Een maandelijkse uitgave van deNederlandse Cementindustriecorrespondentie-adrespostbus 3011,5203 DA 's-Hertogenboschtelefoon 073-150150 (abonnementen 150231)ISSN 0166-137xnovember-december 1980Cementengezondheid'Daar moetje mee leren leven' is een dooddoenerwaar veel klachten mee worden afgedaan.Klachten die dikwijls een oorzaak vinden in hetonbehagen over moeilijk te omschrijven gevarendieons lichamelijk of geestelijk welzijn zoudenbedreigen.Terecht of onterecht?We lezen over verontreiniging van lucht en waterdoor giftige stoffen, over risico's van modernevoedingsgewoonten, overdadig gebruik vangenotmiddelen. Genoeg aanleiding voor terechteverontrusting.We lezen ook over mogelijke gevaren door oor-zaken die voor een leek nauwelijks zijn te vatten.Het enig duidelijke is soms dat de geleerden heter ook niet over eens zijn. In combinatie met een-zijdige berichtgeving zijn dan alle voorwaardengeschapen voor onterechte verontrusting. Ookbouwmaterialen ontkomen hier niet aan.BouwbiologieZo is er de laatste jaren in sommige landen nogalwat deining ontstaan over bouwbiologie. Dezetak van wetenschap houdt zich bezig met destudie van de invloed van onze gebouwdeomgeving op de mens. En niet alleen op zijnlichamelijk welzijn maar ook op zijn geestelijkevenwicht. Dat is een loffelijk streven. Maarsommige beoefenaars van deze wetenschaphalen erdestand van de sterren bij, de kosmischestraling, het ying en yang en wat niet al. Om zo tekomen tot de uitspraak ... ja, uraadthet al .... datwe helemaal op de verkeerde weg zijn en dat weterug moeten naar natuurlijk bouwen. Wat datdan ook mag zijn.Nu valt er aan de stand van de sterren niet zo veelte veranderen. Ons kosmisch stralenveld beïn-vloeden we echter door wonen in gewapendbeton dat ons als een kooi van Faraday (herinnertu zich nog de natuurkundeles?) van de natuur-lijke spanningsvelden afsluit. Men komt vervol-gens tot uitspraken als: beton veroorzaakt flat-neurose, beton maakt impotent.Blijkbaar is de Nederlander te nuchter om zichhier snel druk over te maken. Een enkel sensatie-bericht in de pers deed in elk geval weinig stofopwaaien. In Duitsland vond men het echterbelangrijk genoeg om het Instituut voor Atmos-ferisch MiHeuonderzoek te Garmisch-Parten-kirchen de aangelegenheid eens te laten onder-zoeken. Het rapport van deze studie 'Luftelek-trisches Raumklima', kunnen we aanbevelen aanieder die zich voor dit onderwerp interesseert. Deduidelijke conclusie is dat een invloed vanbouwmaterialen op biologische factoren doorwijziging van elektrische velden op geen enkelewijze kan worden aangetoond of zelfs maar aan-nemelijk gemaakt.Risico's in het bouwbedrijfVan meer praktisch belang zijn de risico's die hetbouwen zelf met zich meebrengt. Het belang-rijkste zijn de mechanische risico's. Kenmerkendvoor het bouwbedrijf is het transport vanmateriaal van zeer gevarieerde omvang metmobiel materieel in meestal tijdelijke opstel-lingen. Daarnaast speelt het meeste werk zich inde open lucht af. En omdat ondanks alle mecha-1nisatie nog altijd veel handwerk nodig is, moet hetbouwvak tot de lichamelijk zware beroepenworden gerekend.Tenslotte zijner dan de risico's door het werkenmetbepaalde materialen: stof, giftigheid, huid-contact enz. We zullen eens nagaan hoe cementzich wat dat betreft gedraagt.GiftigheidWat is giftigheid? Voor arsenicum of cyaankali ishet antwoord duidelijk: enkele milligrammen zijnal levensgevaarlijk.Het antwoord is ook duidelijk voor stoffen, zoalslood, die mindersnel werken maar die, doordat zijhet lichaam niet meer verlaten na ophoping vansteeds zeer kleine hoeveelheden op den duurtoch fataal zijn.Is keukenzout giftig? Kleine hoeveelhedenhebben we nodig voorhet chemisch evenwichtvan onze lichaamsvloeistoffen. Een groterehoeveelheid is schadelijk en een zeer grotehoeveelheid is fataal. Maar niemand haalt het inzijn hoofd om zo'n dosis keukenzout in te nemen.We noemen het dusniet giftig. Ook andere alle-daagse materialen en zelfs voedings- en genot-middelen noemen we niet direct giftig. Dehoe-veelheid die nodig is voor 'giftige' werking is zogroot dat we die praktisch nooit naar binnenkrijgen. Met kleine kinderen is het dan nog weloppassen geblazen hoewel het grootste risicohierbestaat bij verleidelijke