krijgen en in te spelen op de leveringseisen, is ontkoppeling nodig in regionale bouwhubs. PREFA B ELEMEN TEN BOUWPLAATS 5 Transport in het scenario waar prefab bouwelementen worden toegepast [2] Naast het toepassen van bouwhubs heeft de inzet van andere bouw(logistieke) processen impact op de bouwlogistiek, zoals bij prefab-bouw 6 In veel binnenstedelijke bouwprojecten is de ruimte op de bouwplaats beperkt, zoals bij Grotius in Den Haag, foto: Bert Rietberg voor bouwcombinatie J.P. van Eesteren/Besix 8 VAKBL AD 3 2022 4. Bouwlogistiek.indd 84. Bouwlogistiek.indd 8 10-10-22 13:0610-10-22 13:06 WAT DR AGEN BOUWHUBS BIJ A AN STIKSTOFVRIJ BOUWEN? Provincies publiceerden vorig jaar handreikingen voor stikstofvrij bouwen waarin ook aandacht is voor een slimme bouwlogistiek. Bouwlogistiek veroorzaakt uitstoot van stikstofoxiden door verbran- ding van fossiele brandsto en. In een vergunningaanvraag moet een deel van de bouwlogistiek wor- den meegenomen in de berekening van de stikstofdepositie in de omliggende gebieden. Reductie van logistiek levert daarmee een reductie van stikstofoxiden op. Het meest recente rapport van de Top- sector Logistiek [5] stelt dat bij nieuwbouw het scenario bouwhub in combinatie met een gebieds- gerichte aanpak (samenwerking tussen aannemers) als beste uit de bus komt op zowel NO x-reductie (10%) als CO 2-reductie (14%) ten opzichte van de huidige bouwlogistiek. Ondanks dat vervoer over water zorgt voor CO 2-reductie (11%), zorgt het ook voor een toename in NO x-emissies (+22%), omdat in de binnenvaart nog nauwelijks met schone motoren wordt gevaren. Bij renovatiebouw is zelfs nog meer te halen. Een combinatie van logistieke maatregelen komt als beste uit de bus op zowel NO x-reductie (73%) als CO 2-reductie (92%) ten opzichte van de huidige bouwlogistiek. Bundelen via bouwhubs levert zelfs meer stikstofwinst op dan de stedelijke bevoor- rading met elektrische voertuigen. Het transport van de producenten naar de hubs gaat met slow mobility; rust, reinheid en regel- maat. Op basis van een regionale tactische planning, en op basis van meerdere projecten in een gebied, bundelt de producent (of bundelen producenten samen) hun aan- voer. Dat levert uiteindelijk de grootste milieu- winst op. Literatuur1 Duurzame bouwlogistiek voor binnenstedelijke woning- en utiliteitsbouw. TNO, 2018. 2 Outlook Bouwlogistiek. Topsector Logistiek, 2021. 3 Outlook City Logistics 2017. Topsector Logistiek, 2017. 4 Quickscan aard en omvang bouwlogistiek. Topsector Logistiek, 2020. 5 Uitstoot stikstofoxiden bouwprocessen. Topsector Logistiek, 2022. De inzet van zero-emissie-voertuigen helpt bij het bereiken van de klimaatdoelen, maar het is niet voldoende 9 VAKBL AD 3 2022 4. Bouwlogistiek.indd 94. Bouwlogistiek.indd 9 10-10-22 13:0610-10-22 13:06