Betoniek12|30 Betoniek november 2003 1Gevraagd 100 jaarBeton staat bekend als een duurzaam materiaal. Dat heeft de praktijk welbewezen: normaal gesproken zijn er weinig problemen met betonconstructiesin de loop van de tijd. Niettemin is vandaag de dag duurzaamheid een hotitem. Bijna iedereen is op de hoogte van de eis van 100 jaar levensduur bijhet HSL-Zuid project. Ook bij andere projecten wordt soms een levensduurgevraagd. Meestal betreft het werken die volgens een Design en Constructovereenkomst worden uitgevoerd. Wat is hieraan nu zo bijzonder en leidt deaanvullende eis tot andere betonsamenstellingen, zijn vragen die daarbijopborrelen. Hoe de eis van een gevraagde levensduur wordt ingevuld in eenlevensduurbeschouwing, komt in deze Betoniek aan de orde.12 30B A N D U I T G AV Enovember 2 0 0 3 V A K B L A D V O O R B O U W E N M E T B E T O NEen aantal grote infrastructurele projecten is delaatste jaren als Design en Construct projecten aan-besteed. De aannemer is niet alleen verantwoordelijkvoor de uitvoering, maar ook voor het ontwerp.Bij deze projecten is er geen bestek, maar een pro-gramma van eisen waarin op een tamelijk abstractniveau de eisen zijn geformuleerd, waaraan deconstructie moet voldoen. Een eis die steeds meerin de belangstelling komt, is de levensduur. Vaakwordt voor deze grote projecten een levensduur vande kunstwerken van 100 jaar gevraagd. Deze eis vande opdrachtgever is goed te begrijpen gezien degrote investeringen in deze projecten. Natuurlijk ishet dan de bedoeling dat we lang en probleemloosgebruik kunnen maken van de kunstwerken.De invulling van deze eis is echter niet gemakkelijk.100 jaar is een lange periode en wat kan er allemaalniet gebeuren met het beton in die tijd.Begrippen duurzaamheid en levensduurWe beginnen met vast te stellen wat we bedoelenmet duurzaamheid en levensduur. De begrippenhouden verband met elkaar en worden vaak doorelkaar gebruikt.De duurzaamheid van beton zorgt ervoor dat con-structies in de tijd hun functie kunnen vervullen.Een gebouw staat en blijft staan en er kan ingewoond of gewerkt worden, zonder dat mensengevaar lopen bijvoorbeeld getroffen te worden doorvallende brokstukken. Bij constructies in gewapendbeton gaat het niet alleen om het materiaal beton,maar ook de wapening mag in die periode nietworden aangetast. Duurzaamheid heeft te makenmet aantasting in de tijd.De levensduur is de tijdsperiode waarin een construc-tie kan functioneren. Wanneer is de aantasting vanhet beton zover gekomen dat de functie van de con-structie in gevaar kan komen? Om nog bij het voor-beeld van het gebouw te blijven, wanneer bestaat dekans dat er een brokstuk naar beneden komt?Als we iets over de levensduur willen zeggen, zullenwe dus de duurzaamheid van beton moeten kennen.We kunnen de levensduur van een constructie ver-lengen door tijdig te inspecteren en eventueel onder-houd uit te voeren. Maar dat is niet altijd mogelijkof gewenst. Hoe moet je bijvoorbeeld de buitenzijdevan een tunnel inspecteren, of wat gebeurt er als12|30 Betoniek november 20032© De stormvloedkering in de Nieuwe Waterweg is gebouwd om Rotterdam en het achterland duurzaam te beschermen tegen overstromingen uit zee(foto: Aeroview)snelwegen afgezet moeten wordenvoor onderhoud aan viaducten?In sommige gevallen zijn inspec-tie en onderhoud moeilijk uit tevoeren. Dus moet de duurzaam-heid van beton zodanig zijn datonderhoud lang genoeg op zichzal laten wachten.Duurzaamheid in de normenDe duurzaamheid van beton isgeen nieuw onderwerp, er bestaatal vele jaren aandacht voor.Negatieve ervaringen spelen