16 Witte rook Over de CO 2-footprint van cement Band Uitgave STANDAARD voor technologie en uitvoering van beton Augustus 2019 29 Were ld w ijd e C O 2 uitstoot naar bronaandeel [%] Ontbossing Wegtransport Warmte en energie voor woningen Andere industrie Olie en gas productie Warmte en energie voor gebouwen (commerciële) Levende have en mestLandbouwgrond Cement productie Chemicaliën productie Ijzer en staal productie Niet toegewezen brandstofverbruik Ander transport Overdracht en distributie verliezen Luchtvaart transportAndere verbouwing Landophoging met afval Rijstverbouwing Afvalwater en ander afval Energiegebruik agro industrie Kolenmijnbouw Landbouw en management Aluminium en non-ferro metaal productie Pulp, papier en drukMachine productie Eten en tabak industrie Herbossing -1 135 7 911 2 augustus 2019 STANDAARD 16 I 29 Witte rook Om de opwarming van de aarde te beperken, is tijdens de klimaatconferentie van Parijs in 2015 een historisch akkoord gesloten om de uitstoot van broeikasgassen te beperken. In het dagelijks leven gaat het dan al snel over CO 2-uitstoot en het klimaatakkoord. Cementproductie stookt daarin haar eigen stukje mee. Hoogste tijd voor Betoniek om u bij te praten over feiten en verge- zichten van cement en CO 2. Het besef dat we verstandig en verantwoord met ons klimaat moeten omgaan, wordt steeds groter. Inmiddels hebben 179 landen, samen verantwoordelijk voor meer dan 89% van de wereldwijde uitstoot, het akkoord van Parijs ondertekend en bekrachtigd [1]. Door dat besef worden steeds meer concepten en oplossingsrichtingen bedacht, zoals refuse ? re-use ? recycle. Het onderwerp kan daardoor snel heel omvangrijk worden. Deze Betoniek heeft als focus CO 2-uitstoot door cement/bindmiddelen. Daarbij komt eerst het verschil tussen CO 2 en CO 2-equiva - lenten aan bod. Daarna wordt gekeken naar wat er allemaal CO 2 uitstoot. Cementproduc - tie speelt daarin een belangrijke rol, maar hier wordt breder gekeken dan alleen naar beton. Na deze beschouwing blijft de aandacht bij beton en daarbinnen de rol van cement. Op het eind van deze Betoniek gaan we kort in op enkele toekomstperspectieven. Zo leveren we u wat kennis en bagage in de complexe wereld van de CO 2-discussie. CO 2 en CO 2-equivalenten Het IPPC [2], het wetenschappelijk comité van de Verenigde Naties, presenteert steeds meer bewijs dat onze aarde opwarmt. De relatie met de samenstelling van de damp- kring wordt daarbij ook steeds sterker. De dampkring rond de aarde bestaat uit gas- sen. De belangrijkste zijn stikstof (78%), zuurstof (21%) en argon (0,9%). Deze vor- men samen al 99,9% van de samenstelling van de dampkring. CO 2 is het volgende gas met een volumeaandeel van ongeveer 0,038%. Overige gassen hebben een nog kleiner volumeaandeel. Door deze dampkringgassen heen straalt de zon. Een deel van de gassen, de zogenoemde broeikasgassen, kunnen warmte van de zon- nestralen absorberen en later weer geleidelijk ? Witte rook bij het Vaticaan. Foto: Getty Images, Omada Were ld w ijd e C O 2 uitstoot naar bronaandeel [%] Ontbossing Wegtransport Warmte en energie voor woningen Andere industrie Olie en gas productie Warmte en energie voor gebouwen (commerciële) Levende have en mestLandbouwgrond Cement productie Chemicaliën productie Ijzer en staal productie Niet toegewezen brandstofverbruik Ander transport Overdracht en distributie