De Fehmarnbelttunnel verbindt het Duitse eiland Fehmarn met het Deense eiland Lolland. Deze 18 km lange tunnel voor auto- en treinverkeer bestaat uit 89 betonnen afzinkelementen tussen twee eveneens betonnen toeritten. Om de waterdichtheid van de betonconstructie te garanderen, moeten doorgaande scheuren in de buitenschil van de tunnel en de toeritten worden voorkomen. Daarvoor zijn maatregelen tijdens het verhardingsproces van jong beton nodig. Voor de tunnel is daarbij de Deense aanpak gekozen; voor de kunstwerken in het onderliggende Duitse wegennet (ook onderdeel van het project) de Duitse aanpak. In dit artikel worden de inzichten en praktijkervaringen met beide manieren van verhardingsbeheersing gedeeld en vergeleken met de Nederlandse aanpak, die mogelijk niet de meest effectieve is. Verhardingsbeheersing over de grenzen LEREN VAN DE DEENSE EN DUITSE A ANPAK VAN VERHARDINGSBEHEERSING IN JONG BETON BIJ DE FEHMARNBELT VERBINDING 4 VAKBL AD 4 2024 Auteurs 1 Bas Albers, BAM Infraconsult ? Jeannette van den Bos, Rijkswaterstaat 1) De aut eurs van dit artikel waren, beiden namens BAM Infraconsult, verantwoordelijk voor de verhardingsbeheersing van de Fehmarnbeltverbinding. Het idee voor dit artikel is tijdens deze samenwerking ontstaan. BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 4BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 4 22-11-2024 13:2022-11-2024 13:20 1 Bouwput Toerit Fehmarnbelt­ tunnel Puttgarden (DU), juli 2024 (foto: Femern A/S) 5 VAKBL AD 4 2024 BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 5BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 5 22-11-2024 13:2022-11-2024 13:20 VERHARDINGSBEHEERSING Om de verschillen in aanpak te kunnen duiden, volgt eerst een korte introductie op het feno­ meen verhardingsbeheersing. Beton verhardt doordat cement, of beter gezegd het bindmid­ del, reageert met water. De reactie van bind­ middel en water is een chemische reactie, waar­ bij warmte vrijkomt. Deze warmte leidt tot een temperatuurstijging van het nog jonge beton. Als de reactie begint af te remmen, zal geleide ­ lijk de warmte aan de omgeving worden afgege ­ ven tot het beton de omgevingstemperatuur heeft bereikt. Als gevolg van de verharding en bijbehorende temperatuurontwikkeling zal beton eerst willen uitzetten en daarna weer willen krimpen. Over het algemeen kan een constructieonderdeel echter niet vrij uitzetten en krimpen omdat een gestort onderdeel wordt verhinderd door een al eerder gestort onder ­ deel (zie kader 'Externe en interne verhinde ­ ring'). Dit leidt tot spanningen in het onderdeel: drukspanningen als het uitzetten wordt verhinderd en trekspanningen als het krimpen wordt verhinderd. Daarbij ontwikkelen de eigenschappen zich tijdens de verharding: bij het uitzetten is de stijfheid van het beton, uitgedrukt in de elasticiteitsmodulus (zie kader 'E ­modulus en aut ogene krimp') nog relatief laag, maar tijdens de krimp is deze veel hoger. Hierdoor zijn de drukspanningen tijdens het uitzetten veel kleiner dan de trekspanningen tijdens het krimpen.Daarnaast speelt er nog een ander fenomeen dat invloed heeft op de span­ ningen. Tijdens het verhardingsproces treedt naast thermische krimp ook autogene krimp op (zie kader 'E ­modulus en aut ogene krimp'). Hierdoor nemen de trekspanningen verder toe. Anders gezegd: over het algemeen leidt het verhardingsproces in eerste instantie tot een opbouw van drukspanningen en ver volgens, tijdens de krimp, tot een opbouw van trekspan­ ningen. Met name deze trekspanningen kunnen zo groot worden dat de treksterkte van het beton wordt overschreden, waardoor scheur ­ vorming optreedt. DOORGA ANDE SCHEUREN VERSUS BUIGSCHEUREN Het feit dat er scheur vorming optreedt in beton is gebruikelijk. Het is zelfs zo dat scheur vor ­ ming moet optreden voordat de wapening effectief wordt en gaat bijdragen aan de