SchoonHet uiterlijk van beton wordt doorveel factoren be?nvloed. Een vande belangrijkste is de factor bekisting.In vier Betoniek-artikelen wordt indetail beschreven waarop je moetletten bij toepassing van bekistingenvoor schoonbeton. Hierin komenachtereenvolgens aan bod: het bekis-tingsoppervlak, de draagconstructie,het ontkistingsmiddel (het onderhavigedeel) en de uitvoeringsaspecten.Doel ontkistingsmiddelenBij niet-zelflossende bekistingen (ziekader `Zelflossende bekistingen') moetgebruik worden gemaakt van een ont-kistingsmiddel, ook wel betonlosmid-del genaamd. Dit middel wordt v??rhet storten van het beton aangebrachtop de contactbekisting, het deel van debekisting dat in contact komt met hetbeton.Het doel hiervan is te voorkomen dat erhechting optreedt tussen beton enbekistingsmateriaal. Het `jonge' betonzou in geval van hechting bij het ont-kisten namelijk zeker beschadigen,vooral bij profileringen en hoeken. Ookzorgt het ontkistingsmiddel ervoor dater geen cementsluier achterblijft in debekisting, dat het oppervlak van hetbeton zo egaal mogelijk van kleur is endat het aantal luchtbellen wordtbeperkt. Een ontkistingsmiddel voor-komt tevens uitdrogen van de plaat enZelflossende bekistingenBij bekisting kan onderscheid worden gemaakt tussen zelflossende en niet-zelf-lossende bekistingen. Bij zelflossende bekistingen hoeft geen ontkistingsmiddel teworden toegepast. Vanuit gezondheid en milieu heeft dat grote voordelen.Bij zelflossende bekistingen moet je denken aan bekistingsmembranen die op debekisting worden aangebracht (bijvoorbeeld Zemdrain) of kartonnen kokers voorhet storten van kolommen. Zelflossende bekistingen worden niet op grote schaaltoegepast.Schoonbeton kan een prachtige bij-drage leveren aan architectuur. Als hetschoonbeton op de bouwplaats wordtgerealiseerd, heeft de bekisting veelinvloed op het eindresultaat.Het juiste gebruik van ont-kistingsmiddel is daarbijessentieel.1Het reinigen enaanbrengenontkistingsoliefoto: Henk OudeKempersAandachtspunten bijtoepassing van bekistingenbij schoonbeton (3)18 VAKBLAD I 3 2016ontkistingsmiddelbeschermt de coating tijdens opslag.Bekistingsolie speelt dus een grote rolals het gaat om schoonbeton.Soorten ontkistingsmiddelenOntkistingsmiddelen bestaan in velesoorten en maten. Er zijn dit momentmeer dan vierhonderd verschillendeontkistingsmiddelen op de markt.Meestal wordt als ontkistingsmiddeleen olie gebruikt. In dat geval wordtook wel van bekistingsolie gesproken.Dit is vaak een minerale olie, maar hetkan ook een plantaardige olie zijn.Aan de olie wordt al dan niet eenoplosmiddel toegevoegd, dat deverwerkbaarheid kan verbeteren.Er kan daarnaast onderscheid wordengemaakt tussen fysisch werkendeontkistingsmiddelen en chemisch wer-kende middelen. Fysische werkendemiddelen brengen een scheidingslaagaan tussen de bekisting en de beton-huid. Bij de chemisch werkendemiddelen ontstaat een laag door eenwisselwerking tussen het middel en debetonhuid.Minerale oli?nMinerale oli?n zijn geproduceerd uitaardolie. Dit zijn fysisch werkende ont-kistingsmiddelen die een vettig laagjetussen de mal en het verse beton vor-men. Ze zijn gemakkelijk te verwerkenen geven goede resultaten. Niet in delaatste plaats