zaken zoals medicijn-tabletten of gemakkelijk toegankelijke flessen inhet gootsteenkastje.Met cement is het ook ongeveer zo. Het is nietgiftig maar door het sterk alkalische karakter(vergelijkbaar met soda, ammoniak en sommigeandere reinigingsmiddelen) is het bepaald nietgeschikt voor inwendig gebruik. En omdat2Bijaanraking met betonspecie wordtde huidschraal engevoeliger voor beschadiging; bijdaarvoorgevoeligepersonen kan een allergische aandoening optreden:cementeczeemcement er ook al niet 'lekker' uitziet geeft ditgeenproblemen.In de inleiding spraken we over onterechteverontrusting. Naast de daar aangehaalde uit-spraken van bouwbiologen ligt een ander voor-beeld ons nog vers in het geheugen. Naar aanlei-ding van berichten over thalliumhoudende rook-gassen van een cementfabriek in het buitenlandontstond enige verontrusting; thallium is een vrijonbekende, daardoor voor velen watmysterieuze, maar wel zeer giftige stof. Redengenoeg voor de Federatie Bouw- en Houtbondenom een onderzoek naar de thalliumgiftigheid vancement te laten uitvoeren. Gelukkig kon napublikatie van onderzoekresultaten in Profiel, hetorgaan van deze organisatie, de verontrustingworden weggenomen.We kunnen echter op andere wijzen hinderondervinden bij het werken met poedervormigestoffen zoals cementen wel bij huidcontact en alsstofoverlast.HuidcontactWe noemden al het alkalische karakter vancement In BETONlEK is deze eigenschap, maardan als kenmerk voor beton, meermalen tersprake gebracht. Specie heeft hetzelfde effect opdehuid als sodawateren de meeste zeepsoorien:de beschermende vetlaag wordt weggenomen,de huid wordt week en 'schraal'. Iedere huis-vrouw kent de remedie hiertegen: met een een-voudige huidcrème is de schraalheid snelverdwenen. Nu vindt onze huid dat voortdurendin-en ontvetten niet zo prettig. Ook hier ligt deremedie voor het grijpen: 'werkhanden' wordenvoorkomen door het gebruik van handschoenen.Bovendien is een ontvette huid wat gevoeligervoor beschadiging door en binnendringen vansommige stoffen; dit geldt in nog sterkere matevoor een huid met open wondjes of ontvellingen,zoals op de bouw nogal eens voorkomt. Dat isvooral vervelend als er voor deze stoffen eenbepaalde gevoeligheid of zelfs overgevoeligheidbestaat.CementeczeemOvergevoeligheid voor sommige stoffen, zichuitend in irritatie, ontsteking etc., is een bekendverschijnsel. Demedi cus spreektvan al/ergie. Hetmeest bekend zijn de allergieën veroorzaakt doorsommige soorten stuifmeel (hooikoorts!),contact met bepaalde planten of eten van som-mige vruchten. Het is dikwijls een hele puzzel ombij het optreden van typisch allergische verschijn-selen uit te maken wat de boosdoener is.Zo bevat cement uiterst minieme hoeveelhedenchroom. We kennen chroom als een nogal kost-baar metaal met speciale eigenschappen die hetzeer geschikt maken in toepassingen waar grotehardheid en duurzaamheid van belang zijn. In eenbepaalde verbinding wekt het echter bij mensendie deze overgevoeligheid bezitten, eenhardnekkige huidaandoening op, het Z.g.ehroomeczeem.Ditis reeds lang bekend; er isook veel onderzoekaan besteed. Het in cement aanwezige chroom isafkomstig van de natuurlijke grondstoffen, van devuurvaste cementovenbekleding en van de bij decementmaling gebruikte maalkogels.Wat iser tegen te doen? Zoals gezegd speelt deaard van de verbinding een rol. Het is mogelijkdoor een chemische ingreep tijdens het mengenvan cement met water het chroom in eenonschadelijke vorm om te zetten. Dit is echter eennogal bezwaarlijke complicatie van het produk-tieproces van normale metsel- en betonspecie.Door chemische stabiliteitsproblemen is hethelaas niet mogelijk om het chroom in cementEenvoudige veranderingen in werkgewoonten,zoalshet gebruik van werkhandschoenen, kan al afdoendezijnvooraf, dus in de cementfabriek, te herleiden totde onschadelijke vorm.Door de uitgebreide aandacht die door mediciaan het onderwerp is besteed, is inmiddelsbekend dat de mate van expositie of contactbelangrijk is voor het optreden van de verschijn-selen bij daarvoor gevoelige personen. Dat wasook wel te verwachten. Zowel de aard van hetwerk (metselen, pleisteren, betonafwerken,spuitwerk) als de gewoonten van de man op hetwerk zijn van invloed op de mate waarin de huidwordt blootgesteld. Ook het tijdsverloop waar-binnen de verschijnselen zich openbaren wordterdoor beïnvloed.De oplossing is niet altijd eenvoudig. Radicaal isnatuurlijk het veranderen van werk of, nog erger,zelfs afkeuren. Soms zijn betrekkelijk geringeveranderingen in werkgewoonte, aangepastekleding en het gebruik van handschoenen reedsafdoende. Beschermende huidpasta, zoals ookvoor huidbescherming inde chemische industriewordt gebruikt, kan ook een oplossing zijn.Tenslotte een tweetal tips.