Band Uitgave STANDAARD voor technologie en uitvoering van beton November 2018 26 16 De tijd aan zijn zijde Over de toename van betonsterkte in de tijd Betoniek 16-26.indd 1 05-11-18 12:47 2 November 2018 STANDAARD 16 I 26 De tijd aan zijn zijde Als we het hebben over de druksterkte van beton bedoelen we vaak de druksterkte die wordt bepaald na 28 dagen verharding. Voor het gemak wordt dat ook wel de eindsterkte van het beton genoemd. Maar is dat wel juist? Is het werkelijk zo dat de druksterkte na 28 dagen verharding niet verder toeneemt? Het antwoord is kort: de druksterkteontwikkeling stopt niet na 28 dagen, maar kan afhankelijk van betonsamenstelling en omstandigheden nog jarenlang doorgaan. Niet meer zo snel als in het begin, maar wel geleidelijk aan. Beton heeft hier dus in positieve zin de tijd aan zijn zijde en niet louter als opponent (verwering, degenera - tie). Deze Betoniek beschrijft de invloed die het verstrijken van de tijd heeft op de sterkte en de dicht - heid van beton en benoemt de voordelen en de risico's. Druksterkte Beton is een constructief bouwmateriaal met veel goede eigenschappen. Het materiaal is sterk en is in staat decennialang probleemloos te functioneren. In die zin is het ook een duurzaam bouwmateriaal, vanwege de beperkte onderhoudsbehoefte en het ontbre - ken van de noodzaak tot tussentijdse vervan - ging. De belangrijkste eigenschap is echter de hoge druksterkte. Beton wordt in NEN-EN 206 onderverdeeld in 16 verschillende sterkteklas - sen. De sterkteklasse betreft de druksterkte van beton en wordt gedefinieerd als een karakteristieke waarde die normaliter wordt berekend uit de uitkomsten van drukproeven op betonkubussen na 28 dagen verharding. Deze moeten tot het moment van beproeving onder gecontroleerde omstandigheden zijn bewaard. Het voordeel van deze genormeerde bewaar- en beproevingswijze is dat het moge - lijk is uitkomsten van druksterkteproeven onderling te vergelijken. Het aanhouden van de verhardingstermijn van 28 dagen kan soms ook belemmerend zijn. Als een constructie niet na 28 dagen volledig wordt belast, kan het aantrekkelijk zijn het beproevingstijdstip te verschuiven naar 56 dagen verharding of nog later. We maken dan gebruik van de eigenschap dat de druksterkte na 28 dagen verharding nog significant toeneemt. Het rekenen met een 56-daagse of 91-daagse druksterkte heeft als voordeel dat het beton na 28 dagen verharding minder sterk hoeft te zijn. Daardoor is er mogelijk minder cement nodig. Dit is goed voor het milieu omdat het cement in beton de grootste bijdrage levert aan de CO 2-footprint van beton. Om te kun - nen begrijpen hoe de sterkteontwikkeling in ? Foto: Jurjen Talsma Betoniek 16-26.indd 2 05-11-18 12:47 3 November 2018 STANDAARD 16 I 26 de tijd verloopt, moeten we kennis hebben van het mechanisme dat voor de druksterkte- ontwikkeling verantwoordelijk is: de hydrata- tie van cement met water. Hydratatie Het verharden van beton berust op de che- misch fysische reactie van cement en water. Dit wordt hydratatie genoemd. Cement rea- geert met water en het reactieproduct slaat vervolgens neer op het resterende cement. De reactiesnelheid neemt af naarmate de laagdikte van neergeslagen hydratatie pro- ducten toeneemt. Het verloop van het hydratatieproces is visueel beperkt waar- neembaar. Het eerst nog plastische mengsel van cement en water zal langzaamaan ver- starren in een uiteindelijk steenachtige