krachtswerking. Over het algemeen betreft de scheur vorming waar constructeurs aan reke ­ nen echter buigscheuren, die slechts over een gedeelte van de doorsnede ontstaan. Dit in tegenstelling tot scheuren die kunnen ont ­ staan tijdens het verharden van beton. Dit zijn scheuren die ontstaan over de gehele door ­ snede, de zogenaamde doorgaande scheuren. Het onderscheid tussen deze twee scheuren is relevant in de berekening van de wapening. Bij een trekspanning over de gehele doorsnede is de trekkracht, die bij scheur vorming door de wapening moet worden opgenomen, groter. Dit betekent dat bij zuivere trek meer wapening nodig is dan bij buiging om de scheurwijdte te beperken. Daarnaast is het onderscheid tussen door ­ gaande en buigscheuren relevant bij (grond ­) w aterkerende constructies. Alleen bij door­ gaande scheuren kan immers een significant watertransport door de betonnen doorsnede plaatsvinden. Dit watertransport zorgt voor lekkage van water door de scheur en geeft een aftekening (vochtplek) op de wand. Nog belangrijker is dat de continue toevoer van vers water en zuurstof de kans op corrosie van de wapening behoorlijk kan vergroten. SELF-HEALING VAN BETON De continue aanvoer van water door een scheur kan ook een positief effect hebben. Self-healing (zelfheling) is een fenomeen dat kan optreden in beton, waarbij scheuren in het beton zich in de tijd sluiten door een combinatie van: ? de voor tgaande reactie van cement met water; ? een aanv ullende reactie van aanwezig calciumhydroxide met water en CO 2; en ? een blokk ade van de scheur door kleine deeltjes. Om self ­he aling mogelijk te maken, is een beperkte scheurwijdte een voorwaarde. Er zijn diverse modellen die hier voor richtlijnen geven, waaronder in de Eurocode 2, NEN ­EN 1992 ­3 (C onstructies voor keren en opslaan van stoffen). Deze norm geeft, afhankelijk van de dikte van de constructie en de waterdruk, een maximum aan de scheurwijdte waarbij self ­he aling kan optreden. Er staat 'kan optre ­ den', omdat beperking van de scheurwijdte geen garantie is op self ­he aling. Hierbij zijn andere factoren ook van belang [1]. Verder is het goed om te beseffen dat voorafgaand aan de self ­he aling scheur vorming en lekkage EXTERNE EN INTERNE VERHINDERING Verhinderde vervorming kan worden gesplitst in externe en interne verhindering. We spreken van externe verhindering wanneer een onderdeel wordt verhinderd door een eerder gestort onderdeel dat al is afgekoeld. Het klassieke voorbeeld is een wand die op een al verharde vloer wordt gestort. In dit artikel ligt hier de nadruk op. Daarnaast kan er, met name bij dikke onderdelen, sprake zijn van interne verhindering. Deze verhindering ontstaat door temperatuurverschillen in de doorsnede zelf. Over het algemeen zal de kern van de doorsnede warmer worden dan de randzones, en ook pas later afkoelen. Dit betekent dat de kern meer zou moeten uitzetten en pas later zou moeten gaan krimpen, maar dit wordt verhinderd door de randzones. Dit verschil in uitzettingsgedrag leidt tot interne druk- en trekspanningen. E-MODULUS EN AUTOGENE KRIMP Meer over de elasticiteits - modulus van be ton lees je in Betoniek Standaard 17/19: Beton, een rekbaar begrip. Autogene krimp in beton is het onder - werp van Betoniek Standaard 17/20: Sturen op krimp. Self-healing van beton kan uitkomst bieden bij scheurvorming, maar er zijn nog geen garanties te geven in hoeverre dat werkelijk zo is 6 VAKBL AD 4 2024 BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 6BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 6 22-11-2024 13:2022-11-2024 13:20 optreden. Pas na verloop van tijd zal het sluiten van de scheuren door self ­he aling zover zijn gevorderd dat de lekkage afneemt, de scheuren niet meer aftekenen en de vochtige plekken verdwijnen. In het geval dat self ­he aling binnen enkele weken tot maanden