hier-bij een grote rol. Naar aanleidingvan het fenomeen betonrot is deminimale dekking sterk in debelangstelling gekomen. Allerleiervaringen, positief en negatief,zijn aldus verwerkt in de normen.Drie zaken zijn van belang voorde duurzaamheid.MateriaalVoor het materiaal geldt dat hetin elk geval voldoende weerstandmoet bieden aan de omgeving.Milieuklassen geven het effect aanvan de omgeving op het beton.In NEN 5950 (VBT) is de relatietussen betonsamenstelling enmilieuklasse beschreven. Verderbevat de VBT een eis voor eenmaximum-chloridengehalte vande mengselsamenstelling, omcorrosie van de wapening te voor-komen.DekkingDe dekking is de `hindernis' diedoor chloriden of door CO2genomen moet worden om dewapening te bereiken. Hoe kleinerde dekking, hoe sneller de wape-ning wordt bereikt en corrosiekan beginnen. De eisen voor eenminimale dekking zijn opgeno-men in NEN 6720 (VBC).NabehandelingEen goed materiaal en voldoende dekking zijn nog geen garantie voorvoldoende bescherming. Hiervoor is ook een goede nabehandeling vanhet beton nodig. In de meest recente versie van NEN 6722 (VBU) is meeraandacht voor de nabehandeling; er zijn eisen gedefinieerd voor eenminimale nabehandeling.Het blijkt dus dat de duurzaamheid al in onze normen is verweven enwaarin onze praktijkervaring is verwoord: een goed samenspel vanontwerp, materiaal en uitvoering leidt tot duurzaam beton. De vraag isalleen welke levensduur heeft beton dat voldoet aan de normen?In de normen staat geen hard getal voor de levensduur. Nergens vindenwe een opmerking dat de levensduur van beton dat aan alle normenvoldoet, minimaal 50 jaar is. Wel is er sprake van een referentieperiodevoor belastingen. Indirect is aangenomen dat de levensduur van betonten minste gelijk is aan de referentieperiode die voor belastingen wordtgenoemd. Helaas is hiermee geen eenduidigheid bereikt, het blijktnamelijk dat ook daarin verschillen zijn. De TGB (norm voor belastin-gen) heeft bijvoorbeeld een andere referentieperiode dan de VBB (voor-schrift voor betonnen bruggen).LevensduurbeschouwingNormen geven dus niet direct een levensduur. Maar in de praktijkblijkt het wenselijk te zijn meer over de levensduur van de constructiete zeggen. Dit is bijvoorbeeld het geval als de gevraagde levensduurlanger is dan de referentieperiode uit de norm. Kunnen we danvolstaan met het verhogen van dekking? Iedereen weet dat hierdoor12|30 Betoniek november 2003 3© Toen ruim 100 jaar geleden de eerste grote gewapend-betonconstructie in Nederland werdgebouwd, het Hofpleinviaduct in Rotterdam, was er nog geen hard getal voor de levensduur.We kunnen nu constateren dat er destijds goed is gebouwdde levensduur van de constructie wordt verlengd,maar hoeveel moet je dan de dekking verhogen enis dit voldoende?Vandaar de vraag: hoe kun je concreet de levens-duureis tijdens ontwerp en uitvoering vorm geven.De aandacht zal uitgaan naar de duurzaamheid vanhet materiaal beton. Wat zijn de bedreigingen van deduurzaamheid en hoe kun je maatregelen nemen.Dit leidt tot het stappenplan:· inventariseren van de aantastingsmechanismen;· specificeren van de aantastingmechanismen;· bepalen van maatregelen.Dit stappenplan gaan we doorlopen en het verslagervan noemen we een levensduurbeschouwing.Inventariseren aantastingsmechanismenHet begint met een beschrijving van de aantastings-mechanismen. Welke mechanismen kunnenoptreden die tot een vermindering van de duurzaam-heid leiden. Ze hebben te maken met het materiaalzelf, het gebruik van de constructie en de omgevingwaarin de constructie staat. Er zijn twee hoofdgroe-pen