verliezen Luchtvaart transportAndere verbouwing Landophoging met afval Rijstverbouwing Afvalwater en ander afval Energiegebruik agro industrie Kolenmijnbouw Landbouw en management Aluminium en non-ferro metaal productie Pulp, papier en drukMachine productie Eten en tabak industrie Herbossing -1 135 7 911 3 augustus 2019 STANDAARD 16 I 29 afgeven. Daarmee dragen ze bij aan het ver- mogen van de dampkring om warmte vast te houden. Je zou kunnen zeggen dat door deze gassen de dampkring eigenlijk werkt als een glazen kas onder de zon. Vandaar de term 'greenhouse' gas. De belangrijkste broeikasgassen zijn water- damp, CO 2, lachgas en methaan. Niet elk gas heeft eenzelfde effect op de opwarming. Het effect van lachgas is bijvoorbeeld 265 keer sterker dan het effect van CO 2. Omdat CO 2 het broeikasgas met het grootste volumeaan- deel in de dampkring is, worden alle overige broeikasgassen teruggerekend naar zoge - noemde CO 2-equivalenten. Voor het gas CO 2 is het CO 2-equivalent precies gelijk aan 1. In de discussies lopen de begrippen CO 2 en CO 2-equivalent helaas nog wel eens door elkaar heen. In deze Betoniek hebben we ervoor gekozen CO 2 als voorkeurschrijfwijze te hanteren. In het akkoord van Parijs is afgesproken de CO 2-uitstoot te beperken, zodat de opwar- ming van onze aarde onder de 2 °C blijft ten opzichte van het pre-industriële tijdperk (rond 1800). De hoeveelheid CO 2 die we uitstoten, kan worden gemeten. Voorspellingen voor toekomstige uitstoot zijn veel lastiger, omdat deze van vele factoren afhankelijk zijn. Zo is de uitstoot van CO 2 geen eenrichtingsweg, want CO 2 wordt ook weer opgenomen, bij- voorbeeld door bomen en planten, en ocea- nen. Bovendien hangt de mate van uitstoot af van hoe hard we machines, auto's en kachels laten draaien. Op diverse internetpagina's kunnen voorbeeld - scenario's worden gevonden, wanneer een 'totaal CO 2-budget' is bereikt (of omgekeerd: het nog resterend uit te stoten CO 2-budget), waarbij de aarde 2,0 °C zal zijn opgewarmd. Neem via de links aan het einde van deze Betoniek eens een kijkje [3, 4]. 1 Uitstoot van CO 2 naar bronaandeel [5] 4 augustus 2019 STANDAARD 16 I 29 De ergste uitstoot eerst CO 2 blijkt dus belangrijk in het temperatuur- systeem van de aarde. Wanneer we daar iets aan willen doen, klinkt het logisch de grootste uitstoters het eerst aan te pakken. Immers, daarmee maken we de grootste klappen. Een zeer gedetailleerd overzicht naar bronaan- deel van CO 2-uitstoot op wereldschaal voor verschillende processen of producten is gemaakt in 2005 (fig. 1 [5]). Op plaats 9 stond toentertijd cementproductie met een aandeel van 5% in de wereldwijde uitstoot van CO 2. Het voordeel van dergelijke lijstjes is dat er vrij snel duidelijk wordt waar de meeste winst te halen valt. De nadruk die in Nederland wordt gelegd op het terugbrengen van de energie- behoefte van woningen (plaats 3) en gebou- wen (plaats 6) valt hierdoor ineens veel beter te begrijpen. Het nadeel van dergelijke lijstjes is dat de percentages (5% voor cement) blij- ven hangen, en niet de daadwerkelijke uit- stoot. Dat draagt bij aan een vertekenend beeld. Een voorbeeld. Wanneer we massaal meer kolen zouden gaan gebruiken in de wereld, stijgt daarmee de totale uitstoot aan CO 2. Als automatisch gevolg zou de uitstoot van cement procentueel dalen, ook wanneer de uitstoot van cement zelf