auteur ing. Peter de Vries, FICT ENCI B.V.Aandachtspunten voor de gezondheid bij het werken met cementCement en g`Gezond zijn en blijven!' De meeste mensen zullendit antwoord geven als je vraagt naar hun liefstewens. We proberen hier dan ook van alles aan tedoen. We stimuleren elkaar om gezond te eten,voldoende te bewegen en zoveel mogelijk stresste vermijden. Met name in een bedrijfstak alsde bouw staan de arbeidsomstandighedenregelmatig op de agenda en wordt nage-dacht over situaties die een potentieelrisico vormen voor de gezondheid(vallen, tillen). Een materiaal waarin de bouw regelmatig meewordt gewerkt, is cement.Hoe zit het nu eigenlijkmet de gezondheids-aspecten van hetwerken met cement?Cement is een tot poeder fijn-gemalen anorganisch materiaal.Cement wordt gebruikt om fijn en groftoeslagmateriaal (zand en grind) `aanelkaar te plakken'. Het is een soort lijm.Cement is een hydraulisch materiaalomdat het met water reageert tot eensteenachtig product, cementsteen.Cement wordt voor het grootste deeltoegepast in een industri?le omgevingvoor de vervaardiging van prefab-beton-elementen en bij betoncentrales diekant en klare betonspecie afleverenvoor op de bouwplaats. Op kleinere1Bij het werken met cement moetenpersoonlijke beschermingsmiddelenworden gedragen zoals een bril24 VAKBLAD I 3 2016ezondheidschaal wordt cement direct verwerktdoor bouwvakkers, voor bijvoorbeeldhet metselen van stenen of het aan-brengen van cementdekvloeren.GevarenBij cement worden, bijvoorbeeld ophet verpakkingsmateriaal, twee geva-rensymbolen gebruikt, overeenkomstigde Europese wetgeving (fig. 2 en 3).Deze symbolen staan er niet voor niets.Het werken met cement vraagt omde nodige voorzorgsmaatregelen. Erworden twee situaties onderscheiden:? cement in droge toestand;? `benat' cement in de vorm vanmortel- of betonspecie.Cement is geen reactief materiaal in dezin van gevaarlijke chemische reacties,het is niet ontvlambaar of brandbaaren ook niet explosief. Eenmaal verhardvormt cement geen gevaar meer voorde gezondheid. Waar moeten we danwel op letten?Cement in droge toestandDroog cement stuift en kan eenvoudigverwaaien. Op plaatsen waar cementvrij kan komen, bestaat de kans opoverlast door cementstof. Een grootaantal van die plaatsen is eenvoudigte benoemen:? het verlaadpunt waar het cementwordt verladen vanuit de cement-fabriek in de bulkwagen of decementtanker;? op de betonfabriek of betonmortel-centrale bij het lossen van debulkwagen of cementtanker in decementsilo;? bij het nemen van cementmonstersvanuit de cementworm of monster-pijp onderaan de cementsilo;? het legen van een cementzak in eenmortelspeciemenger of boven eenspeciekuip.Maar er kan natuurlijk ook sprake zijnvan een calamiteit. Bijvoorbeeld hetopenscheuren van een cementzak ofeen zogenaamde `overloper' bij hetlossen op een silo.Iedereen die op ??n of andere maniermet droog cement in aanraking komt,moet zich van een aantal mogelijkerisico's bewust zijn. Hier wordt gedoeldop gevaaraanduidingen, verwoord inzogenoemde H-zinnen, volgens hetGlobally Harmonised System of Classifi-cation and Labelling of Chemicals(voorheen waren dit R-zinnen).Inademing (gevarenaanduiding H335)Fijne cementstofdeeltjes kunnen hin-derlijk zijn en irritatie geven aan deademhalingswegen. Inademing geeftaanleiding tot benauwdheid, hoesten,niezen en kortademigheid. Bij een cala-2Gevarensymbolen cement:acute gezondheidseffecten3Gevarensymbolencement: bijtendEuropese Wetgeving inzakeoplosbaar chroom(VI)In Verordening (EG) Nr. 1907/2006 (REACH) van hetEuropees Parlement en de Raad, Bijlage XVII, artikel 47 staatover chroom(VI)-verbindingen:Cement en cementhoudende mengsels mogen niet inde handel worden gebracht of worden gebruikt indien hetgehalte aan oplosbaar chroom(VI) bij de gehydrateerde vormvan het cement of het mengsel meer dan 2 mg/kg (0,0002%)van het totale drooggewicht