In 2015 is door Rijkswaterstaat, ProRail, de grote GWW-aanne- mers en de cement- en betonindustrie besloten om gezamenlijk onderzoek te verrichten naar de oorzaken van mosaangroei op beton, en naar de relatie tussen mosaangroei en betonaantas- ting. De eigenschappen van het betonoppervlak blijken hierbij een grote rol te spelen. In dit artikel worden de belangrijkste bevindingen weergegeven. Opzet onderzoek Voor uitvoering van dit onderzoek werd een onderzoekscommissie gevormd met vertegenwoordigers van de eerder­ genoemde partijen (Rijkswaterstaat, ProRail, de grote GWW­aannemers en de cement­ en betonindustrie). De commissie is aangevuld met twee biolo­ gen en twee hoogleraren van de TU Delft. De onderzoekscommissie heeft haar bevindingen vastgelegd in een rapport dat tijdens de Betondag op 17 november 2018 werd gepresenteerd en vrijgegeven. Het rapport kan worden gedownload vanaf de website van CROW. De onderzoekscommissie heeft zich eerst uitvoerig verdiept in literatuur over het fenomeen biologische aan­groei van beton, waaronder het in 2016 gepubliceerde rapport van Stutech over dit onderwerp [1, 2]. Op basis van deze literatuur en algemene beschouwingen zijn hypotheses opgesteld die aangroei en aantasting zouden kunnen verklaren. Vervolgens is een lijst van te onderzoe­ ken aspecten vastgesteld. Voor dit ver­ kennend onderzoek zijn zogenoemde kniplocaties geselecteerd: locaties waar­ bij er op het betonoppervlak een scherpe scheiding is tussen wel en niet met mos begroeid beton (foto 2). De locaties zijn zo gekozen dat er sprake is van spreiding in regio's, ouderdom, oriëntatie en type knipsituatie. In totaal zijn bij 15 locaties in Neder­ land kernen uit betonconstructies geboord, waarbij er bij 12 locaties sprake was van een knip en aan weers­ zijden van de knip is geboord. Bij één van de drie locaties zonder knip zijn Resultaten onderzoek oorzaken mosaangroei en relatie tussen mosaangroei en betonaantasting Mosaangroei en betonaantasting auteurs dr.ing. Angelo Sarabèr MSc Vliegasunie, ir. Edwin Vermeulen MBA Betonhuis 12 VAKBLAD I 1 2019 2 betonaantasting.indd 12 15-04-19 09:52 ook op twee plaatsen kernen geboord, zodat het totaal aantal monsters 28 bedroeg. Bij de analyse van de resultaten zijn de locaties als volgt ingedeeld: ? A­locatie een knip onder identieke omgevings­condities (7 locaties); ? B­locatie een knip waarbij er verschil is in omgevingscondities tussen de met mos begroeide zijde en de niet met mos begroeide zijde. Het gaat hierbij om remmende factoren aan de niet met mos begroeide zijden: uitloging van zware metalen als zink afkomstig van een hek, het ontbreken van vocht of de aanwezigheid van dooizouten (5 locaties); ? C­locatie geen mosaangroei (geen knip; 3 locaties). Bij de kniplocaties is het monster van de met mos begroeide zijde aangeduid met X en de niet met mos begroeide zijde met Y. Het onderzoek bij de kniplocaties is, met ruim 200 parameters per monster, zeer uitvoerig geweest. Desalniettemin betreft het hier nadrukkelijk slechts een verkennend onderzoek. Bij mosaan­ groei spelen zeer veel parameters een rol. Relevante aspecten, zoals de beton­ samenstelling en de uitvoeringscondi­ ties, kunnen achteraf niet goed vastge­ steld worden. Daarnaast betreft het onderzoek een momentopname, terwijl de aangroei een proces is dat zich over jaren uitstrekt. Zo moet ook worden bedacht dat een nu zichtbare knip over enkele jaren wel eens niet meer zicht­ baar zou kunnen zijn, doordat op ter­ mijn de niet met mos begroeide zijde ook begroeid zou kunnen raken. Inhoud onderzoek De mossen en boorkernen zijn in labo­ ratoria onderzocht. Dit onderzoek bestond met name uit de volgende onderdelen: 1 Bepaling van de chemische samen­ stelling van de aangetroffen mossen. Doel hiervan was te bekijken of en in welke mate voedingsstoffen en meta­ len vanuit het beton of de omgeving in de mossen terechtkomen. 