massa, de cementsteen. Deze geleidelijke verande- 1 Betonconstructie in Málaga, foto: Javier Gonzalez 2 Schematische weergave hydratatie van cement, bron: Mortel en Beton reactie cementkorrel met water maar in het begin sneller water wordt steeds meer gebonden gaat langzaam als daarna in een eindeloos proces Betoniek 16-26.indd 3 05-11-18 12:47 4 November 2018 STANDAARD 16 I 26 ring wordt veroorzaakt door een toenemende afzetting van hydratatieproducten, waardoor zich een steeds dichtere structuur vormt (fig. 2). Het proces van hydratatie gaat in principe door zolang er nog water beschikbaar is dat bij nog niet-gereageerd cement kan komen. Met het voortschrijden van het hydratatiepro- ces nemen de druksterkte en de dichtheid van de gevormde cementsteen toe. De cement- steen vormt in beton de lijm waarmee de toeslagmaterialen stevig aan elkaar worden gekit. Hoe sterker en dichter de lijm, des te sterker het beton en hoe langer de levensduur. Zoals gezegd zal de hydratatie van cement met water in het begin relatief snel verlopen en geleidelijk aan afzwakken. Dit afnemen van de reactiesnelheid is goed waar te nemen door het volgen van de druksterkteontwikke- ling. Op 7 dagen ouderdom heeft beton al minstens 60% van de 28-daagse druksterkte bereikt. Voor de resterende 40% heeft het beton vervolgens driemaal zoveel tijd nodig, 21 dagen (fig. 5). Het hydratatieproces stopt echter niet na 28 dagen maar kan nog vele jaren voortduren, zolang er cement en water in het beton aanwezig zijn die elkaar weten te vinden. Om te kunnen duiden hoeveel cement met water heeft gereageerd, hanteren we de term hydratatiegraad. Hydratatiegraad Onder hydratiegraad wordt verstaan de mate waarin de oorspronkelijke cementmassa heeft gereageerd met het beschikbare water. Indien alle cement met water heeft gereageerd, is de hydratatiegraad 1 (of 100%) (fig. 3). Indien de hydratatiegraad 1 is, is er geen vrij cement meer om te reageren. Om dit te bereiken, moet er voldoende water beschikbaar zijn om met al het cement te reageren en mag er door externe invloeden zoals verdamping geen water verloren gaan. In de praktijk probeert men verdamping te voorkomen door beton na te behandelen. Het kan zijn dat de hoeveelheid beschikbaar water ten opzichte van de cementmassa op voorhand al onvoldoende is om volledig met cement te reageren, zoals bij een zeer lage water- cementfactor (wcf) (fig. 4). Geschat wordt dat de gemiddelde hydratatiegraad in de praktijk na een jaar circa 80% is. Dat de hydratatiegraad zelden 100% is, kan worden waargenomen bij het recyclen van beton. De fijne fractie die vrijkomt bij het breekproces vormt vaste kluiten zodra er contact is met water. Het niet-gehy- drateerde cement is hiervoor verantwoordelijk. 1,00 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 volumefractie hydratatiegraad vrij water fysisch gebonden water C-S-H matrix (chemisch gebonden water, de-H) C-S-H matrix (het C-S-deel) ongereageerd cement poriën 1,00 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 0 0,2 0,4 0,6 0,8 1 volumefractie hydratatie- graad vrij water fysisch gebonden water C-S-H matrix (chemisch gebonden water, de-H) C-S-H matrix (het C-S-deel) ongereageerd cement poriën max. hydratatie 3 Hydratatiegraad = 1 voor beton met wcf = 0,60 4 Hydratatiegraad < 1 voor beton met wcf = 0,30 Betoniek 16-26.indd 4 05-11-18 12:47 5 November 2018 STANDAARD 16 I 26 Ontwikkeling van de