niet verandert. Dit kan ook andersom werken. Wanneer we met z'n allen besluiten te stoppen met het gebruik van kolen, wordt het aandeel van de CO 2- uitstoot door cement in de totale ranglijst juist veel meer, opnieuw zonder dat er iets aan de uitstoot van het cement zelf verandert. Cement volgt de vraag De opbouw van figuur 1 is het gevolg van twee karakteristieken die met elkaar worden vermenigvuldigd. De ene is de hoeveelheid CO 2-uitstoot per kilo materiaal, en de andere is de hoeveelheid gebruik van (of eigenlijk de vraag naar) kilo's materiaal. Later in deze Betoniek zoomen we steeds meer in op het materiaal, maar we kijken eerst maar eens naar de algemene vraag naar cement. Want onafhankelijk van de exacte positie van cement in figuur 1, is het wel duidelijk dat de CO 2-uitstoot door cement een belangrijk aandeel heeft in de totale CO 2-uitstoot. Omdat de CO 2-uitstoot door cement voor- namelijk afkomstig is van het productiepro- ces, en de cementproductie wordt afge- stemd op de vraag, is de CO 2-uitstoot dus direct gerelateerd aan de vraag naar cement. Tijdens de laatste (financieel) economische crisis was deze koppeling duidelijk zichtbaar. Maar hoeveel vragen we dan? Cement wordt gebruikt bij het maken van huizen, gebouwen en infrastructuur. De drijf- veer om te bouwen komt van twee kanten: verbetering in (woon)kwaliteit en nieuwe (extra) mensen. Voor de nieuwe mensen kan worden gekeken naar de toename van de wereldbevolking (fig. 2); die groeit hard. Ver- volgens kan worden gekeken welke materialen worden gebruikt. Dit is voor cement ook weergegeven in figuur 2. Te zien is dat het gebruik van cement veel harder groeit dan de wereldbevolking, met name dankzij gebruik in China (> 50%) en India. Hier speelt verbetering van de woonkwaliteit een belangrijke rol. Is het gebruik van cement dan veel? Ja, eigen- lijk bizar veel. Cement is na drinkwater het meest geproduceerde materiaal op aarde. De meest recente getallen van de wereldwijde cementproductie zijn van 2016. Toen bedroeg de totale productie 4650 miljoen ton [6]. Wan- neer we het omrekenen naar productie per persoon op aarde spreekt het wellicht meer. De totale wereldbevolking bedroeg in 2016 7,4 miljard mensen. Dat betekent dat in dat jaar per persoon ruim 600 kg cement is geprodu- ceerd. Stel je eens voor: elke dag bijna 2 kg aardappels, voor jou alleen, om op te eten, elke dag, elk jaar opnieuw. Dat is wat 600 kg per persoon per jaar is. Nederland doet het daarbij 8000 5000 1950 1960 19701980199020002010 2020 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 wereldbevolking [M] cement wereldbevolking cement- en staalproductie [Mt] ruw ijzer 5 augustus 2019 STANDAARD 16 I 29 overigens nog best goed, met minder dan 300 kg cement per persoon per jaar. Keuze bouwmateriaal Stel er is besloten dat we gaan bouwen. Dan is de volgende vraag: met welk materiaal? Cement (of eigenlijk beton) is namelijk zeker niet het enige bouwmateriaal. De beantwoording van deze vraag is niet zo eenvoudig, en hét antwoord kunnen we ook niet geven in deze Betoniek. Er spelen daarbij zoveel factoren een rol, dat dit telkens project voor project moet worden bekeken. In plaats daarvan behandelen we een paar invalshoe- ken die een belangrijke rol kunnen spelen bij de uiteindelijke keuze. We kijken naar de uit- stoot per kilo, en naar hoeveel materiaal we nodig