2 Bepaling van de chemische en mine­ ralogische samenstelling van het beton, zowel aan het oppervlak als van het diepergelegen beton. 3 Bepaling van het wateropnemend en het watervasthoudend vermogen van het beton, zowel van de randzone (0­50 mm) als van het diepergelegen beton (100­150 mm onder het beton oppervlak). Dit is een maat voor de porositeit en permeabiliteit van het beton. 4 Microscopisch onderzoek van zowel de randzone als het diepergelegen beton. De onderzoeken zijn uitgevoerd door B­WARE (1), TCKI (2 en 3), PELCON (4) en TU Delft (4). In aanvulling hierop is door een groep experts bij alle locaties, zowel voor de met mos begroeide zijde (X) als voor de niet met mos begroeide zijde (Y), de mate van aantasting visueel beoordeeld. Hierbij is beoordeeld of er sprake is van meer of minder aantasting in vergelijking met wat gebruikelijk mag worden verwacht voor een betoncon­ structie met betreffende ouderdom. Er is hierbij overigens geen rekening gehouden met de toegepaste beton­ kwaliteit (sterkteklasse/milieuklasse), omdat hiervan in veel gevallen geen betrouwbare gegevens achterhaald konden worden. Alle onderzoeksresultaten samen vor­ men een omvangrijke matrix van 28 monsters en ruim 200 parameters. Voor de analyse van deze omvangrijke data­ base heeft de onderzoekscommissie zich laten assisteren door een data­ analist (Nynke ter Heide van Vidabo). De grote hoeveelheid parameters in verhouding tot het aantal locaties bracht het risico met zich mee dat er correlaties gevonden zouden worden zonder daadwerkelijk causaal verband. Hiermee is echter rekening gehouden, onder andere door bij een correlatie steeds te kijken naar vergelijkbare para­ meters waarvoor ook een correlatie verwacht zou mogen worden. De chemische samenstelling van de mossen, grondig ontdaan van eventu­ ele cementresten, is bepaald door mid­ del van ICP. De gehalten aan koolstof en stikstof zijn bepaald middels verhitting en gasanalyse (CNS­analyseapparatuur). De bepaling van de chemische samen­ stelling van het beton is uitgevoerd door middel van zowel röntgenfluores­ centie (XRF) als inductief gekoppeld plasma (ICP) na totaalontsluiting. De mineralogische samenstelling is bepaald met röntgendiffractie (XRD) en voor wat betreft het gehalte aan calci­ umcarbonaat en calciumhydroxide ook met behulp van thermogravimetrische analyse (TGA). Bepaling van in water 1 Mosaangroei op en aantasting van beton. De zwarte laag is een biofilm, een verzame­ ling van bacteriën, algen en schimmels ingebed in een door deze micro­organis­ men geproduceerde slijmlaag. De aanwe­ zige mossen betreffen de gewone muisjesmos (grimmia pulvinata), een zeer algemeen voorkomende mos­ soort. Op de voorgrond is een gelige korstmos zichtbaar Verantwoording Dit artikel is geschreven op persoon­ lijke titel en is geen weergave of sa­ menvatting van het rapport van de Onderzoekscommissie Betonaantas­ ting en vertegenwoordigt ook niet de mening van alle leden van de onder­ zoekscommissie. 13 VAKBLAD I 1 2019 2 betonaantasting.indd 13 15-04-19 09:52 oplosbare componenten (nitraat, ammonium en fosfaat) is uitgevoerd met behulp van ionenuitwisselings­ chromatografie (IC). Het wateropnemend en watervasthou­ dend vermogen van het beton is onder­ zocht door een schijf van 50 mm van een boorkern 24 uur te drogen in een geventileerde droogstoof bij 37 °C, te wegen, 24 uur onder water te bewaren en vervolgens weer 24 uur te drogen bij 37 °C. Bij de tweede droging werd het gewicht bepaald na 0, 1, 2, 4, 8 en 24 uur. Deze werkwijze leverde diverse