druksterkte Uit het voorgaande kunnen we afleiden dat de ontwikkeling van de druksterkte afhankelijk is van de voortgaande hydratatie van cement met water. Hoe snel die verloopt, en hoe volledig die uiteindelijk zal zijn, hangt af van de betonsamenstelling, het toegepaste cement en de temperatuur. We kunnen de invloedsfactoren op ontwikke- ling van betondruksterkte als volgt indelen: 1 betonsamenstelling ? cement(type) ? water-cementfactor 2 verhardingsomstandigheden ? temperatuur ? vocht / RV (minder van belang bij massabeton) ? nabehandelen 3 tijd Deze factoren kunnen niet los van elkaar worden gezien en grijpen op elkaar in. Betonsamenstelling Cementtype De snelheid van de sterkteontwikkeling kan worden beïnvloed door de keuze voor een cementtype en cementsterkteklasse. Gebrui- ken we bijvoorbeeld CEM I of CEM III? Door het relatief lage klinkeraandeel zal een CEM III minder warmte ontwikkelen, maar daardoor ook een tragere reactie geven. Positief is dat deze reactie langer doorloopt dan die van CEM I. Kiezen we voor een cement met sterkteklasse 42,5 met een normale aanvangssterkte (N) of een sterkteklasse 52,5 met een hoge aanvangs- sterkte (R)? Cement met sterkteklasse 52,5 R reageert veel sneller doordat deze veel fijner is gemalen en er daardoor in tijd makkelijker meer cement kan reageren. Gevolg is echter ook dat na 28 dagen de sterktetoename in de tijd bij een snel cement relatief achterblijft ten opzichte van een trager cement. Er heeft bij een snel cement immers al meer cement gereageerd na 28 dagen. Het type en soort cement zijn dus zeer bepalend voor de hydra- tatiesnelheid. Figuur 6 laat zien dat bijvoor- beeld CEM I 52,5 R na 91 dagen bijna geen druksterkte meer ontwikkelt. CEM III/B 42,5 N echter vertoont tot zelfs na een jaar nog een gestage groei van de druksterkte en pas- seert zelfs de in aanvang zo snelle CEM I 52,5 R. Bij de keuze voor het cement kunnen we ons niet alleen laten leiden door de druksterk- teontwikkeling. Ook aspecten als levensduur in relatie tot de vereiste milieuklasse(n) vragen vanzelfsprekend aandacht. 60,0 52,5 45,0 37,5 30,0 22,5 15,0 7,5 1 3 7 14 28 druksterkte [N/mm 2] aantal dagen verharding 0.40 0.500.600.70 wcf 100 90 80 70 60 50 40 30 20 100 0 100 200 300 400 aantal dagen verharding druktesterkte [N/mm 2] CEM I 42,5 NCEM I 52,5 R CEM III/B 42,5 NCEM II/B-V 42,5 N 5 Sterkteontwikkeling van beton bij ver- schillende water- cementfactoren 6 Sterkteontwikkeling van verschillende vaak gebruikte cementen Betoniek 16-26.indd 5 05-11-18 12:47 6 November 2018 STANDAARD 16 I 26 Water-cementfactor Naast de keuze voor het cement is ook de hoeveelheid water van belang. We hebben eerder gezien dat er voldoende water aanwezig moet zijn om cement te laten hydrateren (fig. 3 en 4). De benodigde hoeveelheid water in een betonsamenstelling hangt af van de gewenste verwerkbaarheid, waterbehoefte van de grondstoffen (cement, eventuele vulstof en toeslagmateriaal) en of er plastificerende hulp- stoffen worden gebruikt. De hoeveelheid cement die hierbij nodig is, hangt af van de maatgevende wcf. De wcf is weer afhankelijk van de van toepassing verklaarde milieuklasse(n) en de vereiste karakteristieke druksterkte. Elke milieuklasse kent haar eigen maximale wcf en minimale cementgehalte. Afhankelijk van de milieuklasse ligt de maximale wcf volgens NEN- EN 206/NEN 8005 tussen 0,45 en 0,70. Hierbij is in theorie 100% hydratatiegraad