van het cement bedraagt.ademhalingswegen. Inademing geeftaanleiding tot benauwdheid, hoesten,niezen en kortademigheid. Bij een cala-5Bij het nemen van cementmonsters kan cement stuiven25VAKBLAD I 3 2016miteit, wanneer er veel cementstof isingeademd, is het zaak het slachtofferzo snel mogelijk in de frisse lucht tebrengen. Het cementstof in keel enneus moet uiteindelijk spontaan ver-dwijnen. Bij blijvende irritatie, als hethoesten blijft aanhouden of als deirritatie zich later ontwikkelt, moeteen arts worden geraadpleegd.InslikkenCement is natuurlijk niet gemaakt voorinwendig gebruik, maar mocht eronverhoopt toch een kleine hoeveel-heid zijn ingeslikt, is dit geen aanleidingvoor grote paniek. In ieder geval moetbraken niet worden opgewekt. Inplaats daarvan moet het slachtoffer, alshij of zij bij bewustzijn is, de mond metwater spoelen en veel water drinken,minimaal drie glazen. Cement is nietgiftig en internationaal uitgevoerdonderzoek heeft geen causaal verbandvastgesteld tussen de blootstelling aancement en kanker. Toch is het in ditgeval raadzaam een arts te raadplegen.Huidcontact (gevarenaanduiding H315)Bij blootstelling van de huid aancement(stof) kan gemakkelijk irritatieontstaan. Cement is sterk hygroscopischen onttrekt vocht aan de huid waardoordeze schraal en branderig aanvoelt entegelijkertijd kwetsbaar wordt. Alscement in contact komt met de huidmoet het direct worden afgespoeld metovervloedig water en zeep en moet dehuid vervolgens worden ingesmeerdmet een vochtinbrengende cr?me.Vervuilde kleren, schoenen, horlogesen andere sieraden moeten grondigworden gereinigd voordat ze opnieuwworden aangetrokken of omgedaan.Oogcontact (gevarenaanduiding H318)Cement in de ogen kan leiden tot ernstigoogletsel of oogirritaties. In combinatiemet wrijven, kan een beschadiging vanhet hoornvlies ontstaan. Direct contactmet grotere hoeveelheden droogcement kan resulterenin gematigde oogirritatie, ontsteking,ernstig oogletsel tot zelfs blindheid.In geval van een calamiteit moet gedu-rende enkele minuten voorzichtig metwater worden gespoeld en moeteneventuele contactlenzen wordenverwijderd. Om zoveel mogelijk allecementdeeltjes te verwijderen, is hetspoelen van de wijd geopende ogen,met grote hoeveelheden water engedurende ten minste twintig minuten,noodzakelijk. Te allen tijde moet eenoogarts worden geraadpleegd.`Benat' cement in de vormvan mortel- of betonspecieMet de hand voelen of de mortel-of betonspecie goed is, een balletjedraaien en opgooien. Iedereen die datooit heeft gedaan, zal gemerkt hebbendat je handen er droog en schraal vanworden. Door het contact tussen mortel-Gezondheid en betonspecieIn dit artikel gaat het om de gevaren van werken met cement. Vergelijkbare risico's bestaan er voor be-tonspecie. Cement is immers een belangrijk bestanddeel van beton. Het gaat daarbij om de risico's zoalsgenoemd onder het kopje ``Benat' cement (H315 en H317)'. Ook kan betonspecie oogirritatie veroorzaken(H319). Net als bij het werken met cement moeten ook bij het werken met betonspecie persoonlijke bescher-mingsmiddelen worden gebruikt.Maatregelen om gezondheidsrisico's te beperken of vermijden zijn:? Bescherming van de handen: draag waterdichte handschoenen.? Bescherming van de ogen: draag een veiligheidsbril bij risico's op spatten in de ogen.? Bescherming van de huid: draag kleding aangepast aan het type arbeid (overall), dat de voorarmenbeschermt in het verlengde van de handschoenen. Bij knielende arbeid moet een waterdichte broek ofkniebeschermers worden gebruikt. Zo nodig moeten waterdichte laarzen (schoenen) worden gedragen.In geval van huidcontact met de betonspecie moet de huid overvloedig worden gespoeld met koel enschoon, helder water.Meer informatie over veilig weken met betonspecie is beschikbaar in het veiligheidsinformatieblad bij VOBN,de branchevereniging van de betonmortelindustrie, www.vobn-beton.nl, 0318 ? 