parameters op die betrekking hebben op het vochtgedrag van het beton, zowel in de randzone als voor het die­ pergelegen beton. In het vervolg van dit artikel gaat het vooral over de water­ afgifte na 24 uur, dus de hoeveelheid water die het beton verliest gedurende 24 uur drogen. Resultaten Het voert in dit artikel te ver om alle onderzochte mogelijke relaties tussen beton, omstandigheden, mosaangroei en aantasting te behandelen. We beper­ ken ons daarom tot de relatie tussen waterafgifte van het beton en opgetre­ den mosgroei, aantasting van het beton en opgetreden mosgroei en enkele ove­ rige waarnemingen. Waterafgifte Op alle 7 A­ locaties (dus de locaties met identieke omgevingscondities aan weerszijden van de knip) is de wateraf­ gifte (maat voor de porositeit en de per­ meabiliteit) in de randzone aan de met mos begroeide zijde (X) groter dan aan de niet met mos begroeide zijde (Y). In figuur 3 [4] is dit weergegeven door voor de A­ locaties de X­ en Y­resultaten per locatie met elkaar te verbinden. Het verschil in waterafgifte blijkt dus bepa­ lend voor het wel of niet ontstaan van mosaangroei. Uit figuur 3 blijkt ook dat het hierbij niet gaat om het absolute niveau van de waterafgifte, maar uitslui­ tend om het relatieve verschil tussen de X­ en Y ­zijde. Er is immers geen absolute relatie gevonden tussen waterafgifte en mosaangroei. Dit kan worden verklaard uit het gegeven dat er ook tal van andere factoren een rol spelen bij de mosaangroei, zoals de mate van zon­ instraling (beschutte plaatsen blijven langer vochtig en zullen daardoor eer­ der begroeien) en de beschikbaarheid van voedingsstoffen. Duidelijk is wel dat de waterafgifte, en dus de porositeit en permeabiliteit van het beton, een bepa­ lende factor is bij mosaangroei. De in de randzone bij de A­ locaties gevonden verschillen in waterafgifte tussen X en Y zijn echter niet terugge­ vonden bij het kernbeton (fig. 4). Slechts bij één locatie zien we bij de niet met mos begroeide zijde (Y) wel een iets lagere waterafgifte, maar bij deze locatie is er een afwijkende betonkwali­ teit toegepast. Leden Onderzoekscommissie Betonaantasting De onderzoekscommissie bestond uit de volgende leden: ? Paul Oortwijn (Oortwijn­ Consult; onafhankelijk voorzitter) ? Jeannette van den Bos (BAM) ? Klaas van Breugel (TU Delft; wetenschappelijke toetsing) ? Leo Dekker (Mebin) ? Henriëtte Dikmans (Cugla) ? Hans Galjaard (VolkerInfra) ? Bart Hendrix (Rijkswaterstaat; mede namens ProRail) ? Aad van der Horst (TU Delft; wetenschappelijke toetsing) ? Ad van Leest (CROW; secretaris vanaf 2018) ? Marc Ottelé (Heijmans) ? Angelo Sarabèr (Vliegasunie) ? Edwin Vermeulen (Cement&BetonCentrum) ? Laurens Sparrius (BLWG; bryoloog) ? Henk Jonkers (TU Delft; bioloog) ? Cindy Vissering (Betonhuis; secretaris/rapporteur SBRCUR­ net / CROW) ? Hans de Vries (Rijkswaterstaat; mede namens ProRail) 2 Voorbeeld van een kniplocatie. Aan de bovenzijde is er sprake van mosgroei. Aan de onderzijde is er wel sprake van een vervuild oppervlak (biofilm), maar is er geen mos­ groei 14 VAKBLAD I 1 2019 2 betonaantasting.indd 14 15-04-19 09:52 Bij de B­locaties zien we geen structu­ reel verschil in waterafgifte tussen de X­ en de Y ­zijde. Het ontstaan van een knip is bij deze locaties verklaarbaar uit een verschil in omgevingscondities, zoals de aanwezigheid van remmende stoffen (zink en zout) of de afwezigheid van water. We kunnen hieruit ook conclude­ ren dat de relatief hoge waterafgifte van de met mos begroeide zijde bij de A­ locaties niet veroorzaakt is door het mos. Bij een aantal monsters is op basis van microscopisch onderzoek vastgesteld dat het toegepaste bindmiddel een combinatie is van hoogovencement (waarschijnlijk CEM