HET GOEDE BEHOUDEN Voor het vervaardigen van betonconstructies geldt sinds 2009 in Europa NEN-EN 13670. Vóór die tijd was in Nederland NEN 6722 beschikbaar. Deze norm werd in 2013 ingetrokken. Echter, niet alles wat in NEN 6722 was geregeld, is terug te vinden in de Europese norm. Reden om te werken aan een aanvulling op de Europese norm. Deze norm, NEN 8670, zal naar verwachting rond deze zomer het levenslicht zien. NEN 8670: Nederlandse aanvulling op de uitvoeringsnorm H et is een goed gebruik om een Neder- landse NEN-norm in te trekken als er een Eur opese norm over hetzelfde onder - werp wordt uitgebracht. Deze Europese norm zal d an als NEN-EN in Nederland van kracht wor - den. Zo verscheen meer dan tien jaar geleden NEN-EN 13670 'Het v er vaardigen van betoncon - structies'. De uitvoering, ofwel het ver vaardigen v an een betonconstructie, was ook het onder - werp van NEN 6722 ' Voorschriften beton ? Uit - voering'. De laatste versie daar van verscheen in 2002 en w erd pas eind 2013 ingetrokken. Een tijdlang hebben beide dus naast elkaar bestaan. Niet geheel ten onrechte is wel gebleken. Overigens betekent het formeel intrekken van de norm door NEN niet dat die norm niet pri- vaatrechtelijk tussen partijen mag worden afgesproken. Alles kan uiteraard in een con- 1) De auteurs zijn lid van de NEN-normcommissie 351085 'Uitvoering van betonconstructies'. tract worden geregeld. Het is, als gevolg van overlappende scope, andere benadering en tegenstrijdigheden in de tekst, alleen een bron van misverstanden als zowel NEN 6722 als NEN-EN 13670 in een contract zijn opgeno- men. Zeker als niet naar specifieke paragrafen uit die normen wordt verwezen. Er ontstaat dan veel onduidelijkheid. Dat toch verwezen werd of wordt naar NEN 6722 heeft ongetwijfeld te maken met de goede aspecten die daarin werden geregeld en die niet terug te vinden zijn in NEN-EN 13670. Denk bijvoorbeeld aan de weerfasen en de opper vlaktecriteria uit bijlage A. Het met elkaar eens worden over voorschriften in Europa betekent nu eenmaal compromissen sluiten. En elk land heeft zo zijn eigen gewoon- ten en gebruiken. Consequentie is dat zaken niet worden geregeld of dat ruimte wordt geboden op nationaal niveau om zaken te regelen of nader te duiden. Dat toch wordt verwezen naar NEN 6722 heeft ongetwijfeld te maken met de goede aspecten die daarin werden geregeld A ANVULLING OP NORM: NEN 8670 Om het goede te behouden en eisen in NEN-EN 13670 aan te vullen daar waar dit is toegestaan, wordt al enkele jaren door een NEN-normcom- missie gewerkt aan NEN 8670 'Aanvullende voorschriften bij NEN-EN 13670: Het ver vaardi- gen van betonconstructies'. Dat dit zo lang duurt, heeft enerzijds te maken met discussies 26 VAKBL AD 2 2020 Auteurs ir. Corné van der Steen 1), TechnoConsult ? dr.ir. Marc Ottelé 1), TU Delft ? ing. Mark van der Wolf 1), Ballast Nedam BV_2-NEN-EN artikel.indd 26 03-06-20 16:12 die er zijn over bepaalde onderwerpen. Ander- zijds speelde het verkrijgen van fi nanciële mid- delen en wijzigingen in organisaties een rol en kostte ook dit tijd. Vreemd eigenlijk; dagelijks worden vele betonconstructies gerealiseerd en zijn de belangen groot. En heldere, eenduidige normen zijn hierbij een praktisch instrument om tot afspraken te komen. Niet alleen schept het plichten, het geeft ook rechten. Soms gingen de discussies binnen deze norm- commissie over ogenschijnlijk kleine, maar wel