van aantastingmechanismen (zie kader ).Mechanismen die leiden tot wapeningscorrosieBeton is min of meer poreus. Allerlei stoffen zoalswater en gassen, dringen beton in. De snelheidwaarmee dat gebeurt is afhankelijk van de dichtheidvan beton en de concentratie van de stof. Veelal zijndeze stoffen op zich niet schadelijk voor beton. Zijzorgen er wel voor dat de wapening in het betonminder beschermd is. In combinatie met water kancorrosie optreden. Voorbeelden van deze mechanis-men zijn chloride-indringing en carbonatatie.Mechanismen die het beton zelf aantastenBepaalde mechanismen kunnen beton als het warevan binnenuit aantasten. Een voorbeeld hiervan isde alkali-silicareactie. Maar het kan ook een mecha-nisme van buitenaf zijn, bijvoorbeeld vorst.Voor elke constructie kan een selectie wordengemaakt van de aantastingsmechanismen, die voordeze constructie relevant zijn. Welke dat zijn hangtaf van het gebruik van de constructie, de omgevingen van het materiaal zelf. Twee voorbeelden gevenaan hoe dit werkt.1. Een kademuur aan zee heeft te maken metchloriden uit het zeewater. Deze kunnen vooral inde spatzone leiden tot corrosie van de wapening.Corrosie als gevolg van carbonatatie is bij eenkademuur niet direct te verwachten.2. Een schamprand langs de weg krijgt ook te makenmet chloriden, maar deze zijn afkomstig uitdooizouten en leiden samen met vorst tot schade.In deze situatie is corrosie als gevolg vancarbonatatie evenmin te verwachten.Zo kunnen voor elke constructie de mogelijke aan-tastingmechanismen gedefinieerd worden die van12|30 Betoniek november 20034AantastingmechanismenAantastingsmechanismen uit CUR-handboek 172aantasting van de wapeningindringing chloridencarbonatatieaantasting van het beton· reactieve toeslagmaterialen (ASR)· vorst· vorst in combinatie met dooizouten· indringing van sulfaten· zuren· zouten van zwakke basen· afvalwater· zeewaterZelden voorkomend in Nederland:· ongeschikt cement· sulfaathoudende toeslagmaterialen· nat/droog wisselingen in combinatie met water-oplosbare zouten© Bouwen in zeewater: de pier in Scheveningen circa 1960invloed zijn op de duurzaamheid. Naast de gangbaremechanismen kan aantasting optreden die specifiekis voor de toepassing van de constructie.Voorbeelden hiervan zijn zwerfstromen bij spoor-werk, aanrijdingsschade bij viaducten of brand ingebouwen en tunnels.Specificeren aantastingsmechanismenNa het bepalen van de mogelijke mechanismenvolgt het specificeren ervan. In deze stap wordt hetmechanisme verder uitgewerkt. Bekeken wordt ofaan alle voorwaarden voor het optreden wordtvoldaan. Twee voorbeelden ter toelichting.1 De indringing van chloriden in beton. Chloridenop zich zijn niet schadelijk voor beton, maar welvoor de wapening.De belangrijkste factoren zijn:Het indringen van chloriden is een diffusieproceswaarbij het indringen ontstaat omdat er een ver-schil in concentratie is. Hoe groter het verschilhoe sneller de indringing. De grootte van dechloridebelasting hangt ook af van de plaats vande constructie: onder water in zee, in de splash-zone of blootgesteld aan dooizouten.Waar moeten de chloriden doorheen dringenvoordat ze de wapening bereiken? Dit heeft temaken met de kwaliteit en de grootte van dedekking. Hoe groter de dekking, hoe langer deafstand die de chloriden moeten afleggen.Overigens wordt de kwaliteit van de dekking nietalleen bepaald door het mengsel, maar ook doorde gegeven nabehandeling. Ten slotte kan hetindringen van chloriden leiden tot corrosie.Voor het daadwerkelijk optreden van corrosiegeldt dat naast chloriden ook nog water en zuur-stof