III/B) en vliegas. De resultaten van deze monsters zijn in figuur 3 en 4 roodgemarkeerd. Van deze monsters is de waterafgifte in de randzone opvallend hoog, terwijl de waterafgifte van het kernbeton verge­ lijkbaar is met de monsters zonder vliegas. De porositeit/permeabiliteit bij deze monsters is dus hoger. Hiervoor zijn twee verklaringen mogelijk. Ten eerste zijn deze mengsels, vanwege de trage sterkte­ ontwikkeling, extra afhan­ kelijk van een effectieve nabehandeling voor het realiseren van een dichte rand­ zone. Daarnaast zijn deze specifieke mengsels, door het lage klinkergehalte, gevoeliger voor carbonatatie [3]. Door de lagere kalkbuffer reageert niet alleen de calciumhydroxide maar ook de cal­ cium in de CSH­ gel, de belangrijkste component van de cementsteen, met CO 2. De CSH­ gel wordt hierdoor lang­ zaam omgezet in een soort silicagel, die poreuzer en zwakker is dan de oor­ spronkelijke CSH­ gel. Omdat de water­ afgifte van deze mengsels in de rand­ zone ook aan de Y ­zijde relatief hoog zijn, lijkt dit mechanisme een belang­ rijke rol te spelen. Aantasting Bij 9 van de 12 kniplocaties was de met mos begroeide zijde meer aangetast dan de niet met mos begroeide zijde. Bij 2 locaties is er geen verschil gecon­ stateerd en bij 1 locatie was de met mos begroeide zijde juist minder aangetast. Mosaangroei lijkt aantasting dus te ver­ snellen. Dit kan verklaard worden door het gegeven dat mossen het betonop­ pervlak langer vochtig zullen houden, waarmee er meer kans is op aantasting als gevolg van vorst­ dooiwisselingen. Een aantasting door de inwerking van door micro­ organismen geproduceerde zuren kon niet worden aangetoond, maar hier is ook niet gericht onderzoek naar verricht. Uit figuur 3 blijkt dat vooral het abso­ lute niveau van de waterafgifte bepa­ lend is voor de mate van aantasting (vergelijk het linker­ en rechterdeel van de grafiek). Overige waarnemingen Er is geen relatie gevonden tussen de hoeveelheid mosgroei en het bouwjaar van de constructie (fig. 5). Hierbij moet wel worden opgemerkt dat er relatief weinig oude constructies zijn onder­ zocht, zodat een relatie niet kan wor­ den uitgesloten. Er is eveneens geen relatie gevonden tussen mosaangroei en (groeirem­ mende of groeibevorderende) stoffen in waterafgifte 24 uur ra ndzone [% m/m] = CEM III = CEM III + vliegas ? = A locaties aa ntasting conform verwachting aantasting meer dan verwacht X [mo s] Y [geen mos] X [mo s ] Y [geen mos] 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 X [mo s] Y [geen mos] X [mo s ] Y [geen mos] waterafgifte 24 uur ker nbeton [% m/m] = CEM III = CEM III + vliegas ? = A locaties aantasting conform verwac hting aantasting meer dan verwacht 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 3 Relatie tussen waterafgifte van de randzone (maat voor porositeit en permeabiliteit), mosaangroei en aantasting. Bij de beoordeling van de aantasting is geen rekening gehouden met de beton­ kwaliteit maar uitsluitend met de ouderdom van het beton [4]. Voor de A­locaties (identieke omgevingscondities) zijn per locatie de resultaten voor X (bemoste zijde) en Y (niet­bemoste zijde) met elkaar verbonden 4 Relatie tussen waterafgifte van het kernbeton (maat voor porositeit en permeabiliteit), mosaan­ groei en aantasting. Bij de beoordeling van de aantasting is geen rekening gehouden met de beton­ kwaliteit maar uitsluitend met de ouderdom van het beton. Voor de A­locaties (identieke omgevingscondities) zijn per locatie de resultaten voor X (bemoste zijde) en Y (niet­bemoste zijde) met elkaar verbonden 15 VAKBLAD I 1 2019 2 betonaantasting.indd 15 15-04-19 09:52 het beton. Gezien het beperkte aantal waarnemingen kan ook hier een ver­ band niet met zekerheid worden