relevante dingen. Andere keren ging het om meer fundamentele zaken. Daarbij speelt ook dat in het buitenland soms meer of minder woorden bestaan voor een bepaald aspect. Zo kent NEN 8670 nu onderscheid tussen een afstandhouder en een dekkingsblokje. De norm NEN-EN 13670 hanteert het woord afstandhou-der voor alle mogelijke vormen die er zijn om betonstaal op afstand te houden van de bekis- ting, zoals dekkingsblokjes, lijnvormige ele- menten en supporten. Ook maakt NEN 8670 bijvoorbeeld onderscheid tussen betonstaal en wapening. Daarbij geldt dat wapening of een wapeningsnet wordt samengesteld uit betonstaal. NEN 8670 volgt, net als elke andere Neder- landse aanvulling op een Europese norm, wat betreft de hoofdstukken de indeling van NEN- EN 13670. Dit om het overzicht te behouden. De norm vult per hoofdstuk en paragraaf aan wat in NEN-EN 13670 wordt gemist of kan wor- den verduidelijkt. Aanvullingen zijn er bijvoor- beeld voor de hoofstukken (H): ? Uitvoeringsmanagement (H4), waarbij er aandacht is voor de taakverdeling. ? Ondersteuningsconstructies (H5), met aan- dacht voor ontwerp, berekeningen en teke- ningen en uitvoering. ? Wapening (H6), met aandacht voor onder meer het materiaal zelf, het buigen, het las- sen en verbindingen alsmede het plaatsen van wapening. ? Voorspanning (H7), en dan met name trans- port, opslag, installatie en het spannen. ? Betonstorten (H8), met aandacht voor werk- vloeren en natuurlijk de uitvoering, het stor- ten en verdichten zelf. Ook is er veel aan- dacht voor het nabehandelen en beschermen van beton. ? De uitvoering met vooraf ver vaardigde ele- menten (H9), met onderwerpen als trans- port, overdracht, montage en afstelling. ? Toleranties (H10), hier betreft het met name het herintroduceren van beoordelingsklasse A, B en C. Een nieuwe bijlage is die voor het bepalen van de horizontale bekistingsdruk. Daarbij is gebruikgemaakt van DIN 18218. In dit artikel worden nu enkele aspecten nader besproken. COÖRDINEREND CONSTRUCTEUR Regelmatig wordt Nederland verrast met zaken die misgaan in de bouw. Er zijn vaak vele schakels of partijen bij een project betrokken, ieder met een eigen verantwoordelijkheid. Dit leidt ertoe dat een totaaloverzicht en controle ontbreken. Dit aspect krijgt de laatste jaren dan ook terecht veel aandacht. Onder meer binnen het Kennisportaal Constructieve Veilig- heid (www.KPCV.nl). Ook in NEN 8670 wordt hieraan aandacht besteed. In hoofdstuk 4 'Uitvoeringsmanage- ment' doet de coördinerend constructeur zijn intrede. Dit is de persoon die eindverantwoor- delijk is en die de constructieve samenhang bewaakt. De coördinerend constructeur krijgt een rol bij het opstellen dan wel goedkeuren van documenten en het controleren van wape- ning en dekkingen (zie ook kader ' Taken coör- dinerend constructeur '). Dit betekent overi- gens niet dat dit steeds één en dezelfde 1 Nabehandelen krijgt de nodige aandacht in de norm. Hier getoond een vloer die wordt nabehandeld middels een afdekken met folie 27 VAKBL AD 2 2020 BV_2-NEN-EN artikel.indd 27 03-06-20 16:12 persoon moet zijn. De persoon kan wisselen per fase in het proces, van voorlopig ontwerp, definitief ontwerp naar uitvoering. Uiteindelijk draagt de laatste in de rij de volledige verant- woordelijkheid. Dit gezegd hebbende, is het dus van groot belang dat zaken goed zijn gedo- cumenteerd en worden getoetst. Het zetten van een paraaf voor akkoord is een