aanwezig moeten zijn. Of dit het geval ishangt weer af van de plaats van de constructie.2. De alkali-silicareactie (ASR). Door reactie van hettoeslagmateriaal met de alkaliën uit het cementontstaat een product dat bij aanwezigheid vanwater, gaat zwellen.12|30 Betoniek november 2003 5© Je moet er niet aan denken dat aan onderdelen van dit knooppunt, onderdeel van de Betuweroute, in de nabije toekomst schade gaat optreden(foto: Aeroview)Dit kan leiden tot een vermindering van detreksterkte en het ontstaan van scheurvorming.De wortel van het kwaad bij dit aantastings-mechanisme ligt bij de grondstoffen van hetmengsel, zij zijn bepalend voor het op termijnwel of niet optreden van ASR.Uit CUR-Aanbeveling 89 weten we dat de toeslag-materialen hierin een belangrijke rol spelen.Daarnaast heeft ook de cementkeuze invloed.Als de juiste grondstoffen worden gekozen, is dekans op ASR minimaal. Bekend is dat ASR alleentot schade leidt als er voldoende water in hetbeton aanwezig is. Alleen dan zwellen de reactie-producten van de ASR zodanig op dat schade aanhet beton ontstaat. Zonder water is er dus geenschade.In deze stap kan tevens worden aangegeven dat eenmechanisme slechts voor een deel van de constructiegeldt. Bij een viaduct op een fundering is het min ofmeer vanzelfsprekend dat voor de bovenbouw vorstmet dooizouten een aantastingsmechanisme is.Maar voor de fundering geldt dit niet. Een agressievegrondslag daarentegen zal voor de fundering vanbelang zijn, maar niet voor de bovenbouw. Nu komtde volgende stap: het bepalen van maatregelen.Bepalen van maatregelenIn deze stap gaat het om het aangeven van maat-regelen die het beton beschermen. Dit geldt uiter-aard alleen voor de geselecteerde mechanismen dievoor deze constructie tot aantasting van deduurzaamheid leiden. De maatregelen moetenervoor zorgen dat de gevraagde levensduur gereali-seerd wordt. De maatregelen zijn afhankelijk vanhet mechanisme. Bij een chemische reactie in hetbeton gaat het om het voorkómen van, maar bij eentransportmechanisme (chloriden en carbonatatie)gaat het vooral over de tijdsduur tot het momentdat de wapening wordt bereikt. Thans zijn modellenbeschikbaar waarmee vooral de indringing in hetbeton berekend kan worden. Aan de hand van detwee eerder genoemde voorbeelden werken we dezestap uit.1. Indringen van chloriden in beton. Voor zulkeprocessen zijn natuurkundige beschrijvingenvoorhanden, gebaseerd op de tweede wet vanFick. In het kader van Europees onderzoek is dezeformulering voor beton uitgewerkt. Dit maaktdeel uit van de methodiek Duracrete, zie ookBetoniek 11/23. De indringing van chloriden endaaraan gekoppeld een levensduur, kan berekendworden voor beton afhankelijk van het milieu.12|30 Betoniek november 20036© In aanbouw de imposante constructie voor de HSL, hier ter hoogte van Zoetermeer (foto M.M. Knibbe)Voor deze berekening zijn als invoergegevensnodig:· de nominale dekking;· gegevens van het mengsel (diffusiecoëfficiënt);· de nabehandeling;· de omgevingsomstandigheden (bijv. onder water,in de splashzone, dooizouten).Alle invoergegevens beïnvloeden het resultaat.Het samenspel leidt tot keuzemogelijkheden, waarinontwerp en uitvoering een stem moeten hebben:· een kleine dekking is mogelijk als de diffusie-coëfficiënt laag is en een lange nabehandelingwordt gegeven;· bij snel werken kan gekozen worden voor eenkorte nabehandeling maar dan wel een groteredekking.2. Voor de ASR-reactie is op dit moment nog geenrekenmodel beschikbaar. Vandaar dat we hierbijuitgaan van het voorkómen van ASR door dejuiste keuze van de grondstoffen. Hierin