nog te rea- liseren. Bij water-cementfactoren lager dan 0,40 is er al op voorhand niet voldoende water meer om dat te bereiken. Een lagere wcf geeft een snellere druksterkte- ontwikkeling in de tijd. De druksterkte na 28 dagen zal bij een lagere wcf ook hoger zijn (fig. 5). Niet alleen de druksterkte en de druksterkte- ontwikkeling worden door een lage wcf posi- tief beïnvloed, maar ook de levensduur neemt toe. Een lage wcf vormt een cementsteen met een dichte structuur en is beter bestand tegen aantastingsmechanismen (fig. 7). Specietemperatuur De specietemperatuur bij aanmaak heeft invloed op de snelheid waarmee de reactie verloopt. Hoge specietemperaturen in de zomer zorgen ervoor dat de reactie snel ver- loopt. In de winter, bij lage temperaturen ver- loopt deze veel trager. Minder bekend is dat hogere specietemperaturen invloed hebben op de kubusdruksterkte na 28 dagen verharding. Hoge specietemperaturen geven in de regel een lagere 28-daagse druksterkte. Dit kan aanzienlijk zijn (fig. 8). Betonproducenten houden hier rekening mee en compenseren het te verwachte druksterkteverlies bij stijgende specietemperaturen. Dit kan door verlaging van de wcf en/of door (een deel van) het toe te passen cement te vervangen door een cement met een hogere sterkteklasse. 7 Verschil dichtheid cementsteen bij hoge(links) en lage wcf (rechts), bron: Mortel en Beton 0 25 50 75 100 bij aanmaak [°C] relatieve druksterkte [%] 9 14 17 20 23 26 30 8 Afname kubusdruk- sterkte bij stijgende specietemperaturen, CEM III/B 42,5 N meer water meer holten minder sterkte minder water minder holten meer sterkte Betoniek 16-26.indd 6 05-11-18 12:47 7 November 2018 STANDAARD 16 I 26 Verhardingsomstandigheden Temperatuur Ook tijdens het verharden kan de temperatuur van beton veranderen. Deze temperatuur kan toenemen door de inbreng van warmte. Deze warmte kan afkomstig zijn van een externe bron (zon of kachel) en ook vanuit het verhar- dende beton zelf. Vergelijkbaar als bij specie- temperaturen heeft opwarmen van verhar- dend beton negatieve gevolgen voor de druksterkte na 28 dagen verharding. Temperatuurverhoging vanuit het beton Bij de reactie van cement en water komt warmte vrij. Omdat deze warmte het gevolg is van de hydratatie van cement met water heet dit hydratatiewarmte. Deze hydratatie - warmte zal voor een deel wegvloeien naar de omgeving en voor een deel het verhardende beton zelf opwarmen met een temperatuur - toename als gevolg. In de scheikunde han - teert men de vuistregel dat 10 °C tempera - tuurverhoging een verdubbeling van de r eactiesnelheid oplevert. Dus door dit interne opwarmen neemt de reactiesnelheid, en daarmee de druksterkteontwikkeling in de tijd, toe. De hoeveelheid warmte en de snel - heid waarmee deze warmteontwikkeling gepaard gaat, is per cementtype en -soort verschillend. Wanneer de betontemperatuur door de hydratatiewarmte oploopt, kan de uiteindelijke kubusdruksterkte achterblijven. Uit praktijkonderzoek is gebleken dat een 30 °C betontemperatuurtoename in een verhardende constructie tot een 20% lagere druksterkte kan leiden. Temperatuurverhoging door externe bron Het verwarmen van beton is een algemeen aanvaard principe om de sterkteontwikke - ling van beton te versnellen. Dit principe van ver warmen van beton wordt zowel in de prefab industrie als ook in de gietbouw vrij algemeen toegepast. Betonnen casco's voor woning-/appartementenbouw worden