Een maandelijkse uitgave van deVereniging Nederlandse Cementindustriepostbus 3011, 5203 DA 's-Hertogenbosch juli/augustus 1985Gietbouw in kleinschaligewoningbouwDe huidige situatie op de woningbouwmarktvertoont een geheel ander beeld dan 10 à 15 jaargeleden. Niet alleen worden er minder woningengebouwd, maar wat veel meer typerend is: deprojecten zijn kleiner van omvang en omvattenvrijwel geen hoogbouw meer. Minder woningenper project dus, vaak met nog enkele verschillendewoningtypen binnen dat project, en voornamelijklaagbouw.Grootschalige woningbouwprojecten en omvang-rijke hoogbouw hebben hun tijd gehad. In dievoorbije tijd zijn echter bouwtechnieken ontwikkelddie kostenbesparend hebben gewerkt, ook welaangeduid als industrialisatie van de bouw.Bijvoorbeeld het ter plaatse storten van wanden envloeren in systeembekistingen, de gietbouw-methode. Gietbouw wordt vanwege dat verledenvaak geassocieerd met projecten van groteaantallen. De vraag is nu actueel of net alsvoorheen in de grote projecten een kosten-besparing kan worden bereikt door toepassing vangietbouw voor kleinschalige woningbouw-projecten.In het streven van de overheid om te komen totkostenverlaging in de woningbouw zou dit zeerwelkom zijn.In dit kader is door het bedrijfsleven het initiatiefgenomen het perspectief van gietbouw voor deuitvoering van kleinschalige woningbouw te onder-zoeken, zowel ten aanzien van de kwaliteit als tenaanzien van de kosten. Hiertoe is door deVereniging van Betonmortelfabrikanten inNederland (VBN) in samenwerking met het Bouw-centrum de werkgroep 'Gietbouw in de klein-schalige woningbouw' ingesteld.De werkgroep heeft in de eerste plaats gezochtnaar een geschikt proefproject, waar arbeids-technisch onderzoek kon worden gedaan, alsookde technische merites van bekisting en betonkonden worden beoordeeld.ProefprojectEen geschikt proefproject is gevonden inNieuw-Bergen, in Limburg, waar 23 woningenzouden worden gebouwd, aanvankelijk ontworpenvoor uitvoering in stapelbouw (kalkzandsteen).Hier kon de uitvoering van de wanden in gietbouwworden bestudeerd, door de bouw metarbeidstechnisch onderzoek en betontach-nologische metingen te volgen.De vloer is volgens het eerste ontwerp uitgevoerdals betonnen systeemvloer en is verder niet in destudie betrokken.Het project betreft woningen in de gesubsidieerdesector, volgens een tamelijk eenvoudig ontwerp.Het plan bestaat uit vier blokken vanrespec-tievelijk 8, 7, 6 en 2 woningen. Vanwege de aardvan het bouwterrein komen enkele verticalesprongen voor in de blokken. In het langste blok,dat van acht woningen, komt bovendien eenhorizontale sprong voor (foto 1J.Bij de analyse van het project voor uitvoering ingietbouw is besloten tot:- het ontwikkelen van een efficiêntewandbekisting;- uitvoering van de dragende wanden in een24·uurs cyclus;- het maken van een constructief ontwerp inongewapend beton.BekistingUitgangspunt was dat zowel voorde wanden op debegane grond en de 1ste verdieping als voor detoppen op de 2de verdieping dezelfde bekistingzou worden gebruikt. Verder zijn voor het ontwerpvan de bekisting de volgende eisen gesteld:- laag eigen gewicht per m2;- flexibiliteit, voor aanpassing aan verschillendewoningtypen;- weinig arbeidsintensief;- gemakkelijk te transporteren.Op grond van deze eisen is een bekistingontworpen van stalen, koppelbare panelen, metlengtes van 2,40 of 3,60 m en een vaste hoogtevan 2,60 m. De panelen zijn voorzien van eenraster voor de montage van leidingen.Voor de uitvoering van het proefproject is met debekistingsfabrikant overeengekomen het completebekistingssysteem op huurbasis te betrekken(leasen). Deze mogelijkheid heeft voor deaannemer het belangrijke voordeel dat hij geengrote investeringen behoeft te doen. Zeker bijdergelijke kleinschalige projecten kunnen zulkeinvesteringen niet op één project wordenafgeschreven.Voor het proefproject te Nieuw-Bergen zijn driecomplete wandbekistingen ingezet. Eén hiervan isvoorzien van isolatie, ten behoeve van de beton-technologische metingen. Met dit aantal bekis-tingen was een optimale afstemming mogelijk vande beschikbare kraan met de drie werkploegenvan elk twee man (foto 2).24-uurs cyclusHet werken in een 24-uurs cyclus betekent eenmaximaal rendement van het kostbare materieel(kraan + bekisting). Is de planning van een werkhier eenmaal op gebaseerd, dan heeft elkeverstoring in dit ritme vervelende consequenties,21Het project te Nieuw-Bergen, inmiddels bewoond; 23woningen in 4 blokken van verschillende lengte, metenkele horizontale en verticale sprongenzogenaamde afstemverliezen, die niet of nauwe-lijks aanvaardbaar zijn.Men zal dus een grote mate van zekerheid willenhebben dat de 24-uurs cyclus ook wordt gehaald.Dit betreft in de eerste plaats de ontkistingssterktevan het beton. Het moment van ontkisten mag nietlater zijn dan 18 uur na het storten. Op dat momentmoet de voorgeschreven ontkistingssterkte zijnbereikt, namelijk 3,5 N/mm2.Dit is een