grote ver - antwoordelijkheid. De coördinerend construc - teur hoeft dus niet alles zelf te doen maar is er wel verantwoordelijk voor. Verwacht mag wor - den dat hij dan ook toetst wat hem wordt aan- gereikt. Overigens zal het nog een harde dob- ber zijn hoe dit verzekeringstechnisch handen en voeten krijgt, aangezien constructeurs nu veelal de aansprakelijkheid hebben beperkt. In hoofdstuk 4 doet de coördinerend constructeur zijn intrede OPPERVL AK TEKL ASSEN BETONOPPERVL AK Een reden waarom nu nog veel wordt verwezen naar NEN 6722 is zonder twijfel de daarin opge - nomen opper vlaktebeoordeling en de klassen A, B en C . De eisen aan klasse A, B en C zijn terug te vinden in NEN 8670. Die eisen zijn niet veran - derd. Let wel, daar waar eisen zijn gesteld, bet reft dit met name maattoleranties en maataf - TAKEN COÖRDINEREND CONSTRUCTEUR Taken die aan de coördinerend constructeur zijn toebedeeld zijn onder meer: ? g oedkeuren van ontwerpuitgangspunten, tekeningen en berekeningen; ? c ontroleren of de wapening is aangebracht zoals op tekening vermeld met bijbeho- rende dekkingen; ? bi j voorspanning, goedkeuren van het pro- tocol van voorspannen; ? g oedkeuren van aanpassingen in ontwerp en maatregelen bij afwijkingen; ? bepalen v an de locaties waar een stort mag worden onderbroken; ? v aststellen van de sterkte waarbij het beton mag worden ontkist; ? bepalen/ goedkeuren van de locaties waar de sterkte moet worden gemeten ten behoeve van het ontkisten; ? g oedkeuren van de plaatsen waar, en de wijze waarop gaten en sleuven worden gemaakt dan wel ankers worden ingeboord. wijkingen. Regelmatig zijn opdrachtgevers teleurgesteld die zich dit onvoldoende hebben gerealiseerd (of beter: de opsteller van het con - tract heeft de klantwens niet juist vertaald). Er z ijn bij beoordelingsklasse A alleen esthetische eisen opgenomen voor vlakheid en het aantal luchtbellen, geen andere esthetische aspecten (tabel 3). Indien aspecten zoals tintverschil, aftekeningen en dergelijke wél belangrijk zijn, geldt klasse B en wordt een link gelegd met CUR- Aanbeveling 100 'Schoonbeton' voor het anders specificeren van hetgeen is gewenst. Klasse A is dus minder geschikt voor betonconstructies die in het zicht blijven en waaraan specifieke eisen zijn gesteld. Althans, zoals vaak tegen dergelijke constructies wordt aangekeken. Ruw, vlekkerig beton kan immers ook zijn charme hebben. Klasse C is beton zonder esthetische eisen. Een overzicht met definities ten aanzien van opper vlaktebeoordeling uit EN 13670, NEN 8670 en CUR-Aanbeveling 100 staat in figuur 2. Een onderdeel dat samenhangt met het uiterlijk en de constructieve werking zijn de stortnaden. Ook deze krijgen in NEN 8670 aandacht. Zowel wat betreft de plaats van de naden als de uit - voering er van. Verder komt het verdichten van betonmortel, zoals opgenomen in NEN 6722, weer terug in NEN 8670 als bijlage A. Ook dit is nu weer terug in een geldende norm. De eisen aan oppervlakteklasse A zijn dankzij NEN 8670 weer opgenomen in de Nederlandse uitvoeringsnorm WEERFA SEN EN NABEHANDELEN Hoewel het erop lijkt dat seizoenen steeds meer op elkaar gaan lijken en echte winters even uit de tijd zijn, komen de zeven weerfasen uit NEN 6722 terug in NEN 8670. De nummering is zelfs niet aangepast (0 t/m 6, dus zeven klassen, zie tabel 1). Dit geldt min of meer ook voor de maat - regelen die moeten worden genomen. Dit biedt Nederland