uitblijft, is het realiseren van de waterdichtheid alsnog gewenst. Als reparatiemethode worden water voerende scheuren over het algemeen geïnjecteerd. Doorgaans is het niet toegestaan om het injec ­teren van scheuren al tijdens het ontwerp als strategie te hanteren. Er kunnen namelijk enkele kritische vragen worden gesteld bij injecteren. ? Kunnen w ater voerende scheuren met een kleine scheurwijdte goed worden geïnjecteerd? ? Wa t is de levensduur van de reparatie? ? Zi jn de scheuren bereikbaar en is er vol­ doende tijd in de planning om te repareren? Ten slotte kan nog worden opgemerkt dat het injecteren van scheuren een arbeidsintensieve en relatief dure maatregel is. Kortom, self ­ healin g lijkt uitkomst te kunnen bieden bij scheur vorming ten gevolge van de verharding, maar er zijn nog geen garanties te geven in hoeverre dat werkelijk zo is. VOORKOMEN OF BEHEERSEN Voor het omgaan met het risico op scheur­ vorming ten gevolge van de verharding zijn er twee benaderingen aan te geven. 1 Voor komen: het reguleren van de tempera­ turen in de constructie om daarmee (door ­ gaande) scheur vorming te voorkomen. 2 Beheer sen: voldoende wapening opnemen om de scheurwijdte van doorgaande scheu­ ren te beheersen. De keuze voor voorkomen of beheersen beïnvloedt de waterdichtheid van (grond ­) w aterkerende betonnen constructies. Indien er wordt gekozen voor het voorkomen van scheu­ ren, zal er geen lekkage optreden. Bij het beheersen van scheuren zullen er wel doorgaande scheuren ontstaan, met als gevolg een risico op watertransport door de scheur. Om dit watertransport volledig tegen te gaan, kunnen er aanvullende maatregelen worden genomen, zoals het instorten van rubberpro­ fielen of toepassen van drainage. In de praktijk worden deze aanvullende maatregelen echter 2 Aanzicht toerit Fehmarnbelttunnel Put tgarden (DU), juli 2024 (foto: Femern A/S) 3 Brug onderliggende w egennet, Puttgarden (DU), september 2024 (foto: Femern A/S) 7 VAKBL AD 4 2024 BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 7BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 7 22-11-2024 13:2022-11-2024 13:20 vaak achterwege gelaten en wordt er van uitgegaan dat het watertransport wordt gemi­ nimaliseerd, enkel en alleen door het optreden van self ­he aling van het beton. De scheur ­wijdte wordt dan voldoende klein gehouden om watertransport in eerste instantie te beperken. Op de langere termijn wordt er van uitgegaan dat de scheuren zichzelf sluiten, waarmee het watertransport voldoende klein wordt. De twee verschillende benaderingen kunnen ook worden teruggevonden in NEN ­EN 1992 ­3. In artikel 111 wordt een indeling gemaakt in vier waterdichtheidsklassen, van klasse 0 (minst strenge eis) tot klasse 3 (meest strenge eis): ? Wa terdichtheidsklasse 0: lekkage is tot op zekere hoogte acceptabel of lekkage is irrelevant. ? Wa terdichtheidsklasse 1: lekkage mag beperkt aanwezig zijn, vochtaftekening of vochtplekken zijn acceptabel. ? Wa terdichtheidsklasse 2: lekkage moet minimaal zijn, vochtplekken zijn niet toegestaan. ? Wa terdichtheidsklasse 3: lekkage is niet toegestaan. Afhankelijk van de waterdichtheidsklasse zijn er verschillende oplossingen mogelijk, zoals hierna weergegeven. Waterdichtheidsklasse 0 en 1 geven de mogelijkheid scheur vorming te beheersen door met toepassing van voldoende wapening de scheurwijdte te beperken. Alleen in water ­ dichtheidsklasse 1 is het optreden van 5 Twee versies van het standaarddetail van een scheurinleider (Duitse aanpak) conform ZT V ­IN G Teil 3 Massivbau 4 Overzicht eerste afzinkelementen Rødb yhavn (DK), juni 2024 (foto: Femern A/S) 8 VAKBL AD 4 2024 BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 8BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 8 22-11-2024 13:2022-11-2024 13:20 self ­he aling relevant, omdat in deze klasse de lekkage moet worden beperkt. De