hebben. CO 2 per kilogram Om een eerlijke vergelijking te kunnen maken gaan we terug naar de basis, waarbij we mate - riaaleigenschappen van verschillende materia - len vergelijken per kilogram. Voor de uitstoot kijken we dan naar het aantal kilo's CO 2-uitstoot per kilo materiaal. Er wordt daarbij bepaald hoeveel CO 2 er vrijkomt bij het produceren van 1 kg materiaal. Omdat materialen op verschil - lende manieren kunnen worden geproduceerd, speelt het productieproces dus een rol in deze overzichten. In internationale afspraken en achterliggende databases wordt dit steeds beter beschreven en gedocumenteerd. In deze Betoniek hebben we als voorbeeld een aantal waarden van materialen als gebieden weerge - geven om recht te doen aan verschillende samenstellingen en/of productiemethoden (fig. 3). Hoeveel materiaal is nodig? Met de kentallen voor de afzonderlijke compo- nenten uit het vorige deel, zou het vervolgens eenvoudig moeten zijn om door te rekenen hoeveel CO 2-uitstoot een constructief element als een balk bijvoorbeeld heeft. Op basis van de uitkomsten van verschillende alternatieven zou dan besloten kunnen worden met welk materiaal er gebouwd gaat bouwen. Helaas, zo simpel is dat niet. We houden het hier eenvoudig en bekijken alleen het voor- beeld van een balk, belast op druk, gemaakt van hout, beton of staal. Bij dezelfde over- 2 Cement- en staalproductie (linker as), afgezet tegen de wereld- bevolking (rechteras) [7] GrindZand Cement Beton GLT hout Gezaagd hardhout Gezaagd zacht hout MDF Staal - staaf Staal - draad KG C O 2-E Q. / KG 0 0,5 11,5 22,5 33,5 6 augustus 2019 STANDAARD 16 I 29 spanning en dezelfde kracht die moet worden opgevangen, hebben alle drie de balken andere afmetingen en daarmee andere hoe- veelheden materiaal. Wordt er vervolgens specifiek gekeken naar hoe bijvoorbeeld de krachten worden overgedragen bij de opleg - gingen, kunnen daar weer aanpassingen uit volgen, waardoor de berekeningen gaan schuiven. Kortom, op deze vragen kun je geen alge - meen antwoord geven. Het hangt af van het specifieke ontwerp, maar ook bijvoorbeeld van de prestatie-eisen die je stelt aan het project (bijv. gewenst binnenklimaat of onderhoudsregime). Telkens moet er project- specifiek een afweging worden gemaakt. Voor meer informatie bij enkele uitgewerkte voor- beelden wordt verwezen naar [9]. In deze Betoniek blijven we ondertussen maar bij ons vertrouwde beton. Dat is al moeilijk genoeg, zo zal nog blijken. Bouwen met beton We bouwen met beton. Constructief beton bestaat uit water, cement, zand, grind en wapeningsstaal. Uit een snelle blik op figuur 3 volgt dat de bijdrage aan de CO 2-uitstoot door het beton vooral wordt bepaald door het cement en in mindere mate door de hoeveel- heid wapening. Als eerste benadering voor de knoppen waar we aan kunnen draaien voor het aanpassen van de CO 2-uitstoot, richten we ons daarom op het cement. Hoeveelheid cement Hoeveel kilo cement zit er eigenlijk in een kubieke meter beton? Dat hangt van heel veel zaken af, zoals karakteristieke druk - sterkte of milieuklasse. Om toch verschil - lende betonsoorten met elkaar te kunnen vergelijken, is door Damineli e.a. [10] het concept van bindmiddelintensiteit per kubieke meter, per eenheid van druksterkte (MPa) bedacht. Uitgaande van de beton - druksterkte is onderzoek gedaan naar de hoeveelheid kilogram cement per