- Leren handschoenen bevatten door het looi-proces dikwijls ook geringe hoeveelhedenchroom. Personen bij wie de chroomgevoelig-heid zich al eens heeft geopenbaard, kunnenbij gebruik daarvan een heftige 'recidive', dat iseen hernieuwd optreden van het eczeem,tonen.- Bekistingsolie kan verschijnselen opwekkendie ten onrechtevoor cementeczeem wordenaangezien. Vooral bij gebruik van nevelspuitenbestaat gevaar voor intensiefhuidcontact. Hetgebruik van bekistingsolie als reinigingsvloei-stof voorhardnekkige teervlekken e.d. op dehuid moet sterk worden ontraden!3StofoverlastStofvorming tijdens transport en verwerken vancement leidt vooral bij een vochtige huid (tran-spireren) tot een intensief huidcontact. De hoe-veelheden waar hetzelfs bij dichte stofwolken omgaat zijn echter veel geringer dan men meestaldenkt. Natuurlijk blijft het beperken van stofover-last één van de voorwaarden voor een behoorlijkwerkkllmaat, Het is echter wel prettig te wetendat, in tegenstelling tot vele andere industriëleprodukten, de hoeveelheid cement die men opdeze wijze kan binnenkrijgen onschadelijk is. Metname voor longaandoeningen zoals degevreesde silicose-of 'mijnwerkers'-Iong behoeftniet te worden gevreesd.Wij menen methetvragen van aandacht voor eenonderwerp dat ons aller welzijn betreft, eenwaardige afsluiting te geven aan deze jaargangvan BETON/EK. Alswehet erover eens zijn datonze jaartelling met het jaar één isbegonnen(inforrnatie uit het jaar nUIverstrekken we immersniet) dan beginnen de tachtiger jaren met dekomende jaarwisseling.Daarvoor bij deze onze beste wensen.Gezondheid!Mededeling aan de abonneesGestegen kosten noodzaken onsdeabonnernents-prijs voor de jaargangen1981 en 1982 te verhogentot f 12,- perjaar (incl.BTW)voor abonnees inNederland,België,Suriname endeNederlandseAntillen; voor overigelandenf 17,- perjaar.Overigenswordt u verzochtvoorbetalingvandeabonnementsgelden uitsluitendgebruikte makenvan debinnenkort toetezendenacceptgirokaart.Aanbevolen literatuur1. Luftelektrisches Raumklima, Rapport van hetInstitut füratmosphärische Umwelt-torsehunq: Garmisch-Partenkirchen, maart1978.2. Hoeveelheid thallium in cement niet gevaar-lijk, Profiel, 27 juni 1980.3. S. Fregent, Prevention of skin diseases due tofresh concrete; RILEM-symposium on QualityControl of Concrete Structures, Stockholm1979, blz. 179-185.4. Ch. Stibbe, Zum Ansteigen der Chromekzemein Baugewerbe; Zeitschrift für gesammteHygiene undihre Grenzgebiete, Berlin, 1967,blz. 173-178.4IETlIIEI VInhoud 19805/1 Zwavelzuuraantasting5/2 NEN 3550: Cement -definities, eisen en keuring5/3 Druksterkte op lange termijn5/4 Examen BetontechnologieCB119805/5 Cement over de grens5/6 Metselen5/7 Vliegas en beton5/8 Reinigen van beton5/9 Schade door vorst endooizouten5/10 Cement en gezondheidBijlage bij Betoniek5/10Onder welke omstandigheden aantasting doorzwavelzuur; maatregelen ter voorkoming.Keuringsmethoden; de rol van statistiek bijbeoordeling vankeuringsresultaten.Betekenis van de 28-daagse druksterkte; sterkte-ontwikkeling van beton met hoogovencementresp. portlandcement op lange termijn.Uitgewerkte examenopgaven.Vergelijkend overzicht van de cementnormen inNederland, België, Frankrijk, Duitsland,Verenigde Staten en Groot-Brittannië.Ontwikkeling, eigenschappen en mogelijkhedenvan prefab-metselspecie.Materiaaleigenschappen van vliegas; mogelijk-heden en problemen bij toevoeging aan beton-specie.Methoden van reinigen; richtlijnen voor enkeleveel voorkomende problemen.Mechanismen van vorst- en dooizoutschade;verschil portlandcement - hoogovencement;richtlijnen ter voorkoming vanschade.Risico's bij het werken met cement en beton-specie: huidcontact, cementeczeem en stof-overlast; maatregelen voor bescherming.