scheur­ wijdte moet dan worden beperkt tot wk1 (zie kader ' Toegestane scheurwijdte conform de Eurocode'). Vanzelfsprekend kan er bij waterdichtheidsklasse 0 en 1 ook voor worden gekozen scheuren te voorkomen. Waterdichtheidsklasse 2 en 3 gaan uit van het voorkomen van doorgaande scheur vorming. Bij waterdichtheidsklasse 2 moeten door ­ gaande scheuren in het algemeen worden voorkomen, tenzij geschikte maatregelen worden getroffen, zoals een membraan. Bij waterdichtheidsklasse 3 zijn speciale maatre ­ gelen, zoals het eerder genoemde membraan of voorspanning, in principe zelfs noodzakelijk. A ANPAK IN VERSCHILLENDE L ANDEN Terug naar de Fehmarnbeltverbinding. De er varing in dit grensoverschrijdende tunnel­ project leert dat de aanpak bij scheur vorming tijdens de verharding verschilt per land. ? Voor de t unnel wordt er voor gekozen om scheur vorming te voorkomen. De achterlig­ gende redenatie is dat voor relatief lage kos ­ ten een niet ­ge scheurde constructie na het verharden kan worden verkregen. Dit geeft een betere startpositie voor de technische levensduur. Berekeningen van de tempera­ turen en spanningen tijdens de verharding (om het risico op scheur vorming in een con­ structieonderdeel te bepalen) en toepassing van verhardingsbeheersingsmaatregelen, zoals het instorten van koelbuizen, zijn gebruikelijk. ? Voor de k unstwerken in het onderliggende Duitse wegennet daarentegen wordt er voor gekozen om scheur vorming te beheersen. De eerste maatregel is dat door toepassing van voldoende langswapening scheurwijd­ ten worden beperkt, waarmee de kans op self ­he aling wordt vergroot. In de Duitse toerit wordt echter conform ZT V ­IN G Teil 3 Massivbau ook om de 4 tot 8 m een scheurin­ leider toegepast. Dit standaarddetail (fig. 5) bestaat uit een versmalling van de beton­ doorsnede in combinatie met een ingestort rubberprofiel. Dit detail zorgt er voor dat de te verwachten doorgaande scheuren ter hoogte van de versmalling in de betondoor ­ snede ontstaan en niet in de constructie­ delen tussen de scheurinleiders. Eventueel watertransport wordt daar voorkomen door de rubberprofielen. Hoewel de aanpak in beide landen verschilt, is het doel hetzelfde: het verkrijgen van een waterdichte constructie, zonder lekkage door doorgaande scheuren als gevolg van de verharding van het beton. KRITISCHE VR AGEN NEDERL ANDSE A ANPAK En wat is de aanpak rond spanningen en moge ­ lijk risico op scheur vorming ten gevolge van de verharding in Nederland? In ons land wordt zowel het voorkomen van scheur vorming als het beheersen van scheur vorming toegepast. Bij de optie voorkomen zijn we gewend bere ­ keningen van de temperaturen en spanningen tijdens de verharding te maken om het risico op scheur vorming te bepalen en maatregelen toe te passen, zoals het instorten van koelbuizen. Bij de optie beheersen van scheur vorming valt op dat er, in tegenstelling tot de Duitse aan pak , in Nederland geen scheurinleiders worden toegepast. Het gevolg van deze keuze is dat de locatie waar de scheuren zullen ont ­ staan niet vastligt en er voor de waterdicht ­ heid moet worden vertrouwd op het optreden v an se lf ­he aling. Om deze redenen kun je je afvragen of de huidige Nederlandse aanpak bij 6 Overzicht productiefaciliteit afzinkelementen ­ Rødb yhavn (DK), maart 2024 (foto: Femern A/S) 9 VAKBL AD 4 2024 BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 9BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 9 22-11-2024 13:2022-11-2024 13:20 deze optie de meest optimale keuze is. Terwijl er over het algemeen meer wapening moet worden toegepast, biedt de aanpak geen garantie op succes. Er wordt van uitgegaan dat de scheuren met een kleine scheurwijdte zich zullen afsluiten door self ­he aling, echter het optreden van dit fenomeen is geen zekerheid. Als de scheuren zich niet afsluiten, rest alleen injecteren als