kubieke meter per geleverde druksterkte. Het vereen - voudigde resultaat is weergegeven in figuur 4. De lichtgrijze datawolk geeft de variatie die in de praktijk is gevonden. De rode lijn 3 Overzicht van enkele bouwmaterialen en hun CO 2-equivalent [8] druksterkte [MPa] bindmiddelintensiteit [kg/m 3, MPa] 20 18 16 14 12 108 6 4 2 0 10 2030405060708090100 7 augustus 2019 STANDAARD 16 I 29 geeft de best-practice-resultaten bij de hui - dige betontechnologie. Uit het onderzoek bleek dat in de praktijk veel meer cement wordt gebruikt dan theoretisch voor de sterkte nodig is. De onderzoekers concludeerden dan ook dat er vaak cement kan worden bespaard in de huidige betonsa- menstelling, wat weer goed is voor de ver - mindering van de CO 2-uitstoot. Hier is wel direct een waarschuwing op zijn plaats. Cement is namelijk niet alleen aanwe- zig voor de sterkte, maar kan ook nodig zijn voor de duurzaamheid. Minder cement kan in dat geval snel een groter risico voor de levensduur van het beton vormen. Dat zou kunnen resulteren in vaker repareren of vaker nieuw bouwen. Een constructie langer laten staan (met iets meer cement), is soms ook een heel goede manier om minder (nieuw) te bouwen en daarmee CO 2-uitstoot te bespa- ren. Ook hier dus het besef dat antwoorden niet zo zwart-wit zijn. Samenstelling bindmiddel Tot nu toe hebben we alle cementen over één kam geschoren. Dat klopt natuurlijk niet, want er zijn heel veel verschillende soorten cement met hun eigen productieproces. En dat heeft zo z'n invloed op de CO 2-uitstoot. In dit deel gaan we daar eens nauwkeuriger naar kijken. We beginnen dan bij portlandcement (CEM I). Om dit te kunnen maken, komt er CO 2 vrij bij verschillende stappen van het proces (fig. 5). Het grootste deel wordt veroorzaakt door de chemische reactie waarbij de basisgrond- stof kalksteen (CaCO 3) uiteenvalt in vrije kalk (CaO) en CO 2. Daarnaast gaat een behoorlijk deel op aan de brandstof om de grondstoffen naar een temperatuur van 1500 °C te stoken. 4 Bindmiddelintensiteit als functie van de 28-daagse druksterkte [7] 8 augustus 2019 STANDAARD 16 I 29 Een ander cement dat wereldwijd steeds meer wordt gebruikt, is portlandvliegasce- ment (CEM II). Vliegassen zijn wereldwijd voornamelijk afkomstig als reststroom van kolencentrales voor elektriciteitsproductie. Omdat het een reststroom is, hoeft maar een deel van de CO 2-uitstoot te worden meege- nomen in de karakterisering van de CO 2-uit- stoot van CEM II. Dit cement heeft daarmee een nog lagere CO 2-uitstoot dan CEM I. In Nederland gebruiken we echter niet zo heel veel CEM II. Veel belangrijker voor Nederland is de rest- stroom op basis van hoogovenslak van de staalindustrie. Daarmee maken we in Neder- land hoogovencement (CEM III). Omdat deze cementen zeer hoge aandelen hoogovenslak hebben, waarvan opnieuw maar een deel van de CO 2-uitstoot aan cement hoeft te worden toegerekend, hebben deze cementen een nog lagere CO 2-uitstoot dan CEM II. Uit het voorgaande blijkt dat het dus wel degelijk uitmaakt met welk cement je bouwt. In figuur 6 is de informatie op basis van data uit de Nationale Milieu Database (NMD) bij elkaar gezet. Toekomstperspectief We weten nu inmiddels waar we staan met cement. Maar hoe ziet de toekomst eruit? Zonder glazen bol en toverstaf blijft dat moeilijk te duiden en te sturen, maar er zijn wel trends