vaak uitgevoerd volgens het principe 'warme' gietbouw. In de praktijk betekent dit dat de betonspecie na storten, verdichten en afwerken in korte tijd (< 8 à 10 uur) fors in temperatuur wordt verhoogd tot wel 65 °C. Hierdoor wordt weliswaar een zeer snelle vroege sterkteontwikkeling verkregen, maar zal het verlies aan druksterkte na 28 dagen zeer aanzienlijk zijn en vaak meer dan 20% bedragen. Relatieve vochtigheid Ook de relatieve vochtigheid heeft invloed op de verharding van beton. Niet zozeer op de snelheid van de hydratatie, als wel op de te bereiken hydratatiegraad. Die invloed is er vooral in combinatie met hoge temperaturen. Dan bestaat het gevaar dat het verhardende beton voortijdig uitdroogt en de aanvanke- lijke snelle sterkteontwikkeling abrupt tot stilstand komt. Dit gaat ten koste van de uit- eindelijke druksterkte en is een bedreiging voor de beoogde levensduur. In de praktijk probeert men voortijdig uitdrogen te voorko- men door beton goed na te behandelen. Dit fenomeen raakt overigens alleen de randzone van een constructie en niet de kern van het beton. Nabehandelen Onder nabehandelen wordt verstaan het treffen van maatregelen aan het betonop- pervlak om uitdroging en/of temperatuur- schokken te voorkomen. Dit kan door het beton af te dekken met dampdichte en/of isolerende materialen als folies, of het beton- oppervlak te vernevelen met een damprem- mende vloeistof (curing compound). En zoals eerder in deze Betoniek aangegeven: het hydratatieproces stopt op het moment dat er geen water meer voorhanden is dat met het aanwezige cement kan reageren. Betoniek 16-26.indd 7 05-11-18 12:47 8 November 2018 STANDAARD 16 I 26 En als de reactie stopt, stopt ook de sterkte - ontwikkeling en het dichtgroeien van de cementsteen. Dit risico beperkt zich tot de randzones (dekking) van de betonconstructie. Regelgeving over toepassing van langetermijneigenschappen Druksterkte en milieuklasse Zowel de constructeur als de betontechno- loog richt zich in het ontwerp in eerste instantie op de druksterkte. Een constructeur begint in de ontwerpfase met het vaststellen van de minimaal vereiste druksterkteklasse waaruit de afmetingen en wapeningshoeveel- heid van de constructie worden afgeleid. Op basis van NEN-EN 206 worden vervolgens de relevante milieuklassen gekozen. Hierbij wordt niet altijd onderkend dat er een relatie is tussen de te realiseren sterkteklasse en de maatgevende milieuklasse. Indien voor een milieuklasse wordt gekozen met een lage wcf kan de druksterkte mogelijk hoger uitkomen dan de minimaal vereiste druksterkteklasse. De betontechnoloog krijgt, meestal via de aannemer, een sterkteklasse en milieuklassen door. De maatgevende milieuklasse vormt de basis voor cementkeuze, maximale wcf en minimale cementgehalte. In combinatie met het gekozen cement wordt de wcf berekend waarmee de gevraagde karakteristieke beton - druksterkte kan worden bereikt. De laagste wcf wordt vervolgens toegepast om tot een mengselontwerp te komen. Het kan dus zijn dat deze wcf door een maatgevende milieu - klasse lager is dan voor de druksterkte is vereist. De betonsamenstelling is dan mogelijk op het gebied van druksterkte overgedimensioneerd. Druksterkte na 28 dagen De druksterkte van beton, gemeten na 28 dagen verharding onder geconditioneerde omstandigheden, wordt van oudsher als maatgevend gezien. Dit geldt ook voor andere, vaak van de druksterkte afgeleide, mechanische