oplossing. Zoals eerder gesteld kunnen er kanttekeningen worden geplaatst ten aanzien van de technische duurzaamheid van deze injecties en de praktische uitvoer ­ baarheid (bereikbaarheid van de scheur en plannin g ). VOORKOMEN IS BETER DAN BEHEERSEN De vraag is dan ook of het niet wenselijker is om in waterkerende constructies (bij perma­ nente waterdruk) te kiezen voor het voor­ komen van scheur vorming. Een constructie zonder doorgaande scheuren geeft immers de beste startpositie voor het realiseren van een lange levensduur. Bij de keuze voor beheer ­ sing van de scheurwijdte kunnen maatrege ­ len, zoals een combinatie met waterafdich­ tende scheurinleiders, voor de gewenste waterdichtheid zorgen. Door deze keuze te maken, hoeft er niet te worden vertrouwd op de mogelijkheid dat self ­he aling optreedt. Dit leidt uiteindelijk tot duurzame construc ­ ties, omdat potentiële wapeningscorrosie hiermee wordt voorkomen en daarmee de vereiste levensduur wordt gerealiseerd. In het geval van een niet ­wa terkerende constructie kan er natuurlijk wel worden gekozen voor beheersen van de scheurwijdte, omdat lekkage en een verhoogd risico op corrosie dan niet relevant zijn. Of het voorkomen van scheur vorming ook een duurzame keuze is in het kader van milieu­ belasting, is sterk afhankelijk van de randvoor ­ waarden. Als de warmteontwikkeling wordt beperkt door toepassing van minder (port ­ land)cement, beperkt dit de milieubelasting aanzienlijk. Er hoeft bovendien minder langs ­ wapening te worden toegepast. Anderzijds leidt het koelen/verwarmen van beton tijdens de verharding tot een grotere milieubelasting. Het verlengen van de levensduur van betonnen constructies door het voorkomen van poten­ tiële wapeningscorrosie, zal echter zwaarder wegen dan de tijdelijke maatregelen tijdens de bouw. CONCLUSIE Werken over de grens is interessant en uit­ dagend, zeker bij een project als de Fehmarn­ belttunnel. Daardoor ga je ook over je grenzen k i jken en zie je de verschillen en overeenkom­ sten in de aanpak van scheur vorming tijdens de v er harding van beton. Dat leidt tot een kritische blik op onze eigen gewoonten en tot de vraag of onze aanpak moet worden verscherpt, ook in het kader van het bouwen van duurzame con ­ structies. Vandaar het pleidooi om beheersen v an sc heurwijdten te beperken tot constructies TOEGESTANE SCHEURWIJDTE CONFORM DE EUROCODE Bij toepassing van de Eurocode 2, NEN-EN 1992-3 (Constructies voor keren en opslaan van stoffen) kan het beheersen van scheurwijdte alleen worden gekozen voor waterdichtheidsklasse 0 en 1. De situatie behorende bij waterdichtheidsklasse 1 komt regelmatig voor in de praktijk. De eis daarbij is dat lekkage wordt beperkt tot een kleine hoeveelheid. Dat kan worden bereikt door de scheurwijdte voldoende klein te houden. Twee auteurs, Lohmeyer [2] en Meichsner [3], hebben een relatie gelegd tussen de kritische scheur - wijdte (wcrit) enerzijds en de verhouding van de hoogte van de waterkolom, ofwel drukhoogte (hd), en de dikte van de constructie (hw) anderzijds. In de Eurocode is dit versimpeld tot één eis (fig. 7). Bij toepassing van dit artikel uit de Eurocode kunnen enkele vragen worden geplaatst. ? Conf orm regel (113) in paragraaf 7.3.2 mag er worden uitgegaan van self-healing als de scheurwijdten klein genoeg zijn. De vraag is of dit nog steeds opgaat met de tegenwoordige beton- samenstellingen. In de praktijk ziet men dat self-healing niet altijd optreedt en een van de gedach- ten is dat dit komt door de fijnere maling van het cement. Onderzoek om dit aan te tonen ontbreekt echter nog. ? Bij dik wandige constructies zijn alleen de randzones gewapend. Als de verhouding waterdruk/ wanddikte wordt bepaald, moet er dan niet worden uitgegaan van de opgetelde dikte van de gewapende randzones? In de kern van de doorsnede ontstaan namelijk verzamelscheuren met een