55 74 74.6Leidingen moeten goedworden afgesloten26 VAKBLAD I 3 2016of betonspecie en de handen kunnenproblemen met de huid ontstaan. Dezeproblemen kunnen zich openbaren alshuidirritatie of cementeczeem.Huidirritatie (gevarenaanduiding H315);Huidirritatie ontstaat doordat denatuurlijke vetten die op de huid aan-wezig zijn en voor bescherming zorgenna contact met de specie verdwijnen.Dit is toe te schrijven aan de hoge pH-waarde (12 ? 13) van de betonspecieten gevolge van de reactie van hetcement met water.Naast de ontvettende werking onttrektde specie vocht aan de huid en ontstaanbijvoorbeeld schrale handen. De nu zeerkwetsbare huid kan gemakkelijk wordenbeschadigd door het schurende effectvan zand- en cementkorreltjes, met alsgevolg wondjes en ontvellingen.Met specie vervuilde kleding, zoals eenbroek, geeft ook een schurende wer-king op de huid. De beste preventie isom het contact tussen de huid en despecie volledig te vermijden door hetdragen van waterdichte kleding.Cementeczeem (gevarenaanduiding H317)In bijzondere gevallen komt cement-eczeem voor. Dit is een ernstige allergie.Allergie betekent overgevoeligheidvoor bepaalde stoffen, waarbij irritatiesen ontstekingen kunnen optreden.Cement bevat een uiterst kleine hoeveel-heid oplosbaar chroom(VI). Dit chroomis afkomstig van de grond- enbrandstoffen die worden gebruikt voorde productie van portlandcementklin-ker. Cementeczeem is een allergischereactie op dit oplosbaar chroom.Slechts een kleine groep mensen zalbij veelvuldig contact tussen huid enspecie last krijgen van cementeczeem.Vanaf medio 2005 is Europese wet-geving van kracht die het verbiedtcement in de handel te brengen oftoe te passen indien het cement eenhogere concentratie dan 2 ppmoplosbaar chroom(VI) bevat. Het isvoor de cementproducent niet moge-lijk de boosdoener voor het cement-eczeem, het oplosbaar chroom(VI), uithet cement te verwijderen. De cement-producent kan wel, door het toevoegenvan een kleine hoeveelheid reductie-middel aan het cement, het geringegehalte aan oplosbaar chroom(VI)omzetten in het ongevaarlijke III-waardigchromaat. Hiermee is de kans op hetkrijgen van cementeczeem verwaar-loosbaar. Het gevaar voor huidirritatieis hiermee echter niet verdwenen.Preventie door het vermijden vancontact tussen huid en specie blijftnoodzakelijk.Het door cementproducenten veeltoegepaste reductiemiddel ferrosulfaatheeft maar een beperkte werkingsduur.Vandaar dat op de cementverpakkingeen datum staat aangegeven totwanneer het reductiemiddel actief is.Tabel 1 Identificatie van de gevaren overeenkomstig Verordening (EG)nr. 1272/2008 (CLP)gevarenklasse gevarencategorie gevarenaanduidingveroorzaakt huidirritaties 2 H315kan een allergische huidreactieveroorzaken1B H317veroorzaakt ernstig oogletsel 1 H318kan irritatie van de ademhalings-wegen veroorzaken3 H3357Bij het verladen vancement moetenleidingen goed wordenafgesloten en bij hetaan- en afkoppelenmoeten daartoegeschikte veiligheids-handschoenen wordengedragenNa die datum wordt de werking vanhet middel niet meer gegarandeerden mag het cement niet meer wordenverhandeld of toegepast.Dit betekent niet dat het cement ver-ouderd is of `niet meer zou werken', dehoudbaarheid is puur ter beschermingvan de gebruiker tegen cementeczeem.Voor cement geleverd in bulk wordt dehoudbaarheidstermijn aangegeven opde afleverbon.Er zijn ook cementen die van naturearm zijn aan oplosbaar chroom(VI),zoals wit cement en sommige hoog-ovencementen. Deze cementenhoeven niet te worden gereduceerd.Het verschil moet wel duidelijk opde afleverbon zichtbaar zijn (tabel 1).27VAKBLAD I 3 2016Verschillende cementsoortenZit er verschil in de mate van schadelijk-heid voor de gezondheid tussen de ver-schillende cementsoorten? Het antwoordis nee! De bestanddelen in cement dieeen gezondheidsrisico kunnen opleverenzijn