weer handvatten hoe om te gaan met een betonstort bij lage temperaturen en bij vorst. Ook de manier van nabehandelen van het beton wordt behandeld (fig. 1). Bepaald is bij- voorbeeld dat betonconstructies bestemd voor milieuklasse XF (XF1 t/m XF4), waarbij geen luchtbelvormer is gebruikt, niet met water mogen worden nabehandeld zolang het beton Bevat algemene eisen t.b.v. borging van constructieve veiligheid, duurza\ amheid en uiterlijk egale afwerking KlasseB1 Klasse B2 Klasse B9 bekist oppervlak glad beschreven klasse hoge eisen bekist oppervlak niet-bekist oppervlak vrije keuze eisen projectspeciek invullen bekist oppervlak glad beschreven klasse zeer hoge eisen geprefabriceerd en ter plaatse gestort geprefabriceerd en ter plaatse gestort geprefabriceerd beton standaard (maat- afwijkingen) CUR-Aanbeveling 100 NEN 8670 NEN-EN 13670 aanduiding volgens tabel F4 van NEN-EN 13670 schoonbeton met bijzondere esthetische eisen aan het betonoppervlak (maatafwijkingen en esthetische aspecten) beton zonder esthetische eisen basisafwerking normale afwerking speciale afwerkingen Het vervaardigen van betonconstructies Klasse A Klasse B Klasse C 2 Overzicht van de definities t.a.v. opper vlakte uit EN 13670, NEN 8670 en CUR- Aanbeveling 100 28 VAKBL AD 2 2020 BV_2-NEN-EN artikel.indd 28 03-06-20 16:12 zich in de plastische fase bevindt. Dit om ontoe- laatbare 'scaling' aan betonopper vlakken te voorkomen. In die fase moet een andere vorm van nabehandelen worden gekozen, bijvoor - beeld met een afsluitende folie. Bij hogere temperaturen is nabehandelen van beton minstens zo belangrijk. Dit vanwege de voortijdige verdamping van aanmaakwater dat dan kan optreden. De nabehandeling met een nabehandelings - middel (curing compound) krijgt veel aan- dacht. Terecht, want daar gaat het nogal eens mis. Een voorbeeld is genomen aan NEN 2743, de norm voor monolithisch afgewerkte beton- vloeren. Er worden daarom eisen gesteld aan het vochtvasthoudend vermogen van de curing compound gedurende de nabehandelingstijd. Deze moet zijn vastgesteld aan de hand van NPR-CEN/TS 14754. Het vochtvasthoudend vermogen moet ten minste 70% bedragen over minimaal 72 uur. Dit betekent dat het opge - brachte middel het vochtvasthoudend vermo- gen door de hoeveelheid en/of de samenstel- ling moet kunnen waarmaken. Niet altijd kan worden volstaan met één keer een laag aan- brengen op het opper vlak. Meerdere keren aanbrengen kan nodig zijn. Nieuw is ook dat door middel van registratie op een keurings - formulier een en ander moet worden bijgehou- den: het type curing compound, het verbruik en het aantal keer aanbrengen, alsmede het aan- toonbaar voldoen aan de door de leverancier opgegeven specificaties. De duur van nabehandelen is verder afhanke - lijk van de voorgeschreven nabehandelings - klasse en de ontwikkeling van de betonsterkte. De ontwikkeling van de betonsterkte wordt bepaald aan de hand van de verhouding (r) tussen de gemiddelde druksterkte na 2 dagen en de gemiddelde druksterkte na 28 dagen (f cm2 /fcm28 ). De nabehandelings - klasse moet worden voorgeschreven door de ontwerper. De ontwikkeling van de beton - s terkte moet worden opgegeven door de betonleverancier. HORIZONTALE BEKISTINGSDRUK Als bijlage B bij NEN 8670 is een vertaling opge - nomen van DIN 18218, de Duitse norm over bekistingsdruk bij verticale bekistingen (uiter - aard met toestemming). Gebleken is dat deze norm