belangrijk criterium voor het ontwerpenvan de betonsamenstelling. De sterkte na 18 uurkan immers bepalend zijn ten opzichte van de28-daagse sterkte.De sterkteontwikkeling wordt sterk beïnvloed doorde specietemperatuur en dus ook door deomgevingstemperatuur. Bij de betonsamensteHingzal hiermee terdege rekening moeten wordengehouden.Een belangrijk knelpunt in de gietbouw is altijdgeweest het aantonen dat de gewenste sterktevoor ontkisten inderdaad is bereikt. De Voor-schriften Beton 1974/1984 schrijven nog steeds deverhardingsproef voor met series van drie proef-kubussen, die moeten verharden op het bouw-terrein. Inmiddels is het besef algemeen dat opdeze wijze geen betrouwbare indruk wordtverkregen van de werkelijke sterkte in het werk,zeker niet gedurende de eerste dagen.Voor het proefproject Nieuw-Bergen is daarombesloten naast de conventionele verhardingsproefook de sterkteontwikkeling te volgen methetzogenaamde 'verbeterde verhardingsonderzoek'.Bij deze proefmethode verharden de proef-kubussen in een waterbak die thermostatischwordtgeregeld met behulp van in het werkingestorte thermokoppels. Deze controlemethodeis nogal bewerkelijk en daardoor voor de omstan-digheden op de bouwplaats in feite onpraktisch.Daarom is ook besloten tot simultane metingenmet de methode van de gewogen rijpheid, om depraktische bruikbaarheid hiervan te toetsen. (Vooreen uiteenzetting van deze methode wordtverwezen naar BETONIEK6/20, december 1984.)Ongewapend betonSteenachtige materialen kenmerken zich door eenhoge druksterkte en een geringe treksterkte. Ditgeldt niet alleen voor beton, maar ook voor anderebouwmaterialen zoals baksteen en kalkzandsteen.Door de mogelijkheid van wapenen of voor-spannen kan beton worden toegepast waarbaksteen en kalkzandsteen niet mogelijk zijn.Andersom mag worden gesteld dat op plaatsenwaar baksteen of kalkzandsteen kunnen wordentoegepast, beton (van dezelfde afmetingen) niethoeft te worden gewapend.In de praktijk blijkt dat voor kopgevel- of eind-wanden van beton vrijwel altijd een wapeningwordt verlangd. Als argument hiervoor wijst menop de excentrische belasting van de wand door deverdiepingsvloeren. Een ongewapende betonnenwand kan deze excentrische belasting echterprobleemloos opnemen en kan daarom, net zoalsgestapelde eindwanden zonder bezwaar wordengeaccepteerd.Wapening is wel zinvol als de stabiliteit van hetraamwerk van wanden en vloeren wordt ontleendaan de stijfheid van de wand-vloerverbindingen, deknopen. Er zijn echter andere oplossingen van hetstabiliteitsprobleem mogelijk, die een dergelijke2De drie wandbekistingen, gesteld op de begane-grondvloer; links de met polystyreen platen geïsoleerdebekistingwapening in de wand-vloerverbinding overbodigmaken. Door het op de juiste wijze verankeren endetailleren van de binnenspouwbladen (metsel-werk of prefab beton), kunnen deze constructiefmeewerken en de stabiliteit verzorgen. Dezeoplossing is gekozen voor het proefproject.Een andere mogelijkheid is de toepassing van eendwarswandje als stabiliserend element, bijvoor-beeld direct naast het trapgat. Zo'n stabiliteits-wandje kan zowel geprefabriceerd als ter plaatsegestort zijn.In het bestek van het proefproject was, op basisvan het ontwerp van de constructeur, het gebruikvan betonkwaliteit B 17,5voorgeschreven.De voor een veilige constructie benodigdebetonsterkte ligt overigens behoorlijk ver onder dein het werk gerealiseerde sterkte. De rekenwaardevoor de sterkte is immers gebaseerd op de sterktedie is bereikt na 28 dagen verharding.Zoals hiervoor al is opgemerkt, kan de gewenstesterkteontwikkeling in het beginstadium, voor hettijdig kunnen ontkisten, bepalend zijn voor debetonsamenstelling. Met de gebruikte beton-samenstelling werd ruimschoots voldaan aan hetkeuringscriterium voor B 17,5.Resultaten van het proefprojectProduktiviteitHet project is uitgevoerd van 20 februari tot3gietbouwSa-b (boven)Plaatsen kopschot en te lood stellen van de bekisting4a-bProcentuele kostenverdeling voor de uitvoering van eenwand in beton en in kalkzandsteen4kalkzandsteen10 augustus 1984. De dragende wanden zijnvervaardigd in 27 werkbare dagen in de maandenmaart en april. De produktiesnelheid bedroeggemiddeld 3 wanden per dag (begane grond,verdieping of top). Voor een normale wand, zonderverspringing, is een normtijd gemeten van0,37 manuur/ms.Bij vergelijking van deze wanden met anderebouwsystemen, met name de stapelbouw, moetworden bedacht dat een correct uitgevoerdebetonwand geen verdere bewerking nodig heeft,zoals het infrezen van elektraleidingen en hetaanbrengen van een stuclaag. De betonwand is'behang-klaar'.Op basis van deze normtijd is een berekening temaken van de kostprijs per wand. Door de invloedvan projectgebonden kosten kan de totale kostprijsper project geringe verschillen vertonen.Interessant is de procentuele verdeling van deverschillende kostensoorten zoals arbeid,370 4.8275 2.0RG DS470 8.0300 2.4- 0-3-t -+-+--+Ol- I - ..Ol ·I