eigenschappen zoals E-modulus en splijttrek - sterkte. Het is lastig te achterhalen waarom dit zo is. Enerzijds wordt deze termijn als redelijk Betoniek 16-26.indd 8 05-11-18 12:47 9 November 2018 STANDAARD 16 I 26 arbitrair gezien, anderzijds zijn er ook goede redenen voor aan te voeren. Zoals eerder in deze Betoniek omschreven, verloopt de sterkte - ontwikkeling van beton in de eerste drie weken vrij progressief en vlakt daarna sterk af (fig. 5). Uit praktisch oogpunt moet omwille van de voortgang van het bouwproces ook op enig moment worden vastgesteld of de druksterkte van het beton voldoet of niet. In situaties waarin een constructie pas op een veel later tijdstip constructief wordt belast, zou kunnen worden uitgegaan van een ver- eiste druksterkte op dit latere tijdstip. Er zou dan voor een lagere druksterkteklasse-eis kunnen worden gekozen op 28 dagen. De voordelen van het ontwerpen met druksterkte op langere termijn liggen vooral op het gebied van milieukosten (duurzaamheid), uitvoering (eenvoudiger, risicobeperking) en economie (kosten). Het rekenen met de druksterkte op langere termijn is alleen moge- lijk indien de berekende wcf voor de druk- sterkte lager is dan de maximale wcf voor de maatgevende milieuklasse. Eurocode Eurocode 2 biedt de mogelijkheid in bepaalde situaties de druksterkte van beton vast te stellen op een later tijdstip en/of bewaard onder andere condities. Consequentie is dan wel dat er op de gemeten druksterkte, indien beproefd na meer dan 28 dagen verharding, een reductiefactor K t = 0,85 van toepassing is. Dat betekent dat de gemeten druksterkte direct met 15% moet worden afgewaardeerd. Het maakt hierbij niet uit of er in dat geval na 29 dagen verharding wordt beproefd, 91 dagen of later! Uit inventarisatie van beschik - bare gegevens blijkt dat voor het in Nederland veelvuldig toegepaste beton met CEM III/B 42,5 N LH SR de sterktetoename tussen 28 dagen en 91 gemiddeld 17% bedraagt. Dit is praktisch gelijk aan de ver- plichte reductie van 15% zodra er wordt gemeten na 28 dagen verharding. Rekenen met druksterkten gemeten tussen 28 en 91 dagen is in de meeste gevallen volgens de geldende regelgeving dus niet interessant. 9 Beton met ouder- domssporen Betoniek 16-26.indd 9 05-11-18 12:47 10 November 2018 STANDAARD 16 I 26 Onderzoeksresultaten Er heeft veel en uitgebreid onderzoek plaats- gevonden naar de ontwikkeling van beton- eigenschappen in de tijd. Veel van het onderzoek is internationaal en gebaseerd op CEM I-cementen. Maar ook in Nederland is onderzoek uitgevoerd naar de ontwikkeling van betoneigenschappen op lange termijn. Dit onder andere met CEM III/B 42,5 N LH SR als bindmiddel. In een uitgebreid onderzoek is gekeken naar de druksterkteontwikkeling van 7 dagen tot en met 91 dagen van drie betonsamenstel- lingen met elk een andere wcf (tabel 1). Van deze samenstellingen zijn proefkubussen vervaardigd die respectievelijk na 7, 28, 56 en 91 dagen werden beproefd (fig. 10). Gedu- rende de verhardingstijd zijn de proefstukken onder dezelfde geconditioneerde omstandig- heden bewaard. In grafieken 10 t/m 13 is te zien dat er weliswaar verschil is in absolute druksterkte, afhankelijk van de wcf (fig. 10), maar dat dit onderlinge verschil beperkt is indien we de druksterkteontwikkeling in de tijd presenteren als relatieve waarde ten opzichte van de 28-daagse druksterkte (fig. 11). Ook de standaardafwijking is vergeleken. De