zichtbaar. Bindmiddelen zullen gaan veranderen; we weten alleen niet pre- cies welke veranderingen op welke termijn. Vliegas en slak Kolencentrales staan onder druk en gaan sluiten. Importeren uit het buitenland biedt tijdwinst, maar geen langdurige oplossing. Natuurlijk is vliegas niet exclusief voor steen- kool. Het komt ook vrij bij het verbranden van biomassa. Recent onderzoek [12] heeft uitge- wezen, dat bijstook van biomassa bij kolen - centrales prima kan en bruikbaar vliegas voor de cementindustrie kan leveren. Echter, uit datzelfde onderzoek blijkt ook dat 100% biomassa geen bruikbare vliegas voor de cementindustrie oplevert. De staalindustrie innoveert ook sterk om de CO 2-uitstoot in hun processen naar beneden te krijgen. Een van de belangrijkste innovaties (uit Nederland!) is een nieuw proces om staal te maken, genaamd HIsarna. Daarmee vraagt de productie 20% minder energie en stoot Uiteenvallen van CaCO 3 in CaO en CO 2 Verbranding brandstof voor oventemperatuur Transport van brand- en grondstof Elektriciteitsgebruik (molen) Overig 56% 30% 4% 8% 2% 5 Bijdrage aan CO 2-uitstoot van 1 kg portlandklinker [11] 9 augustus 2019 STANDAARD 16 I 29 20% minder CO 2 uit per kilo dan de huidige staalproductie. HIsarna kan een breder aan- bod van grondstoffen aan dan de hoogoven, met een grotere variëteit aan slak tot gevolg. Ruwweg is de verwachting van de staalindus- trie dat HIsarna ongeveer evenveel slak pro- duceert als de hoogoven nu. Dat betekent dat er voor elke 1000 ton ruwijzer ongeveer 200 ton slak vrijkomt. Onduidelijk is nog welke reactiviteit de nieuwe slak gaat hebben. Meer meewerkende vulstoffen Van vliegas wordt wereldwijd jaarlijks onge- veer 900 Mton geproduceerd. Omdat de kwaliteit nogal wisselend is, komt slechts ongeveer een derde van deze hoeveelheid in aanmerking voor toepassing in cement. Van hoogovenslak wordt jaarlijks zo'n 330 Mton geproduceerd, waarbij op dit moment al zo'n 90% van de slak wordt gebruikt. De huidige vraag naar cement is momenteel ruim 4600 Mton. Kortom, bij grootschalige vervanging van cement zijn er alternatieven nodig. Een alternatief dat wordt geopperd, is gedeel- telijke vervanging van portlandcementklinker door kalksteen en gecalcineerde klei. Dit LC3-initiatief (limestone, calcined clay, cement) heeft wereldwijd wel voldoende grondstof om aan de cementvraag te vol- doen. Hiermee kan tot 50% van de klinker worden vervangen, waardoor de CO 2-uitstoot circa 30% zakt ten opzichte van de huidige CO 2-uitstoot door portlandcement. Lagere oventemperatuur In figuur 5 is aangegeven dat de CO 2-uitstoot van cement ook voor een groot deel wordt veroorzaakt door de hoge temperatuur van de oven die nodig is om portlandcement te vormen. Kan deze temperatuur naar bene- den, dan scheelt dat ook in de CO 2-uitstoot. De afgelopen jaren heeft de cementindustrie veel onderzoek gedaan in deze richting van nieuwe cementen (de zogenoemde beliet- achtige cementen). Dit heeft geresulteerd in verschillende oplossingen die inmiddels al op de markt zijn, of bijna op de markt zijn. Belang- rijkste wijzigingen ten opzichte van de huidige portlandcementklinker is dat er iets minder calcium in het cement zit en wat meer alumi- nium. Daardoor is er wat minder kalksteen nodig, kan de oventemperatuur zo'n 150 tot 200 °C naar beneden en is het eindproduct vaak ook nog makkelijker te malen. Vergeleken