kanCUR-Aanbeveling 89 gevolgd worden, waarineisen staan voor de mengselsamenstelling.We kunnen dus maatregelen treffen voor hetrealiseren van de gevraagde levensduur, waarbij perconstructie onderdeel onderscheid wordt gemaaktvoor een bepaald aantastingsmechanisme.Dit vormt de basis van het ontwerp (dekking enmengselkeuze) en de uitvoering (nabehandeling).Het moeilijkste van de levensduurbeschouwing isde invloed van zowel het ontwerp als de uitvoeringop het resultaat. We zijn gewend ontwerp en uit-voering als twee losstaande zaken te zien, die veelaldoor ten minste twee partijen worden uitgevoerd.Bij een levensduurbeschouwing blijken ontwerp enuitvoering onlosmakelijk met elkaar verbonden tezijn.Ervaringen HSLIn het programma van eisen van de HSL is voor heteerst omschreven dat de levensduur moet wordenaangetoond met een daarvoor geschikt programma.De eis is een levensduur van 100 jaar, aan te tonenmet een bepaalde zekerheid. Als omgevingsconditieis aangegeven een milieu vergelijkbaar met hetNoordzeewater. In ontwerp en uitvoering wordt hetDuracrete-model gebruikt voor het bepalen van deindringing van chloriden en carbonatatie. Het is deeerste grootschalige toepassing van het Duracrete-model. Vandaar dat met veel interesse wordt uitge-keken naar de ervaringen waarover ongetwijfeld inverschillende bladen gepubliceerd zal worden.In Betoniek daarom geen diepgaande informatiehierover, maar wel geven we aan hoe de invullingin de praktijk van deze levensduureis is geworden.In het kader is een aantal specifieke voorbeeldenuitgelicht.Vanuit de levensduurbeschouwing is de dekkingvastgesteld op 50 mm. Deze geldt voor vrijwel allein het werk gestorte constructies. De cementkeuzeis bepaald (zie kader) en er is een mengselboekgemaakt, waarin alle mengsels zijn opgenomen meteigenschappen zoals diffusiecoëfficiënt. De mengsel-keuze wordt gemaakt op basis van de omgevings-condities en de geplande nabehandeling in deuitvoering. Al deze zaken zijn voorafgaand het echtebouwen vastgelegd.In de HSL-praktijk blijkt dat de mogelijkheid tekunnen rekenen aan duurzaamheid, in een behoefte12|30 Betoniek november 2003 7wbf: sterkte en duurzaamheidIn het HSL project wordt voor het bepalen van dewater-bindmiddel factor (wbf) onderscheid gemaaktnaar sterkte en duurzaamheid.Voor de sterkte geldt dat vliegas een bijdrage levertaan de sterkteontwikkeling in een mengsel. Hiervoorwordt in combinatie met hoogovencement een k-factorvan 0,2 aangehouden. Dit betekent dat 20% van hetgewicht van de vliegas telt als bindmiddel in de wbf.Voor de duurzaamheid wordt een andere definitie voorhet bepalen van de wbf gehanteerd. Vliegas levert eendirecte bijdrage aan de dichtheid. Er wordt een k-factorvan 1 gebruikt. Alle vliegas telt in deze berekening meevoor de wbf.Ter verduidelijking:Een mengsel bestaat naast zand en grind uit: 340 kgcement, 60 kg vliegas en 180 l water.De wbf vanuit de sterkte bedraagt:180 / (340 + 0,2 x 60) = 0,51.De wbf vanuit de duurzaamheid is:180 / (340 + 60) = 0,45.voorziet. Bij problemen als te weinig dekking kanhet effect van het probleem beter in kaart wordengebracht en kunnen de juiste maatregelen wordenbepaald (zie kaders). De discussie over de borgstaafwordt nu op basis van berekeningen gevoerd (kaderblz. 