standaardafwijking neemt in absolute zin toe omdat de druksterkte als gevolg van later beproeven hoger wordt (fig. 12). Maar de toename van de standaardafwijking is hoger dan je zou verwachten. Dit wordt goed zichtbaar indien je de toename van de stan- daardafwijking presenteert als relatieve waarde ten opzichte van de waarde na 28 dagen (fig. 13). Voor het berekenen van de karakteristieke druksterkte op latere tijdstip- pen is dit een belangrijk gegeven. Tabel 1 Overzicht onderzochte mengsels cement wcf 365 kg CEM III/B 42,5 N LH SR 0,45 345 kg CEM III/B 42,5 N LH SR 0,50 290 kg CEM III/B 42,5 N LH SR 0,60 kubusdruksterkte [N/mm 2] 0 15 30 45 60 aantal dagen verharding 0 7 28 56 91 wcf 0,60wcf 0,50wcf 0,45 relatieve kubusdruksterkte [%] 0 35 70 105 140 aantal dagen verharding 0 7 28 56 91 wcf 0,60 wcf 0,50 wcf 0,45 10 Ontwikkeling druksterkte 11 Relatieve kubus- druksterkteontwik- keling (28 dagen = 100%) Betoniek 16-26.indd 10 05-11-18 12:47 11 November 2018 STANDAARD 16 I 26 Voordelen van gebruik betondruksterkteontwikkeling op langere termijn Sustainable ontwerpen Indien een constructie later dan na 28 dagen definitief wordt belast, zou voor een lagere betonsterkteklasse op 28 dagen kunnen worden gekozen. En dit kan leiden tot een lager cementgehalte, ander cementtype en in sommige gevallen, een lager minimaal wape- ningspercentage. Dit kan leiden tot een lagere CO 2-footprint, een steeds belangrijker criterium in de ontwerpfase van bouwprojec- ten (bijvoorbeeld in de EMVI-score). Uitvoeringstechnisch In de uitvoering kan er voordeel worden behaald met het rekenen met uitgestelde sterkte, doordat er minder warmteontwikke- ling optreedt door beperking van het cement- gehalte. Dit is met name bij constructies met een grote doorsnede het geval (massabeton). Scheurvorming tijdens de fase van afkoeling kan worden beperkt door een minder hoge temperatuurgradiënt, waardoor complexe koeling mogelijk kan worden vermeden of beperkt. Economisch voordeel Als door het rekenen met late sterkte de koe- ling achterwege kan blijven, leidt dit ook tot kostenvoordeel. Het voordeel wordt echter beperkt door extra kosten voor een extra meetmoment en extra bewaarcapaciteit voor meer proefstukken. Naast de gebruikelijke meting na 28 dagen verharding onder con- troleproefomstandigheden, komen er ook metingen voor de langere termijn bij (56, 91, 182 dagen, enz.). standaardafwijking [N/mm 2] 0 1,5 3 4,5 6 aantal dagen verharding 0 7 28 56 91 wcf 0,60wcf 0,50wcf 0,45 relatiev e standaardafwijking [N/mm 2] 0% 45% 90% 135% 180% aantal dagen verharding 0 7 28 56 91 wcf 0,60 wcf 0,50 wcf 0,45 12 Toename stan- daardafwijking absoluut 13 Toename relatieve standaardafwijking (28 dagen = 100%) Betoniek 16-26.indd 11 05-11-18 12:47 12 November 2018 STANDAARD 16 I 26 Tot slot Hoewel de doorgaande sterkteontwikkeling op lange termijn zeker kansen biedt om te komen tot een meer economisch en duur- zaam ontwerp, kleven er ook bezwaren aan. Zo zullen de resultaten op langere termijn, zeker ook in de constructie, meer spreiding vertonen. Bestaande regelgeving maakt het op dit moment nog niet aantrekkelijk het keuringsmoment tussen 28 en 91 dagen verharding te leggen, omdat sterktewinst en opgelegde sterktereductie min of meer met elkaar in evenwicht zijn. Nadrukkelijk wordt nogmaals gewezen op het feit dat bij het rekenen met druksterkte op langere termijn een goede nabehandeling en