goed bruikbaar is en tevens algemeen geaccepteerd voor het berekenen van bekis - tingsdrukken bij zelfverdichtend beton. Deze norm is op deze wijze integraal onderdeel van de Nederlandse norm. Op de berekening en achtergronden, alsmede factoren die de druk beïnvloeden, wordt uitvoerig ingegaan (tabel 2). Voor een juiste invulling van de berekening moet het tijdstip van einde binding van de betonspecie bekend zijn. Het einde van het bin- den van de betonspecie wordt bepaald op basis van de betonsamenstelling (water-cementfac - tor, soort cement, vulstoffen of hulpstoffen). Hier ligt een taak bij de betonleverancier. BESCHIKBA ARHEID Met de komst van NEN 8670 keert het goede uit NEN 6722 terug in een geldende Nederlandse norm. Dit zonder conflict met de Europese norm. Het goede is daarbij aangevuld met onder meer een verdere verduidelijking op diverse aspecten, een expliciete rolverdeling, meer aandacht voor nabehandelen en een pro- cedure voor het berekenen van bekistings - drukken. Niets staat een goede uitvoering van een betonconstructie meer in de weg. Aan de praktijk dit te bewijzen. De verwachting is dat een eindversie van NEN 8670 rond de zomer van 2020 beschikbaar komt. Tabel 1 W eerfaseaanduidingen WEERFASE GEMIDDELDE TEMPER ATUUR VAN 'S OCHTENDS 9.00 U TOT DE VOLGENDE OCHTEND 9.00 U IN DE NACHT 0 +4 °C of hoger op de meeste plaatsen: geen vorst of niet meer dan 1 °C vorst 1 +4 °C of hoger op vele plaatsen: meer dan 1 °C vorst 2 tussen 0 °C en +4 °C op de meeste plaatsen: niet meer dan 2 °C vorst 3 tussen 0 °C en +4 °C op de meeste plaatsen: meer dan 2 °C vorst 4 beneden 0 °C op de meeste plaatsen: niet meer dan 5 °C vorst 5 beneden 0 °C op vele plaatsen: 5 °C tot 10 °C vorst 6 beneden 0 °C op vele plaatsen: meer dan 10 °C vorst Tabel 2 K arakteristieke waarden van maximale zijwaartse betonspeciedruk CONSISTENTIE - K L ASSE MA XIMALE ZIJWA ARTSE BETONSPECIEDRUK ?hk,max a) b) [kN/m 2] F1 (5 v + 21) K 1 ? 25 F2 (10 v + 19) K 1 ? 25 F3 (14 v + 18) K 1 ? 25 F4 (17 v + 17) K 1 ? 25 F5 25 + 30 v K 1 ? 30 F6 25 + 38 v K 1 ? 30 ZVB 25 + 33 v K 1 ? 30 a) waarbij v is de stortsnelheid in m/u;b) waarbij K 1 is de factor waarbij rekening is gehouden met het bindingsgedrag volgens tabel B.2. Tabel 3 Eisen bi j betonoppervlak klasse A (standaardklasse) ONDERWERP EISEN BEKISTING structuur één soort plaatmateriaal paneelpatroon/plaatpatroon geen bijzondere eisen a) plaatnaden b) ? 2 mm elementnaden c) ? 3 mm bramen bij naden ? 3 mm plaatselijke doorbuiging ? 1 mm d) plaatselijke afwijking ? 2 mm d) vlakheid grote oppervlakken ? 7 mm e) hoeken vellingkant toepassen f) BETONSAMENSTELLING kleur geen bijzondere eisen luchtbellen plaatselijk max. 50 mm 2/dm 2 g) luchtbellen totaal max. 1500 mm 2/m2 g) zandstrepengeen bijzondere eisen g) BETONVERWERKING stortonderbrekingen geen bijzondere eisen ONVOLKOMENHEDEN aftekening wapeningspatroon geen esthetische eisen aftekening stophout geen esthetische eisen op gemarkeerde plaatsen aftekening afstandhouders geen esthetische eisen aftekening reparaties geen esthetische eisen a) Eisen aan plaat- en centerpenpatroon kunnen kostenverhogend werken. b) Naad tussen twee bekistingsplaten.c) Naad tussen twee bekistingsschotten.d) Gemeten met rei van 400 mm.e) Gemeten met rei van 2000 mm.f) Kan lekwater in de hoeken voorkomen.g) Onvolkomenheden kunnen gerepareerd zijn. 29 VAKBL AD 2 2020 BV_2-NEN-EN artikel.indd 29 03-06-20 16:12