met het huidige portlandcement betekent dit dat de CO 2-uitstoot ongeveer 30% daalt. C EM I C EM II C EM II I/ A C EM III /B C em en t u it f ig 3 KG C O 2-E Q. / KG 0 0,1 0,20,30,40,50,60,70,80,9 1 6 Gebied van kg CO 2-uitstoot per kilogram cement (data uit NMD 3.0) 10 augustus 2019 STANDAARD 16 I 29 Alkalisch activeren Een laatste route die we hier noemen is het alkalisch activeren, wat wellicht beter bekend- staat als geopolymeren. Waar 'normale' polymeren uit de chemische industrie zijn opgebouwd uit een basis van ketens van koolstofatomen, bestaan geopolymeren in de basis uit ketens van silicium en aluminium, en zijn daarmee meer 'gesteente' polymeren. Neem als voorbeeld cementsteen uit port- landcement. Dat bestaat uit netwerken van calcium-silicaat-hydraten, afgekort C-S-H. Bij geopolymeren wordt in de basis het cement helemaal weggelaten. Met behulp van een alkali-activator zoals natronloog (NaOH) worden dan ketens opgebouwd bestaande uit netwerken van natrium-aluminium-silicaten, afgekort, N-A-S. Naast dit voorbeeld zijn er nog vele variaties mogelijk met telkens als basis de aluminium-silicaat ketens, -A-S-. Het onderzoek in deze richtingen wordt momenteel veelal uitgevoerd met vliegas of hoogovenslak. Over de beschikbaarheid van deze grondstoffen hebben we eerder al een opmerking gemaakt. Het idee is dan ook dat er in de toekomst (nadat het kunstje is geleerd met vliegas en slak) andere grondstofstromen zouden kunnen worden gebruikt. De 'cementsteen' die langs deze weg wordt gecreëerd, is anders (heeft andere eigen- schappen) dan de cementsteen van portland- cement. Onderzoek in deze richting is nog volop gaande, maar eerste producten bereiken voorzichtig de markt. Echte getallen over (verminderde) CO 2-uitstoot zijn nog niet beschikbaar in NMD 3.0. Claims variëren over het hele spectrum van 16% tot 76% CO 2- reductie. Het type en de hoeveelheid activator speelt hierbij een belangrijke rol. Ter vergelij- 11 augustus 2019 STANDAARD 16 I 29 king: met 76% CO 2-reductie ten opzichte van portlandcement komen ze in de buurt van de reductie met het huidige hoogovencement CEM III/B. Tot slot We hebben het in deze Betoniek gehad over CO 2-uitstoot door cement/bindmiddelen. Daarmee zijn we voorbijgegaan aan zaken als CO 2-opslag waarmee we tijd kopen, maar de CO 2-productie niet aanpakken. Ook hebben we niet gekeken naar bijvoorbeeld hergebruik van beton. De aanleiding was de CO 2-uitstoot door cementproductie. Daarbij is het schrijven van deze Betoniek paral - lel gegaan aan de discussie over een klimaatak - koord in Nederland, met de ambitie de uitstoot van broeikasgassen in 2030 met 49% geredu - ceerd te hebben ten opzichte van 1990. Voor - uitlopend daarop is er al een betonakkoord met hetzelfde ambitieniveau en een ondergrens van 30% CO 2-reductie voor de hele betonketen. De uitdaging is daarbij tweeledig: minder gebruiken en als we gebruiken, dan graag CO 2-arme cementen. In 1990 was onze cementvraag 5,4 Mton. We gebruikten toen ook al veel CO 2-arme cementen, waardoor onze uitstoot toen op 2,3 Mton CO 2 lag. De verwachting is dat we ook in 2030 met de cementbehoefte nog steeds op het langjarig gemiddelde van 5,4 Mton cement zitten; of iets hoger. Om daarmee dan slechts 1,2 Mton CO 2 uit te stoten (51% van 1990), is een hele uitdaging. Op basis van de achtergrondinformatie uit deze Betoniek is het waarschijnlijk realistischer om vast met de witte vlag door de zwarte rook te zwaaien. De nieuwe paus is namelijk nog niet gevonden. 