uitgesloten. Evaluatie Bij het onderzoek aan de mossen en de boorkernen is een zeer breed scala aan parameters meegenomen. Het idee daarbij was dat daardoor geen (onvoor­ zienbare) verbanden op voorhand wer­ den uitgesloten. Het relatief beperkt aantal locaties bracht met zich mee dat soms een verband werd gevonden, waarbij vanuit de kennis van de com­ missie werd vastgesteld dat het geen causaal verband was. Er is bijvoorbeeld een correlatie gevonden tussen het ele­ ment mangaan (Mn) en waterafgifte. Het verband is echter niet­causaal: een hoog gehalte Mn is een indicator voor een laag klinkergehalte en daarmee voor een mengsel dat gevoeliger is voor nabehandeling. Op deze wijze zijn alle verbanden nagegaan. Uiteindelijk bleek dat er geen tegenstellingen in de gevonden verbanden waren. De belangrijkste bevindingen zijn a) de relatie tussen de waterafgifte van de randzone en mosgroei/aantasting en b) de ontbrekende relatie tussen de water­ afgifte van het kernbeton en mosaan­ groei/aantasting. Dit geeft aan dat de samenstelling (verhouding grondstof­ fen en samenstelling van de grondstof­ fen) op zichzelf geen mosgroei veroor­ zaakt, maar dat de fysische eigenschappen van het oppervlak bepa­ lend zijn (permeabiliteit, porositeit). Uit de betontechnologie weten we dat aspecten als ontmenging, uitdroging tijdens het verhardingsproces en carbo­ natatie van klinkerarme cementen, de porositeit en permeabiliteit van de randzone kunnen vergroten. We weten ook dat daarmee de betonsamenstel­ ling van belang is in relatie tot de gevoeligheid voor ontmenging en vroege uitdroging. Tel daarbij op de mogelijke effecten van de omgeving, zowel in relatie tot uitdroging van beton (nabehandeling) als in relatie tot mosgroei, en we komen tot drie hoofd­ factoren in relatie tot mosgroei op beton (fig. 6): de gekozen betonsamen­ stelling, de effectiviteit van de nabehan­ deling en de omgevingscondities. Belangrijk is op te merken dat vroeger in de normen anders werd omgegaan met de hoeveelheid aanmaakwater dan tegenwoordig: binnen de oude normen werd het absorptiewater niet of beperkt meegerekend bij het bepalen van de water­ bindmiddelfactor (wbf). Binnen de huidige normen wordt het absorp­ tiewater wel meegerekend. Het gevolg hiervan is dat bij een normatief gelijke wbf de hoeveelheid aanmaakwater hoger is geworden; toepassing van dezelfde wbf leidt nu tot meer vrij water en daarmee tot een hogere porositeit/ permeabiliteit van het beton. De belangrijkste conclusie van het ver ­ kennende onderzoek is dat de oorzaak voor de optredende mosgroei samen ­ hangt met de eigenschappen van het betonoppervlak en de omgevingsfacto ­ ren. Mosgroei wordt mogelijk ook min ­ der geremd dan voorheen doordat in de afgelopen decennia het milieu steeds schoner is geworden (minder uitstoot van zware metalen als lood en minder uitstoot van verzurende stoffen). Vervolgonderzoek Binnen Stutech is de studiegroep 'Biolo­ gische aangroei van beton' actief. Doel is meer inzicht te krijgen in de relatie tussen enerzijds biologische aangroei en anderzijds betonsamenstelling en gebruik van oppervlaktemiddelen (curing compounds, ontkistingsmidde­ len en antigraffiti). Daarnaast wordt ook getracht effecten van omgevingsfacto­ ren op de biologische aangroei mee te nemen. Vanwege het benodigde labo­ ratorium­ en veldonderzoek is voor deze studiegroep subsidie aangevraagd en gehonoreerd door stichting SKKB (zie ook https://www.skkb­ info.nl/). In oktober 2018 zijn hiertoe meer dan 50 wate rafgifte 24 uur randzone [% m/m] relatieve o uderdom [0 = o udste bouwwerk, 1 = jongste bou wwerk] = CEM III = CEM III + vliegas 0 0,2 0,40,6 0,8 1 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 5 Waterafgifte