omdat er veel ervaringmee is. Nadeel van deze producten isdat ze slecht afbreekbaar zijn in hetmilieu en gezondheidsschade kunnenveroorzaken. De olie kan het grond- ofoppervlaktewater verontreinigen.Minerale olie met oplosmiddelen dringtdieper in achtergebleven vuil op debekisting door en is daardoor ook nogwerkzaam indien de bekisting nogenigszins is vervuild door cement- ofvetsluier. Bij toepassing van een mine-rale olie is de kans op het ontstaan vanluchtbellen in het betonoppervlakgroter dan bij emulsies op basis vaneen plantaardige olie.Plantaardige oli?nPlantaardige oli?n, de zogenoemdeVERA's (Vegatable Release Agents), iseen groep ontkistingsmiddelen die inpopulariteit toeneemt. VERA's zijnveelal op basis van koolzaadolie, raap-olie, sojaolie, zonnebloemolie, of esters(gemodificeerde plantaardige olie). Hetzijn chemisch werkende ontkistings-middelen die een reactie aangaan metkalk uit het beton. Pas dan wordt het2Als watergedragen ontkistingsmiddel onvoldoende droogt,komt vrije kalk naar het oppervlak dat wit uitslaatfoto: Peter de VriesClassificatiesysteem ontkistingsmiddelenMet behulp van ondubbelzinnige criteria kan elk ontkistings-middel worden ingedeeld in een van de klassen 1 t.m. 5,volgens de BLF-classificatie (BLF staat voor Stichting BetonLosmiddel Fabrikanten). Hierbij is een product uit klasse 1 hetminst schadelijk voor gezondheid en milieu en een productuit klasse 5 het meest schadelijk. De gebruiker kan hiermee insamenwerking met de leverancier voor elke situatie een ont-kistingsmiddel kiezen dat voor de betreffende toepassing zomilieu- en arbovriendelijk mogelijk is.BLF KLASSE 1 - Voornamelijk gebaseerd op herwinbaregrondstoffen, goed totaal biologisch afbreekbaar; oplosmid-delvrij, `ready biodegradable' conform OECD 301 B, C, D ofF; geen R-zinnen conform de Wet milieugevaarlijke stoffen,ten minste 75% (exclusief water) herwinbare grondstof,vlampunt hoger dan 100 ?C.BLF KLASSE 2 - Gebaseerd op mengsels van minerale enherwinbare oli?n; redelijk goed totaal biologisch afbreekbaar;oplosmiddelvrij, ten minste 70% afbreekbaar conform OECD301 B, C, D of F, (exclusief `10 days window'); geen R-zinnenconform de Wet milieugevaarlijke stoffen m.u.v. R-65, vlam-punt hoger dan 100 ?C.BLF KLASSE 3 - Goed primair afbreekbaar; kan een oplos-middel bevatten. Meer dan 80% afbreekbaar volgens CEC-L-33-A-93 test; geen R-zinnen conform de Wet milieugevaarlijkestoffen m.u.v. R-65, vlampunt hoger dan 61 ?C.BLF KLASSE 4 - Kan een oplosmiddel bevatten; geen af-breekbaarheidsgegevens bekend en/of onvoldoende afbreek-baar; geen R-zinnen conform de Wet milieugevaarlijke stoffenm.u.v. R-65, vlampunt hoger dan 61 ?C.BLF KLASSE 5 - Overige producten. Oplosmiddelhoudend;is ge?tiketteerd met R-zinnen en slecht afbreekbaar.19VAKBLAD I 3 2016eigenlijke ontkistingsmiddel gevormd.Voordeel van plantaardige oli?n is datdeze mens- en milieuvriendelijker zijndan de minerale oli?n.Plantaardige oli?n (VERA's) zijn in tweesoorten leverbaar:? Blank of puur, zonder water. Dezezijn niet met water te vermengen. Zezien eruit als de minerale oli?n, maarhebben niet dezelfde sterke geur.? Als emulsie, vermengd met water.Dit zijn melkachtige producten. Nahet aanbrengen