7 Beton en duurzaam- heid gaan ook goed samen, zoals bij het ParkRoyal hotel in Singapore. foto: Xphere 12 augustus 2019 STANDAARD 16 I 29 Referenties 1 https://unfccc.int/process/the-paris- agreement/status-of-ratification 2 https://www.ipcc.ch 3 https://www.mcc-berlin.net/en/ research/CO 2-budget.html 4 https://www.carbonbrief.org/analysis- how-much-carbon-budget-is-left-to- limit-global-warming-to-1-5c 5 Herzog, T., 'World greenhouse gas emis- sion in 2005', World Resources Institute, 2005. 6 Activity report 2017, Cembureau. 7 UN Environment rapport 'Eco-efficient cements: Potential economically viable solutions for a low-CO 2 cement-based materials industry', United Nations Envi- ronment Programme, Paris 2017. 8 Hammond, G., Jones, C., Inventory of Carbon & Energy (ICE) ? Version 2.0, University of Bath, 2011. 9 Purnell, P., 'The carbon footprint of rein- forced concrete', Advances in Cement Research, 25/6 2013 10 Damineli, B.L., Kemeid, F.M., Aquiar, P.S., John, V.M., 'Measuring the eco-ef?ciency of cement use' 2010 11 De Vries, P., 'CO 2-reductie in beton- mengsel: waar staan we' 2019. 12 Saraber, A., Proefschrift 'Fly ash from coal and biomass for use in concrete' 2017 Betoniek = Standaard + Vakblad Onderdeel van het Betoniek-abonnement is naast Betoniek Standaard ook Betoniek Vakblad. Dit is een magazine op groot formaat met artikelen over onder meer projecten, ontwikkelingen, onderzoek, regelgeving en onderwijs. Deze artikelen worden geschreven door de lezers van Betoniek zelf. Daarin wijkt Betoniek Vakblad dus af van Betoniek Standaard, dat volledig door een deskundige redactie wordt geschreven. Betoniek Vakblad verschijnt vier keer per jaar. Alle artikelen zijn te raadplegen op www.betoniek.nl. Voor leden van Betoniek is dat gratis! voor technologie en uitvoering van beton 2 2019 Zelfverdichtend beton bij Depot Ontwikkelingen schuimbeton  Blauwkleuring  Doorgaande sterkteontwikkel\ ingCo ver N r2. ind d 1 01 -07-19 1 1: 01 Lidmaatschap 2019 Kijk voor meer informatie over onze lidmaat- schappen op www.betoniek.nl/lidworden of neem contact op via lezers service@aeneas.nl of 073 205 10 10. Voorwaarden Je vindt onze algemene voorwaarden op www.betoniek.nl/algemene-publicatievoor- waarden-betoniek. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt be- steed aan de inhoud van het blad, zijn redac- tie en uitgever van Cement niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van ge- bruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belang hebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever. © Aeneas Media bv 2019 ISSN: 2352-1090 Betoniek Standaard is onderdeel van Betoniek Platform, hét kennisplatform over technologie en uitvoering van beton. Betoniek Standaard verschijnt 4x per jaar en is een uitgave van Aeneas Media bv, in opdracht van het Cement&BetonCentrum. In de redactie zijn vertegenw\ oordigd: BAM Infraconsult, ENCI, Mebin, SKG-IKOB, Spanbeton en TNO. Uitgave Aeneas Media bv Ruimte 4121 Veemarktkade 8 5222 AE 's-Hertogenbosch Website www.betoniek.nl Lezersservice T: 073 205 10 10 E: lezersservice@aeneas.nl Vormgeving Inpladi bv, Cuijk Redactie T: 073 205 10 27 E: betoniek@aeneas.nl Kennisdeling via Betoniek, dankzij onze partners