nabehande- lingsduur belangrijke randvoorwaarden zijn. Doordat in de meeste gevallen de sterkteont- wikkeling zal afnemen (trager wordt), is het van wezenlijk belang de nabehandeling lan- ger door te zetten. We moeten ons ook reali- seren dat we bij het rekenen met druksterkte op termijn een voorschot nemen op de toe- komst. Mocht er onverhoopt iets misgaan, is de normale (reddende) overwaarde van beton in principe verbruikt door het verschui- ven van de benodigde sterkte van 28 dagen naar 56, 91 of 182 dagen. Het eventuele tekort aan sterkte wordt dan niet meer op korte termijn ingelopen. Literatuur ? Rooij, M. de, Cementsteen ? Basis voor beton. Aeneas Media 2009 ? Betoniek 5-3, Druksterkte op lange termijn. ? Betoniek 12-29, Sterkte op termijn. ? Stufib-rapport 20, Beton vs. Duurzaam- heid. ? CUR-Aanbeveling 122, Ontwerpen en vervaardigen van betonconstructies met gebruikmaking van de doorgaande sterk- teontwikkeling van beton. Betoniek = Standaard + Vakblad Onderdeel van het Betoniek-lidmaatschap is naast Betoniek Standaard ook Betoniek Vakblad. Dit is een magazine op groot formaat met artikelen over onder meer projecten, ontwikkelingen, onderzoek, regelgeving en onderwijs. Deze artikelen worden geschreven door de lezers van Betoniek zelf. Daarin wijkt Betoniek Vakblad dus af van Betoniek Standaard, dat volledig door een deskundige redactie wordt geschreven. Betoniek Vakblad verschijnt vier keer per jaar. Alle artikelen zijn te raadplegen op www.betoniek.nl. Voor leden van Betoniek is dat gratis! voor technologie en uitvoering van beton 3 2018 Stempelraam van beton Bekisting voor rond Depot  Prefab wapening landtunnel  Circulair betonP01_Cover.indd 1 05-10-18 16:04 Uitgave Aeneas Media bv Ruimte 4121 Veemarktkade 8 5222 AE 's-Hertogenbosch Website www.betoniek.nl Lezersservice T: 073 205 10 10, E: lezersservice@aeneas.nlVormgeving Inpladi bv, Cuijk Redactie T: 073 2051027, E: betoniek@aeneas.nl Advertentieverkoop Stefan Terpstra, E: s.terpstra@aeneas.nl, T: 073 2051023 Lidmaatschap 2018 Jaarlidmaatschap: 4x Betoniek Standaard, 4x Betoniek Vakblad en toegang tot het online archief: ? 138,- (excl. btw). Buiten Nederland geldt een toeslag voor extra porto. Lidmaatschappen lopen per jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeggen moet telefonisch gebeuren, uiterlijk twee maanden voor vervaldatum. Kijk voor de mogelijkheden van online Lidmaatschappen op www.betoniek.nl. Betoniek wordt tevens elektronisch opge- slagen en geëxploiteerd. Alle auteurs van tekstbijdragen in de vorm van artikelen of ingezonden brieven en/of makers van beeldmateriaal worden geacht daarvan op de hoogte te zijn en daarmee in te stemmen, e.e.a. overeenkomstig de publicatie- en/of inkoopvoorwaarden. Deze liggen bij de redactie ter inzage en zijn op te vragen. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Betoniek niet aan- sprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achter- haald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. © Aeneas Media bv 2018 ISSN: 2352-1090 Betoniek Standaard is onderdeel van Betoniek Platform, hét kennisplatform over technologie en uitvoering van beton. Betoniek Standaard verschijnt 4x per jaar en is een uitgave van Aeneas Media bv, in opdracht van het Cement&BetonCentrum. In de redactie zijn vertegenw\ oordigd: BAM Infraconsult, BTE Nederland, ENCI, Mebin, SKG-IKOB, Spanbeton en TNO\ . Betoniek 16-26.indd 12 05-11-18 12:47