9). Het rekenen aan duurzaamheid wordt hierinals positief ervaren.Toch zijn er niet alleen positieve ervaringen.Het model geeft ook aanleiding tot vragen en bevatonduidelijkheden. Een voorbeeld is dat uit deberekeningen in bepaalde omstandigheden kan blij-ken dat een dekking van 30 mm leidt tot een levens-duur van meer dan 100 jaar. Voor een constructie die100 jaar moet functioneren lijkt dit erg weinig alsdekking. Bovendien voldoet het niet aan de huidigenormen. Is het dan verstandig dit resultaat te gebrui-ken? Op dit moment is de stelling dat het gebruikvan een rekenmodel voor de duurzaamheid er nooittoe mag leiden dat de huidige normen ­ zondergefundeerd onderzoek ­ in twijfel worden getrok-ken. De normen fungeren hierbij als vangnet voorduurzaamheidsmodellen.SlotBij steeds meer bouwprojecten wordt gevraagd delevensduur van de constructie aan te tonen. Om aandeze eis te voldoen, is een levensduurbeschouwingvan de constructie noodzakelijk. Hierin worden deaantastingsmechanismen in beeld gebracht alsmedemaatregelen die genomen worden om de gevraagdelevensduur naar alle waarschijnlijkheid te realise-ren. Voor een klein aantal aantastingsmechanismenzijn hiervoor rekenmodellen beschikbaar waarmeehet mogelijk is deze vraag beter en gedocumenteerdin te vullen. Helaas zijn nog niet alle mechanismengemodelleerd. Duidelijk is wel dat vandaag de dagde huidige normen niet te snel losgelaten moetenworden. De rekenmodellen moeten vooral gezienworden als aanvulling op de normen om betere keu-zes te kunnen maken bij het ontwerpen en uitvoe-ren.LiteratuurBetononderzoek en praktijk, BetonverenigingBetoniek 11/23 Het eeuwige levenBetoniek 12/19 Voorkomen van ASRCUR handboek 172 Duurzaamheid en onderhoudvan betonconstructies12|30 Betoniek november 20038Cementkeuze en aantastingsmechanismeUit berekeningen en proeven op het HSL-project is naarvoren gekomen dat de cementkeuze eigenlijk moetafhangen van de maatgevende aantastingsmechanis-men. Het blijkt dat CEM I beter scoort bij carbonatatie,terwijl wanneer er sprake is van chlorideindringingCEM III beter voldoet.Dekkingsproblemen en het duurzaamheids-modelIn de uitvoering lopen de zaken wel eens anders danvooraf werd gedacht. De wapening ligt bijvoorbeeldniet helemaal op de juiste plaats, waardoor de dekkingminder is dan op tekening aangegeven. Via een bereke-ning met het Duracrete-model kan de ernst van de situ-atie worden ingeschat. Met een verificatieberekeningwordt de uiteindelijke situatie met gebruik en omgevingin beeld gebracht. Het kan zijn dat door eerdere overdi-mensionering (bijvoorbeeld de standaard dekking van50 mm) toch de gevraagde levensduur gerealiseerdwordt. Zo niet, dan zijn aanvullende maatregelen nood-zakelijk.Reparatiekeuze en het duurzaamheidsmodelBij de constatering van te weinig dekking, zullen aan-vullende maatregelen nodig zijn. Er moet een reparatie-methode worden gekozen, waarbij het gebruik van hetrekenmodel een rol speelt. Uitgerekend kan wordenwelke reparatiemortel voldoet. Een andere mogelijkheidis het gebruik van spuitbeton. De maatregelen kunnenbeoordeeld worden op hun effect op de duurzaamheid.12|30 Betoniek november 2003 9De wapeningsstaaf, direct op de afstandhouder onder de beugels, is de borgstaafDe borgstaaf en het duurzaamheidsmodelBij het vlechten van de wapening is de borgstaaf een hulpstaaf die direct wordt geplaatst op de afstandhouders ende basis vormt voor het vlechten van het net. Regelmatig wordt gevraagd of de borgstaaf nu wel of niet in de dek-king geplaatst mag worden. Een borgstaaf heeft een diameter van 12 mm. Plaatselijk zou de borgstaaf tot een ver-mindering van de dekking van 12 mm leiden.Volgens het Duracrete-model, toegepast bij de HSL, zijn twee rekenvoorbeelden uitgewerkt (zie tabel). Het gaat omde levensduur bij verschillende dekkingen van constructies die in aanraking komen met wegverkeer (viaducten enopen bakken) en constructies