verdampt het wateren blijft er op de bekisting een zeerdunne, egale laag ontkistingsmiddel.In de praktijk worden plantaardigeoli?n voor het ontkisten bijna altijd alsemulsie toegepast en dus verdund metwater, vanwege de hoge viscositeit.Pure plantaardige olie wordt wel vaaktoegepast als beschermingsmiddel.Plantaardige oli?n zijn duurder danminerale oli?n en vragen een wat zorg-vuldigere aanpak bij het aanbrengen.De olie kruipt niet en vloeit niet uit,maar gaat op het oppervlak `liggen' endringt niet in vuil door. Daarom is hetnoodzakelijk altijd met een schone malte beginnen. Indien de emulsie goedwordt aangebracht, komen in het beto-noppervlak minder luchtbellen voor.Een plantaardige olie is minder hitte-bestendig dan een minerale olie. Detemperatuur mag niet boven 80 ?Cuitkomen, want dan valt de olie uiteen.Bij toepassing van een stalen tunnel-bekisting waarin het beton wordt ver-warmd, is het daarom belangrijk watlanger een lagere temperatuur aan tehouden. Emulsies kunnen bij een niet-vorstvrije opslag bevriezen en zullendaardoor instabiel worden. Dit zal dewerking van het ontkistingsmiddelongunstig be?nvloeden. Er bestaanechter ook vorstbestendige emulsies.Deze zijn verwerkbaar tot een tempe-ratuur van -5 ?C en kunnen buitenworden opgeslagen tot -15 ?C (waarbijde stabiliteit gewaarborgd is).ToepassingenHet ontkistingsmiddel moet zijn afge-stemd op het bekistingsmateriaal, onderandere op het absorptievermogen vande contactbekisting en van het produc-tieproces (verwarmde of onverwarmdebekisting). Zo vraagt een gladde, stalenbekisting een andere bekistingolie daneen houten. Bij houten contactbekistingkunnen het best emulsies worden toe-gepast. Bij gecoate betonplex of bij3Strepen bij een teveelaan bekistingsolie4Rechts donkere vlekken van bekistingsolie ophet schoonbeton in het Waterliniemuseumfoto: Henk Oude KempersTabel 1 Verschillen minerale olie en plantaardige olietypeontkistingsmiddelminerale olie emulsie (op plantaardigeolie-basis)bekisting behoeft niet geheel schoon te zijn, ach-tergebleven cementsluier zal qua werkinggeen probleem opleverendient goed schoon te zijn,achtergebleven cementsluierkan problemen opleverencontrole op toegepasttype ontkistingsmiddelna het aanbrengenoppervlak is glanzend oppervlak is matluchtbellen meer dan bij plantaardige oli?n indien correct aangebrachtminder dan bij minerale oliemilieu- engezondheidsaspectschadelijk niet schadelijkwerking fysisch chemisch20 VAKBLAD I 3 2016staal kan het best een verdunde mine-rale olie worden gebruikt.AanbrengenDe manier waarop het ontkistingsmid-del wordt aangebracht heeft groteinvloed op het uiteindelijke uiterlijk vanhet beton. Het aanbrengen gebeurtmeestal met een lagedrukspuit metdaarop de juiste nozzle, meestal eenvlakstraalsproeier. Het is belangrijk datde nozzle goed schoon is.Het middel moet gelijkmatig en indunne lagen worden aangebracht. Eendunner oppervlak geeft een beter resul-taat. Te veel ontkistingsolie geeft strepen(foto 3), vlekkerigheid of luchtbelletjesaan het oppervlak. Er zijn zelfs ontkis-tingsmiddelen die de phenolcoatingArtikelenserieschoonbetonDit is het zevende artikel in een serieover de realisatie van schoonbeton entevens het derde van vier artikelen