de portlandcementklinker en het,eventueel als filler in cement toegepaste,ovenstof. Hoogovenslak, poederkool-vliegas, kalksteenmeel en gips/anhydriet,allen gebruikelijke bestanddelen voor dediverse cementsoorten, kennen geengevarenclassificatie.Er zit geen kwarts in cementIn de discussie rondom kwarts wordtnogal eens gesproken over `stoflongen'.De stof die deze ziekte kan veroorzakenis kristallijne kwarts in een zuivere, onge-bonden vorm. Deze kwarts is eenniet-reactieve siliciumdioxide (SiO2) ineen kristalstructuur die geen verbindingaangaat met in de omgeving aanwezigestoffen. Via de luchtwegen kan kwarts inde longen terechtkomen. Dat geldt nietvoor alle kwarts, maar wel voor respira-bel kristallijn kwartsstof, een heel fijn stofdat niet of nauwelijks te zien is.In cement komt de zuivere vorm vankristallijne kwarts niet voor. Wel komt er,verwarrend genoeg, siliciumdioxide(SiO2) voor in cement. Het SiO2 is danechter chemisch gebonden aan kalk(CaO) en heeft volledig andere eigen-schappen dan vrij kwarts. Vergelijk ditbijvoorbeeld met chloor. Vrij chloor (Cl2)is giftig, terwijl we chloor gebonden aannatrium (NaCl) kennen als keukenzout.Persoonlijke beschermings-middelenAls je met cement, of mortel- enbetonspecie werkt, hoef je geen last tekrijgen van irritatie van de huid enluchtwegen en er hoeft geen gevaar tezijn voor de ogen, zolang je je gezondeverstand ?n beschermingsmiddelengebruikt. Worden er cementmonstersgetrokken, of wordt er gewerkt in eenstoffige omgeving? Dan moet een stof-masker, veiligheidsbril, beschermendehandschoenen en beschermendekleding met lange mouwen wordengedragen en een huidverzorgendecr?me worden gebruikt. Is er een siloovergelopen of een substanti?le hoe-veelheid cement gemorst? Dan moetdit niet worden weggeveegd en ermoet geen perslucht worden gebruikt.In plaats daarvan moeten schoon-maakmethoden worden gebruikt diestofvorming voorkomen zoals stofzui-gers voorzien van fijnstoffilters (EPA- ofHEPA-luchtfilters). Een andere optie isgemorst cement op te ruimen met eennatte dweil of het cement met water tebesprenkelen zodat een slurry ontstaatdie na verharding in de daartoebestemde afvalcontainer kan wordengedumpt.Om contact met huid en mond tevoorkomen is het niet verstandigtijdens werkzaamheden met cement teeten, te drinken of te roken. Overigensis dat laatste vanuit gezondheidsover-wegingen sowieso niet verstandig omte doen.Meer informatie ennoodgevallenBij verantwoord gebruik van cementzijn de gezondheidsrisico's tot eenminimum beperkt. Mocht er be-hoefte zijn aan meer gedetailleerdeinformatie, neem dan contact opmet uw cementleverancier of brengeen bezoek aan de betreffendewebsite. Alle cementproducentenhebben een uitgebreid veiligheids-informatieblad beschikbaar, al danniet digitaal. Dit kan op verzoekworden toegezonden.Bij noodgevallen: raadpleeg een artsof neem contact op met het NationaalVergiftigingen Informatie Centrum(NVIC, www.vergiftigingen.info,030 - 274 8888). Het NVIC isoverigens alleen toegankelijk voorprofessionele hulpverleners.Informatie over wel ofniet gereduceerd cementBij cementen die van nature arm zijnaan oplosbaar chroom(VI) zoals witcement en sommige hoogoven-cementen hoeft geen reductiemiddelte worden toegepast. Dit moet duide-lijk zichtbaar zijn in de tekst op deverpakking of afleverbon.Tekst cement met reductiemiddel,conform aan de Verordening (EG)nr. 1907/2006 (REACH) betreffendeoplosbaar chroom(VI)Dit cement bevat een reductiemiddelvoor oplosbaar chroom(VI). Ditmiddel is actief gedurende ten minstezes maanden na de leverdatum op deafleverbon. Het cement moet in eensilo worden bewaard, beschermdtegen vocht.Tekst cement met reductiemiddel,conform aan de Verordening (EG)nr. 1907/2006 (REACH) betreffendeoplosbaar chroom (VI)Dit cement is van nature arm aanoplosbaar chroom(VI) (< 0,0002%).8Bulkwagen cement28 VAKBLAD I 3 2016