in de grond. Duidelijk is te zien dat voor de constructies met wegverkeer een dekkingvan 50 mm leidt tot een langere levensduur dan 100 jaar, terwijl bij constructies in de grond een dekking van 35 mmvoldoende is. In het HSL-project is de keuze gemaakt dat een borgstaaf niet toelaatbaar is bij constructies met weg-verkeer, maar bij constructies in de grond wel toelaatbaar.Levensduurverwachtingcondities eenheid dekking (mm)30 40 50in aanraking met vorst-dooizouten aantal jaar 13 85 329in de grond aantal jaar 64 1041 7569Aangenomen zijn een willekeurige mengselsamenstelling en nabehandeling.Als levensduur is gedefinieerd het tijdstip waarop het kritisch chloridengehalte de wapening bereikt.12|30 Betoniek november 200310ColofonBetoniek is een praktijkgerichtvoorlichtingsblad op het gebied van debetontechnologie en verschijnt 10 keerper jaar. In de redactie zijn vertegen-woordigd: ENCI, MEBIN, CUR, BAM Civielen de Bouwdienst Rijkswaterstaat.Uitgave: ENCI MediaPostbus 3532,5203 DM `s-HertogenboschRedactie: 073 - 640 12 23E-mail: encimedia@enci.nlWebsite: www.enci.nlAbonnementen/adreswijzigingen:Abonnementen en adreswijzigingenvoor betoniek worden verzorgd door:Betapress Abonnementen ServicesPostbus 97, 5126 ZH Gilzetel: 0161 - 45 95 86fax: 0161 - 45 29 13email: betoniek@Betapress.Audax.nlAbonnementsprijzen 2003:Nederland 1 18,00België 1 19,00Overige landen 1 25,50Aanmeldingen/opzeggingen:Abonnementen kunnen op ieder gewenstmoment ingaan en worden automatischvoor een jaar verlengd, tenzij één maandvoor vervaldatum schriftelijk wordt opge-zegd.Overname van artikelen en illustratiesis toegestaan, onder voorwaarde vanbronvermelding.ISSN 0166-137xVerwerken van betonspecieBetonspecie is nog steeds een `halffabrikaat' waaraan de afnemer/verwer-ker nog handelingen moet verrichten om het gewenste eindproduct tekrijgen. De kwaliteit van de `verwerking van betonspecie' is in belangrijkemate meebepalend voor de kwaliteit van de betonconstructie of hetbetonelement.Om dat nog weer eens onder de aandacht te brengen en daarvoor eenaantal praktische aanwijzingen duidelijk en visueel te presenteren, isonlangs een serie posters uitgebracht.Per poster wordt één deelonderwerp belicht. De komende aflevering vanBetoniek brengt aanvullende informatie.In onze volgende uitgaveFoto pagina 1: Ook bij de nieuwe autosnelweg (A5), de westelijke randweg om Schiphol is deduurzaamheid van de kunstwerken een ontwerpeis (foto: Klaas Laan, Hoorn)12|30 Betoniek november 2003nieuwsStatistische procesbeheersingin de betonindustrieing. Jan C.M.M. BovéeUitgegeven door BFBN enENCI Media, 2003216 pagina'sISBN 90-71806-53-7Boeken over statistiek en detoepassing van statistische tech-nieken bij de procesbeheersingzijn er in de Nederlandse taalgenoeg. Boeken over deze proces-beheersing met een vertaalslagnaar beton in de Nederlandsetaal niet. Toch is statistische pro-cesbeheersing noodzakelijk voorbedrijven die een serieuze, op detoepassing van statistiek gebaseer-de procesbeheersing nastreven.In dit boek worden de theoreti-sche achtergronden van destatistiek, toegespitst op debetonindustrie, uitgebreid onderde aandacht gebracht.Dit boek isgeschreven als onderdeel van decursussen Integrale KwaliteitszorgBetonproductenindustrie enUitvoering KwaliteitsborgingBetonproductenindustrie van deBFBN te Woerden.Hoofdstukindeling: Rangschikkenvan statistisch cijfermateriaal ­Frequentieverdelingen van continuevariabelen ­ Normale verdeling ­Niet-normale verdelingen ­Partijkeuring ­ Procesbeheersing ­Verband tussen twee (of meer) meet-bare grootheden ­ ExamenopgavenstatistiekStatistische