grotere scheurwijdte die nauwelijks weerstand bieden tegen stromend water. ? In de norm w ordt gesteld dat er geen significante belastings- of temperatuurwisselingen mogen optreden. Kan dit in de praktijk wel worden geborgd? ? In de norm w ordt gesteld dat als self-healing niet optreedt, er onafhankelijk van de scheurwijdte lekkage zal ontstaan. De vraag is of er dan nog wel aan waterdichtheidsklasse 1 wordt voldaan. Ten slotte moet nog worden opgemerkt dat het berekenen van de scheurwijdte onder invloed van ver - hinderde vervorming en opgelegde belastingen niet eenduidig is. De Eurocode 1992-1-1, Eurocode 1992-3, Ciria 766, het boek Concrete structures under imposed thermal and shrinkage deformation van professor Van Breugel en het recente CUR-CROW rapport 1:2020, bieden alle verschillende rekenregels met sterk variërende uitkomsten. Bovendien is de relatie met in de praktijk gemeten waarden niet eenduidig. hw hd / hw [?] wcrit. / [mm] 0,25 0.20 0,15 0,10 0,05 00 5 10 \ 15 20 25 30 35 selfhealing uitgesloten selfhealing zeer waarschijnlijk LohmeyerMeichsner hd Eurocode 1992-3 7 Eis voor het beperken van lekkage conform de Eurocode 2, NEN ­EN 1992 ­3 10 VAKBL AD 4 2024 BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 10BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 10 22-11-2024 13:2022-11-2024 13:20 zonder permanente waterdruk en om er bij constructies met permanente waterdruk voor te k ie zen om scheur vorming te voorkomen. Bij de keuze voor beheersen van scheurwijdten kunnen maatregelen, zoals wapenen met water ­ afdichtende scheurinleiders, zorgen voor de g e wenste waterdichtheid. Deze aanpak geeft de beste startpositie voor een lange levensduur. Literatuur1 Edvardsen, C., On the autogenous healing of cracks in w aterproof concrete structures ? experiences in the field and conclusions drawn. GeoResources Journal, 2022. 2 Lohme yer, G., Wasserundurchlässige Betonbauwerke ? Gegenmaßnahmen bei Durchfeuchtungen. Beton 2/1984 vanaf pagina 57. 3 Meichsner , H., Über die Selbstdichtung von Trennrissen in Beton. Beton- und Stahlbetonbau, vol. 87, no. 4, 1992. VERHARDINGSBEHEERSING IN DE BETONDRIEHOEK Een effectieve verhardingsbeheersing vraagt om een goede samenwerking in de betondriehoek tussen constructeur, betontechnoloog en uitvoering. ? De constructeur heeft invloed op de algemene uitgangspunten, zoals de afmetingen van de constructie - onder delen, de wijze waarop onderdelen worden verbonden, de bouwvolgorde en de vereiste beton - druksterkte. In het constructief ontwerp wordt ook een keuze gemaakt ten aanzien van de vereiste w at erdichtheid van het beton; watertransport kan immers ook worden voorkomen door toepassing van voorspanning, waterdichte membranen of dilataties/scheurinleiders met een rubberen afdichting. ? De betontechnoloog stelt naar aanleiding van de vereiste druksterkte en milieuklassen een beton- men gsel samen dat geschikt is voor de gewenste uitvoeringswijze. Door beperking van de hoeveel- heid (portland)cement kan de warmteontwikkeling en daarmee de spanningsopbouw worden ver - minderd. Andere maatregelen die in de praktijk vaak worden toegepast zijn het koelen van het betonmengsel en toepassing van ingestorte koelbuizen. In sommige bijzondere gevallen kan de spanningsopbouw ook worden verminderd door toepassing van isolatie of verwarming. ? De uitv oering heeft invloed op de verhardingsbeheersing door de keuze voor stortvolgorde, bouw - snelheid, bekistingstype en ontkistingssnelheid. Het is de vraag of de Nederlandse aanpak optimaal is. Over het algemeen moet er meer wapening worden toegepast, maar is er nog geen garantie op succes 8 Toerit Fehmarnbelttunel, Puttgarden (DK), sept ember 2024 (foto: Femern A/S) 11 VAKBL AD 4 2024 BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 11BV-4_Verhardingsbeheersing.indd 11 22-11-2024 13:2022-11-2024 13:20