overde relatie tussen bekisting en schoon-beton. Eerder kwamen aan bod: dewijzigingen in CUR-Aanbeveling 100,de rol van de schoonbetonco?rdinator,prefab schoonbeton, het Waterlinie-museum, de invloed van de contact-bekisting en de draagconstructie vande bekisting. Later zal nog worden in-gegaan op de uitvoeringsaspecten ende eisen aan de betonmortelsamen-stelling. De artikelen zijn te raadplegenop www.betoniek.nlvan de betonplex aantasten en zoleiden tot bruine vlekken op het beton(foto 2). Het best kan worden gewerktin patronen, dit om er zeker van te zijndat het gehele oppervlak wordtgeraakt. Het ontkistingsmiddel moet zokort mogelijk v??r het betonstorten opde contactbekisting worden aange-bracht. Overtollige olie moet metschone doeken worden weggehaald.Bij het aanbrengen speelt het typebeton een rol. Zo moet bij zelfverdich-tend beton, door de grote hoeveelheidfijn materiaal in het betonmengsel, hetontkistingsmiddel extra secuur wordenaangebracht.Watergedragen ontkistingsmiddelenmoeten voldoende drogen. Is dat niethet geval dan komt er snel vrije kalk21VAKBLAD I 3 2016naar het oppervlak, dat aan de luchtzorgt voor carbonatatie en vervolgenswit uitslaat (foto 2).Bij horizontale vlakken (vloerbekistin-gen) vraagt het ontkistingsmiddel spe-ciale aandacht. Als de wapening in devloer is aangebracht, is er geen ruimtemeer om het middel aan te brengen.Het zou dus erv??r moeten gebeuren.Dat betekent wel dat het lange tijd opde bekisting zit. Er bestaat dan extrarisico dat vuil zich hecht aan de olie.Ook is er geen gelegenheid meer debekisting schoon te spuiten, omdat dande olie wegespoeld zou worden. InCUR-Aanbeveling 100 wordt geadvi-seerd bij liggend werk zelfs g??nontkistingsolie toe te passen [1].Tot slotToepassing van ontkistingsmiddel ishaast een vanzelfsprekendheid. Maareenvoudig is het niet, zeker niet als hetgaat om schoon beton. Voor het besteresultaat is het raadzaam eerst de leve-rancier van het bekistingsmateriaalMeer lezenMeer over ontkistingsmiddelen is telezen in Betoniek 11/7 ? Plant-aardiglossen [2] en Betoniek 9/6 ? Ontkis-tingsmiddelen [3]. Beide zijn te raad-plegen op www.betoniek.nl.8Bij het juiste type en de correcte verwerkingvan ontkistingsmiddel ontstaan geen lucht-bellen en blijft het beton egaal van kleurfoto: Cees Cornet, Van den Bergh & Co6Bekisting ingeneveldmet emulsie die bijna isopgedroogd7Luchtbellen door het gebruik van te veel minerale olie5Net opgebrachte emulsiefoto: Cees Cornet, Van den Bergh & Coadvies te vragen en vervolgens eenproef te doen met de voorgesteldeproducten en werkwijze. Ook kaninformatie worden ingewonnen bij deleverancier van het ontkistingsmiddelover welk product het meest geschikt isvoor schoon beton en over de juistesproeiprocedure.Jacques LinssenGeraadpleegde bronnen? CUR-Aanbeveling 100:2013 ? Schoonbeton ? specificatie,uitvoering en beoordeling van beto-noppervlakken waaraan esthetischeeisen worden gesteld.? Betoniek 11/7 ? Plant-aardig lossen.? Betoniek 9/6 ? Ontkistingsmiddelen.? Handboek Uitvoering BetonwerkenBetonvereniging/ Stubeco.? Betonlexicon(www.betonlexicon.nl)? Ook is dankbaar gebruikgemaaktvan de kennis en expertise van CeesCornet van Van den Bergh & Co.22 VAKBLAD I 3 2016