van de randzone als functie van de ouderdom van het beton effectiviteit nabehande ling mosgroei eigenscha ppen betonoppervlak gekozen betons amenstel ling omgeving 6 Relaties tussen de drie hoofdfactoren die mosgroei op beton beïnvloeden 16 VAKBLAD I 1 2019 2 betonaantasting.indd 16 15-04-19 09:52 betonplaten gestort. Deze liggen inmiddels buiten en veranderingen van het oppervlak worden gemonitord. Ook wordt een studiegroep 'Nabehan- deling van beton' ingesteld. Deze zal zich richten op het verkrijgen van meer inzicht in de relatie tussen de betonsa- menstelling, de omgevingscondities en de nabehandeling (gekozen methode en duur van de behandeling) enerzijds en de uiteindelijk gerealiseerde beton- kwaliteit van het oppervlak anderzijds. Aanbevelingen Uit het laboratoriumonderzoek en de bestudeerde literatuur zijn de volgende aanbevelingen naar voren gekomen: ? Wees in verband met het voorkomen van mosaangroei vooralsnog terug- houdend met het toepassen van curing compounds en wees zuinig met het gebruik van bekistingsoliën. Deze producten zijn mogelijk een voedingsbodem voor micro-organis- men, waardoor er op het beton- oppervlak versneld een biofilm kan ontstaan. Deze is op zijn beurt weer een voedingsbodem voor beginnende mosaangroei. Er moet uiteraard wel grondig worden nabehandeld. ? Werk waar mogelijk het oppervlak zo glad mogelijk af en zorg voor vol- doende afschot om stagnerend regenwater te voorkomen. ? Vermijd toepassing van beton met een hoge water-bindmiddelfactor. Wees ook terughoudend met de toe- passing van mengsels met extreem lage klinkergehalten (minder dan 25%). ? Wanneer er sprake is van mosaan- groei moet deze (mechanisch) worden verwijderd. Tot slot Het lijkt ergens teleurstellend dat er uit het zeer uitvoerige onderzoek slechts één concrete conclusie kan worden getrokken: de porositeit en permeabili- teit van de randzone is bepalend voor zowel mosaangroei als aantasting. Maar op basis van het onderzoek kunnen ook veel potentiële factoren worden uitge- sloten. En bovendien weet de beton- technoloog hierdoor waar hij op moet sturen om de risico's op mosaangroei te verkleinen: grondig nabehandelen en een lage water-bindmiddelfactor hante- ren! Dit waren altijd al de belangrijkste parameters voor de levensduur van beton, maar dus ook voor het nieuwe aantastingsmechanisme mosaangroei. Literatuur 1 Stutech rapport 35, Biologische aan- groei op beton, Stutech, 25 februari 2017. 2 Vermeulen E., Inzicht in biologische aangroei van beton, Betoniek Vakblad 2016/4. 3 Gulikers J., Vermeulen E., Het span- ningsveld tussen duurzaamheid en levensduur, Betoniek Vakblad 2018/1. 4 Oortwijn P., Verkennend onderzoek naar betonaantasting in combinatie met mosaangroei, CROW, 29 oktober 2018. 17 VAKBLAD I 1 2019 - Atlaspalen - Franki Omegapalen - Grondverdringende schroefpalen met verloren punt - Geschroefde stalen buispalen - Schroe� njectiepalen - Schroefpalen - Palenwanden - Diepwanden - Mini-heiwerk - Funderingsherstel Franki Grondtechnieken B.V., opgericht in 1934, is een ervaren funderingsaannemer. Het bedrijf is gespecialiseerd in het ontwerp en de realisatie van alle mogelijke funderingsconstructies. Er wordt onder andere gewerkt aan grote infra projec- ten, utiliteitsbouw, woningbouw en renovatie. Met haar jarenlange expertise kan Franki Grondtechnieken een compleet gamma geoptima- liseerde funderings oplossingen aanbieden. Franki Grondtechnieken maakt deel uit van de wereldwijde funderingsgroep FrankiFoundations (www.ffgb.be). Strong foundations, solid future Franki Grondtechnieken B.V. Laan van Europa 900, 3317 DB Dordrecht, Nederland | +31 78 20 62 400 info@franki.nl | www.franki-grondtechnieken.com 2 betonaantasting.indd 17 15-04-19 11:24