procesbeheersing inde betonindustrie is te bestellendoor een bedrag van e 32,50 overte maken op postbankrekening21 29 50 t.n.v. ENCI Media te's-Hertogenbosch o.v.v. SPB.Ontwerpen in gewapendbeton (CB4)ing. R. Sagel ening. A.J. van DongenUitgegeven door ENCI Media,2003272 pagina'sISBN 90-71806-51-0Nieuw verschenenagenda2-4 december 2003Beton Vakdagen 2003,Evenementenhal HardenbergMeer infomatie: www.evenemen-tenhalhardenberg.nl11 februari 2004Stutech ledenvergadering,Rijkstorengebouw Westraven,UtrechtMeer infomatie: stutech@enci.nl17-19 februari 200448. Ulmer Beton undFertigteil Tage,Edwin-Scharff-Haus, Neu-UlmMeer infomatie:www.betontage.de14 april 2004Stutech ledenvergadering,Rijkstorengebouw Westraven,UtrechtMeer infomatie: stutech@enci.nl16-18 juni 200414e ERMCO congres (EuropeanCongress on Ready-MixedConcrete), HelsinkiMeer infomatie:www.ermco2004.orgConstructies moeten wordenberekend op drie aspecten: sterk-te, stijfheid en stabiliteit. Dielaatste spreekt het duidelijkst totde verbeelding: een constructiemoet blijven staan. Om de sterkteen stijfheid van een constructiete kunnen berekenen, moet deconstructeur beschikken over eenaantal gegevens. Sommige volgen12 30B A N D U I T G AV Enovember 2 0 0 3uit de eisen die de opdrachtgever aan het gebouwstelt, zoals de veranderlijke en de permanentebelasting. Andere gegevens stelt de constructeur zelfvast, namelijk de betonsterkteklasse, de staalsoorten de betonafmetingen.De omstandigheden waarin de constructie zich gaatbevinden, zijn eveneens een bepalende factor.Er zijn heel wat mogelijkheden, bijvoorbeeld onderhet (grond)water, in de open lucht of in een binnen-klimaat. In Ontwerpen in gewapend beton wordtnader ingegaan op een aantal aspecten, die tevensuitgebreid in rekenvoorbeelden wordt toegepast.Hoofdstukindeling: Buigstijfheid EI ­ Gedrongenliggers ­ wandliggers ­ Schorende constructies ­ kernen ­Brandwerendheid ­ Systeemvloeren ­ Vlakke plaat-vloeren ­ Bakconstructies ­ Poeren ­ Versterken bestaandeconstructiesOntwerpen in gewapend beton is te bestellendoor een bedrag van e 47,00 over te maken oppostbankrekening 21 29 50 t.n.v. ENCI Media te's-Hertogenbosch o.v.v. CB4.InternetThe Concrete Centre(www.concretecentre.com)In Groot-Brittannië is een nieuwe organisatie gestart:The Concrete Centre. Opgericht door 15 groteEngelse cement- en betonorganisaties richt hetcentrum zich op de promotie van cement en betonnaar een zeer breed publiek: opdrachtgevers,architecten, ontwerpers, constructeurs en aan-nemers. Wat deze website aan extra informatietoevoegt is niet meteen duidelijk, maar zij biedtdoor de vele links in ieder geval een goed startpuntvoor iedereen die op zoek is naar informatie over detoepassing van cement en beton in Groot-Brittannië.Nieuwe informatiebladen op website ENCI(www.enci.nl)Steeds vaker hebben partijen te maken met duur-zaamheidsaspecten van constructief beton.Maar de meeste ontwerpers missen een actueel over-zicht van alle factoren die de (technische) duurzaam-heid van beton beïnvloeden.Daarom heeft ENCI al haar kennis en ervaring voorde bouwpraktijk op praktische wijze toegankelijkgemaakt.In 7 informatiebladen wordt ingegaan op debestandheid van beton met ENCI-cementen tegen:· alkali-silicareactie· wapeningscorrosie door carbonatatie· wapeningscorrosie door chloriden· vorst, al dan niet in combinatie met dooizout· sulfaten· zuren· chemische aantastingVanaf de Betondag 2003 zijn deze informatiebladenvia de website beschikbaar (Navigatie ? Cement toe-passen ? Informatiebladen cement en beton).12|30 Betoniek november 2003